| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरीगाथा-अट्ठकथा • Therīgāthā-aṭṭhakathā |
३. चापाथेरीगाथावण्णना
3. Cāpātherīgāthāvaṇṇanā
लट्ठिहत्थो पुरे आसीतिआदिका चापाय थेरिया गाथा। अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारा तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं कुसलं उपचिनन्ती, अनुक्कमेन उपचितकुसलमूला सम्भतविमोक्खसम्भारा हुत्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे वङ्गहारजनपदे अञ्ञतरस्मिं मिगलुद्दकगामे जेट्ठकमिगलुद्दकस्स धीता हुत्वा निब्बत्ति, चापातिस्सा नामं अहोसि। तेन च समयेन उपको आजीवको बोधिमण्डतो धम्मचक्कं पवत्तेतुं बाराणसिं उद्दिस्स गच्छन्तेन सत्थारा समागतो ‘‘विप्पसन्नानि खो ते, आवुसो, इन्द्रियानि, परिसुद्धो छविवण्णो परियोदातो, कंसि त्वं, आवुसो, उद्दिस्स पब्बजितो, को वा ते सत्था, कस्स वा त्वं धम्मं रोचेसी’’ति (महाव॰ ११; म॰ नि॰ १.२८५) पुच्छित्वा –
Laṭṭhihattho pure āsītiādikā cāpāya theriyā gāthā. Ayampi purimabuddhesu katādhikārā tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinantī, anukkamena upacitakusalamūlā sambhatavimokkhasambhārā hutvā imasmiṃ buddhuppāde vaṅgahārajanapade aññatarasmiṃ migaluddakagāme jeṭṭhakamigaluddakassa dhītā hutvā nibbatti, cāpātissā nāmaṃ ahosi. Tena ca samayena upako ājīvako bodhimaṇḍato dhammacakkaṃ pavattetuṃ bārāṇasiṃ uddissa gacchantena satthārā samāgato ‘‘vippasannāni kho te, āvuso, indriyāni, parisuddho chavivaṇṇo pariyodāto, kaṃsi tvaṃ, āvuso, uddissa pabbajito, ko vā te satthā, kassa vā tvaṃ dhammaṃ rocesī’’ti (mahāva. 11; ma. ni. 1.285) pucchitvā –
‘‘सब्बाभिभू सब्बविदूहमस्मि, सब्बेसु धम्मेसु अनूपलित्तो।
‘‘Sabbābhibhū sabbavidūhamasmi, sabbesu dhammesu anūpalitto;
सब्बञ्जहो तण्हाक्खये विमुत्तो, सयं अभिञ्ञाय कमुद्दिसेय्यं॥ (ध॰ प॰ ३५३; महाव॰ ११; कथा॰ ४०५; म॰ नि॰ १.२८५)।
Sabbañjaho taṇhākkhaye vimutto, sayaṃ abhiññāya kamuddiseyyaṃ. (dha. pa. 353; mahāva. 11; kathā. 405; ma. ni. 1.285);
‘‘न मे आचरियो अत्थि, सदिसो मे न विज्जति।
‘‘Na me ācariyo atthi, sadiso me na vijjati;
सदेवकस्मिं लोकस्मिं, नत्थि मे पटिपुग्गलो॥
Sadevakasmiṃ lokasmiṃ, natthi me paṭipuggalo.
‘‘अहञ्हि अरहा लोके, अहं सत्था अनुत्तरो।
‘‘Ahañhi arahā loke, ahaṃ satthā anuttaro;
एकोम्हि सम्मासम्बुद्धो, सीतिभूतोम्हि निब्बुतो॥
Ekomhi sammāsambuddho, sītibhūtomhi nibbuto.
‘‘धम्मचक्कं पवत्तेतुं, गच्छामि कासिनं पुरं।
‘‘Dhammacakkaṃ pavattetuṃ, gacchāmi kāsinaṃ puraṃ;
अन्धीभूतस्मिं लोकस्मिं, आहञ्छं अमतदुन्दुभि’’न्ति॥ (महाव॰ ११; कथा॰ ४०५; म॰ नि॰ १.२८५) –
Andhībhūtasmiṃ lokasmiṃ, āhañchaṃ amatadundubhi’’nti. (mahāva. 11; kathā. 405; ma. ni. 1.285) –
सत्थारा अत्तनो सब्बञ्ञुबुद्धभावे धम्मचक्कपवत्तने च पवेदिते पसन्नचित्तो सो ‘‘हुपेय्यपावुसो, अरहसि अनन्तजिनो’’ति (महाव॰ ११; म॰ नि॰ १.२८५) वत्वा उम्मग्गं गहेत्वा पक्कन्तो वङ्गहारजनपदं अगमासि। सो तत्थ एकं मिगलुद्दकगामकं उपनिस्साय वासं कप्पेसि। तं तत्थ जेट्ठकमिगलुद्दको उपट्ठासि। सो एकदिवसं दूरं मिगवं गच्छन्तो ‘‘मय्हं अरहन्ते मा पमज्जी’’ति अत्तनो धीतरं चापं आणापेत्वा अगमासि सद्धिं पुत्तभातुकेहि। सा चस्स धीता अभिरूपा होति दस्सनीया।
Satthārā attano sabbaññubuddhabhāve dhammacakkapavattane ca pavedite pasannacitto so ‘‘hupeyyapāvuso, arahasi anantajino’’ti (mahāva. 11; ma. ni. 1.285) vatvā ummaggaṃ gahetvā pakkanto vaṅgahārajanapadaṃ agamāsi. So tattha ekaṃ migaluddakagāmakaṃ upanissāya vāsaṃ kappesi. Taṃ tattha jeṭṭhakamigaluddako upaṭṭhāsi. So ekadivasaṃ dūraṃ migavaṃ gacchanto ‘‘mayhaṃ arahante mā pamajjī’’ti attano dhītaraṃ cāpaṃ āṇāpetvā agamāsi saddhiṃ puttabhātukehi. Sā cassa dhītā abhirūpā hoti dassanīyā.
अथ खो उपको आजीवको भिक्खाचारवेलायं मिगलुद्दकस्स घरं गतो परिविसितुं उपगतं चापं दिस्वा रागेन अभिभूतो भुञ्जितुम्पि असक्कोन्तो भाजनेन भत्तं आदाय वसनट्ठानं गन्त्वा भत्तं एकमन्ते निक्खिपित्वा ‘‘सचे चापं लभिस्सामि, जीवामि, नो चे, मरिस्सामी’’ति निराहारो निपज्जि। सत्तमे दिवसे मिगलुद्दको आगन्त्वा धीतरं पुच्छि – ‘‘किं मय्हं अरहन्ते न पमज्जी’’ति? सा ‘‘एकदिवसमेव आगन्त्वा पुन नागतपुब्बो’’ति आह। मिगलुद्दको च तावदेवस्स वसनट्ठानं गन्त्वा ‘‘किं, भन्ते, अफासुक’’न्ति पादे परिमज्जन्तो पुच्छि। उपको नित्थुनन्तो परिवत्ततियेव। सो ‘‘वदथ, भन्ते, यं मया सक्का कातुं, सब्बं तं करिस्सामी’’ति आह। उपको एकेन परियायेन अत्तनो अज्झासयं आरोचेसि। ‘‘इतरो जानासि पन, भन्ते, किञ्चि सिप्प’’न्ति। ‘‘न जानामी’’ति। ‘‘न, भन्ते, किञ्चि सिप्पं अजानन्तेन सक्का घरं आवसितु’’न्ति। सो आह – ‘‘नाहं किञ्चि सिप्पं जानामि, अपिच तुम्हाकं मंसहारको भविस्सामि, मंसञ्च विक्किणिस्सामी’’ति। मागविको ‘‘अम्हाकम्पि एतदेव रुच्चती’’ति उत्तरसाटकं दत्वा अत्तनो सहायकस्स गेहे कतिपाहं वसापेत्वा तादिसे दिवसे घरं आनेत्वा धीतरं अदासि।
Atha kho upako ājīvako bhikkhācāravelāyaṃ migaluddakassa gharaṃ gato parivisituṃ upagataṃ cāpaṃ disvā rāgena abhibhūto bhuñjitumpi asakkonto bhājanena bhattaṃ ādāya vasanaṭṭhānaṃ gantvā bhattaṃ ekamante nikkhipitvā ‘‘sace cāpaṃ labhissāmi, jīvāmi, no ce, marissāmī’’ti nirāhāro nipajji. Sattame divase migaluddako āgantvā dhītaraṃ pucchi – ‘‘kiṃ mayhaṃ arahante na pamajjī’’ti? Sā ‘‘ekadivasameva āgantvā puna nāgatapubbo’’ti āha. Migaluddako ca tāvadevassa vasanaṭṭhānaṃ gantvā ‘‘kiṃ, bhante, aphāsuka’’nti pāde parimajjanto pucchi. Upako nitthunanto parivattatiyeva. So ‘‘vadatha, bhante, yaṃ mayā sakkā kātuṃ, sabbaṃ taṃ karissāmī’’ti āha. Upako ekena pariyāyena attano ajjhāsayaṃ ārocesi. ‘‘Itaro jānāsi pana, bhante, kiñci sippa’’nti. ‘‘Na jānāmī’’ti. ‘‘Na, bhante, kiñci sippaṃ ajānantena sakkā gharaṃ āvasitu’’nti. So āha – ‘‘nāhaṃ kiñci sippaṃ jānāmi, apica tumhākaṃ maṃsahārako bhavissāmi, maṃsañca vikkiṇissāmī’’ti. Māgaviko ‘‘amhākampi etadeva ruccatī’’ti uttarasāṭakaṃ datvā attano sahāyakassa gehe katipāhaṃ vasāpetvā tādise divase gharaṃ ānetvā dhītaraṃ adāsi.
अथ काले गच्छन्ते तेसं संवासमन्वाय पुत्तो निब्बत्ति, सुभद्दोतिस्स नामं अकंसु। चापा तस्स रोदनकाले ‘‘उपकस्स पुत्त, आजीवकस्स पुत्त, मंसहारकस्स पुत्त, मा रोदि मा रोदी’’तिआदिना पुत्ततोसनगीतेन उपकं उप्पण्डेसि। सो ‘‘मा त्वं चापे मं ‘अनाथो’ति मञ्ञि, अत्थि मे सहायो अनन्तजिनो नाम, तस्साहं सन्तिकं गमिस्सामी’’ति आह। चापा ‘‘एवमयं अट्टीयती’’ति ञत्वा पुनप्पुनं तथा कथेसियेव। सो एकदिवसं ताय तथा वुत्तो कुज्झित्वा गन्तुमारद्धो। ताय तं तं वत्वा अनुनीयमानोपि सञ्ञत्तिं अनागच्छन्तो पच्छिमदिसाभिमुखो पक्कामि।
Atha kāle gacchante tesaṃ saṃvāsamanvāya putto nibbatti, subhaddotissa nāmaṃ akaṃsu. Cāpā tassa rodanakāle ‘‘upakassa putta, ājīvakassa putta, maṃsahārakassa putta, mā rodi mā rodī’’tiādinā puttatosanagītena upakaṃ uppaṇḍesi. So ‘‘mā tvaṃ cāpe maṃ ‘anātho’ti maññi, atthi me sahāyo anantajino nāma, tassāhaṃ santikaṃ gamissāmī’’ti āha. Cāpā ‘‘evamayaṃ aṭṭīyatī’’ti ñatvā punappunaṃ tathā kathesiyeva. So ekadivasaṃ tāya tathā vutto kujjhitvā gantumāraddho. Tāya taṃ taṃ vatvā anunīyamānopi saññattiṃ anāgacchanto pacchimadisābhimukho pakkāmi.
भगवा च तेन समयेन सावत्थियं जेतवने विहरन्तो भिक्खूनं आचिक्खि – ‘‘यो, भिक्खवे, अज्ज ‘कुहिं अनन्तजिनो’ति इधागन्त्वा पुच्छति, तं मम सन्तिकं पेसेथा’’ति। उपकोपि ‘‘कुहिं अनन्तजिनो वसती’’ति तत्थ तत्थ पुच्छन्तो अनुपुब्बेन सावत्थिं गन्त्वा विहारं पविसित्वा विहारमज्झे ठत्वा ‘‘कुहिं अनन्तजिनो’’ति पुच्छि। तं भिक्खू भगवतो सन्तिकं नयिंसु। सो भगवन्तं दिस्वा ‘‘जानाथ मं भगवा’’ति आह। ‘‘आम, जानामि, कुहिं पन त्वं एत्तकं कालं वसी’’ति? ‘‘वङ्गहारजनपदे, भन्ते’’ति। ‘‘उपक, इदानि महल्लको जातो पब्बजितुं सक्खिस्ससी’’ति? ‘‘पब्बजिस्सामि, भन्ते’’ति। सत्था अञ्ञतरं भिक्खुं आणापेसि – ‘‘एहि त्वं, भिक्खु, इमं पब्बाजेही’’ति। सो तं पब्बाजेसि। सो पब्बजितो सत्थु सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा भावनं अनुयुञ्जन्तो न चिरस्सेव अनागामिफले पतिट्ठाय कालं कत्वा अविहेसु निब्बत्तो, निब्बत्तक्खणेयेव अरहत्तं पापुणि। अविहेसु निब्बत्तमत्ता सत्त जना अरहत्तं पत्ता, तेसं अयं अञ्ञतरो। वुत्तञ्हेतं –
Bhagavā ca tena samayena sāvatthiyaṃ jetavane viharanto bhikkhūnaṃ ācikkhi – ‘‘yo, bhikkhave, ajja ‘kuhiṃ anantajino’ti idhāgantvā pucchati, taṃ mama santikaṃ pesethā’’ti. Upakopi ‘‘kuhiṃ anantajino vasatī’’ti tattha tattha pucchanto anupubbena sāvatthiṃ gantvā vihāraṃ pavisitvā vihāramajjhe ṭhatvā ‘‘kuhiṃ anantajino’’ti pucchi. Taṃ bhikkhū bhagavato santikaṃ nayiṃsu. So bhagavantaṃ disvā ‘‘jānātha maṃ bhagavā’’ti āha. ‘‘Āma, jānāmi, kuhiṃ pana tvaṃ ettakaṃ kālaṃ vasī’’ti? ‘‘Vaṅgahārajanapade, bhante’’ti. ‘‘Upaka, idāni mahallako jāto pabbajituṃ sakkhissasī’’ti? ‘‘Pabbajissāmi, bhante’’ti. Satthā aññataraṃ bhikkhuṃ āṇāpesi – ‘‘ehi tvaṃ, bhikkhu, imaṃ pabbājehī’’ti. So taṃ pabbājesi. So pabbajito satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā bhāvanaṃ anuyuñjanto na cirasseva anāgāmiphale patiṭṭhāya kālaṃ katvā avihesu nibbatto, nibbattakkhaṇeyeva arahattaṃ pāpuṇi. Avihesu nibbattamattā satta janā arahattaṃ pattā, tesaṃ ayaṃ aññataro. Vuttañhetaṃ –
‘‘अविहं उपपन्नासे, विमुत्ता सत्त भिक्खवो।
‘‘Avihaṃ upapannāse, vimuttā satta bhikkhavo;
रागदोसपरिक्खीणा, तिण्णा लोके विसत्तिकं॥
Rāgadosaparikkhīṇā, tiṇṇā loke visattikaṃ.
‘‘उपकोपलगण्डो च, पक्कुसाति च ते तयो।
‘‘Upakopalagaṇḍo ca, pakkusāti ca te tayo;
भद्दियो खण्डदेवो च, बाहुरग्गि च सिङ्गियो।
Bhaddiyo khaṇḍadevo ca, bāhuraggi ca siṅgiyo;
ते हित्वा मानुसं देहं, दिब्बयोगं उपच्चगु’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ १.१०५)।
Te hitvā mānusaṃ dehaṃ, dibbayogaṃ upaccagu’’nti. (saṃ. ni. 1.105);
उपके पन पक्कन्ते निब्बिन्दहदया चापा दारकं अय्यकस्स निय्यादेत्वा पुब्बे उपकेन गतमग्गं गच्छन्ती सावत्थिं गन्त्वा भिक्खुनीनं सन्तिके पब्बजित्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्ती मग्गपटिपाटिया अरहत्ते पतिट्ठिता, अत्तनो पटिपत्तिं पच्चवेक्खित्वा पुब्बे उपकेन अत्तना च कथितगाथायो उदानवसेन एकज्झं कत्वा –
Upake pana pakkante nibbindahadayā cāpā dārakaṃ ayyakassa niyyādetvā pubbe upakena gatamaggaṃ gacchantī sāvatthiṃ gantvā bhikkhunīnaṃ santike pabbajitvā vipassanāya kammaṃ karontī maggapaṭipāṭiyā arahatte patiṭṭhitā, attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā pubbe upakena attanā ca kathitagāthāyo udānavasena ekajjhaṃ katvā –
२९२.
292.
‘‘लट्ठिहत्थो पुरे आसि, सो दानि मिगलुद्दको।
‘‘Laṭṭhihattho pure āsi, so dāni migaluddako;
आसाय पलिपा घोरा, नासक्खि पारमेतवे॥
Āsāya palipā ghorā, nāsakkhi pārametave.
२९३.
293.
‘‘सुमत्तं मं मञ्ञमाना, चापि पुत्तमतोसयि।
‘‘Sumattaṃ maṃ maññamānā, cāpi puttamatosayi;
चापाय बन्धनं छेत्वा, पब्बजिस्सं पुनोपहं॥
Cāpāya bandhanaṃ chetvā, pabbajissaṃ punopahaṃ.
२९४.
294.
‘‘मा मे कुज्झि महावीर, मा मे कुज्झि महामुनि।
‘‘Mā me kujjhi mahāvīra, mā me kujjhi mahāmuni;
न हि कोधपरेतस्स, सुद्धि अत्थि कुतो तपो॥
Na hi kodhaparetassa, suddhi atthi kuto tapo.
२९५.
295.
‘‘पक्कमिस्सञ्च नाळातो, कोध नाळाय वच्छति।
‘‘Pakkamissañca nāḷāto, kodha nāḷāya vacchati;
बन्धन्ती इत्थिरूपेन, समणे धम्मजीविनो॥
Bandhantī itthirūpena, samaṇe dhammajīvino.
२९६.
296.
‘‘एहि काळ निवत्तस्सु, भुञ्ज कामे यथा पुरे।
‘‘Ehi kāḷa nivattassu, bhuñja kāme yathā pure;
अहञ्च ते वसीकता, ये च मे सन्ति ञातका॥
Ahañca te vasīkatā, ye ca me santi ñātakā.
२९७.
297.
‘‘एत्तो चापे चतुब्भागं, यथा भाससि त्वञ्च मे।
‘‘Etto cāpe catubbhāgaṃ, yathā bhāsasi tvañca me;
तयि रत्तस्स पोसस्स, उळारं वत तं सिया॥
Tayi rattassa posassa, uḷāraṃ vata taṃ siyā.
२९८.
298.
‘‘काळङ्गिनिंव तक्कारिं, पुप्फितं गिरिमुद्धनि।
‘‘Kāḷaṅginiṃva takkāriṃ, pupphitaṃ girimuddhani;
फुल्लं दालिमलट्ठिंव, अन्तोदीपेव पाटलिं॥
Phullaṃ dālimalaṭṭhiṃva, antodīpeva pāṭaliṃ.
२९९.
299.
‘‘हरिचन्दनलित्तङ्गिं, कासिकुत्तमधारिनिं।
‘‘Haricandanalittaṅgiṃ, kāsikuttamadhāriniṃ;
तं मं रूपवतिं सन्तिं, कस्स ओहायं गच्छसि॥
Taṃ maṃ rūpavatiṃ santiṃ, kassa ohāyaṃ gacchasi.
३००.
300.
‘‘साकुन्तिकोव सकुणिं, यथा बन्धितुमिच्छति।
‘‘Sākuntikova sakuṇiṃ, yathā bandhitumicchati;
आहरिमेन रूपेन, न मं त्वं बाधयिस्ससि॥
Āharimena rūpena, na maṃ tvaṃ bādhayissasi.
३०१.
301.
‘‘इमञ्च मे पुत्तफलं, काळ उप्पादितं तया।
‘‘Imañca me puttaphalaṃ, kāḷa uppāditaṃ tayā;
तं मं पुत्तवतिं सन्तिं, कस्स ओहाय गच्छसि॥
Taṃ maṃ puttavatiṃ santiṃ, kassa ohāya gacchasi.
३०२.
302.
‘‘जहन्ति पुत्ते सप्पञ्ञा, ततो ञाती ततो धनं।
‘‘Jahanti putte sappaññā, tato ñātī tato dhanaṃ;
पब्बजन्ति महावीरा, नागो छेत्वाव बन्धनं॥
Pabbajanti mahāvīrā, nāgo chetvāva bandhanaṃ.
३०३.
303.
‘‘इदानि ते इमं पुत्तं, दण्डेन छुरिकाय वा।
‘‘Idāni te imaṃ puttaṃ, daṇḍena churikāya vā;
भूमियं वा निसुम्भिस्सं, पुत्तसोका न गच्छसि॥
Bhūmiyaṃ vā nisumbhissaṃ, puttasokā na gacchasi.
३०४.
304.
‘‘सचे पुत्तं सिङ्गालानं, कुक्कुरानं पदाहिसि।
‘‘Sace puttaṃ siṅgālānaṃ, kukkurānaṃ padāhisi;
न मं पुत्तकत्ते जम्मि, पुनरावत्तयिस्ससि॥
Na maṃ puttakatte jammi, punarāvattayissasi.
३०५.
305.
‘‘हन्द खो दानि भद्दन्ते, कुहिं काळ गमिस्ससि।
‘‘Handa kho dāni bhaddante, kuhiṃ kāḷa gamissasi;
कतमं गामनिगमं, नगरं राजधानियो॥
Katamaṃ gāmanigamaṃ, nagaraṃ rājadhāniyo.
३०६.
306.
‘‘अहुम्ह पुब्बे गणिनो, अस्समणा समणमानिनो।
‘‘Ahumha pubbe gaṇino, assamaṇā samaṇamānino;
गामेन गामं विचरिम्ह, नगरे राजधानियो॥
Gāmena gāmaṃ vicarimha, nagare rājadhāniyo.
३०७.
307.
‘‘एसो हि भगवा बुद्धो, नदिं नेरञ्जरं पति।
‘‘Eso hi bhagavā buddho, nadiṃ nerañjaraṃ pati;
सब्बदुक्खप्पहानाय, धम्मं देसेति पाणिनं।
Sabbadukkhappahānāya, dhammaṃ deseti pāṇinaṃ;
तस्साहं सन्तिकं गच्छं, सो मे सत्था भविस्सति॥
Tassāhaṃ santikaṃ gacchaṃ, so me satthā bhavissati.
३०८.
308.
‘‘वन्दनं दानि मे वज्जासि, लोकनाथं अनुत्तरं।
‘‘Vandanaṃ dāni me vajjāsi, lokanāthaṃ anuttaraṃ;
पदक्खिणञ्च कत्वान, आदिसेय्यासि दक्खिणं॥
Padakkhiṇañca katvāna, ādiseyyāsi dakkhiṇaṃ.
३०९.
309.
‘‘एतं खो लब्भमम्हेहि, यथा भाससि त्वञ्च मे।
‘‘Etaṃ kho labbhamamhehi, yathā bhāsasi tvañca me;
वन्दनं दानि ते वज्जं, लोकनाथं अनुत्तरं।
Vandanaṃ dāni te vajjaṃ, lokanāthaṃ anuttaraṃ;
पदक्खिणञ्च कत्वान, आदिसिस्सामि दक्खिणं॥
Padakkhiṇañca katvāna, ādisissāmi dakkhiṇaṃ.
३१०.
310.
‘‘ततो च काळो पक्कामि, नदिं नेरञ्जरं पति।
‘‘Tato ca kāḷo pakkāmi, nadiṃ nerañjaraṃ pati;
सो अद्दसासि सम्बुद्धं, देसेन्तं अमतं पदं॥
So addasāsi sambuddhaṃ, desentaṃ amataṃ padaṃ.
३११.
311.
‘‘दुक्खं दुक्खसमुप्पादं, दुक्खस्स च अतिक्कमं।
‘‘Dukkhaṃ dukkhasamuppādaṃ, dukkhassa ca atikkamaṃ;
अरियं चट्ठङ्गिकं मग्गं, दुक्खूपसमगामिनं॥
Ariyaṃ caṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ, dukkhūpasamagāminaṃ.
३१२.
312.
‘‘तस्स पादानि वन्दित्वा, कत्वान नं पदक्खिणं।
‘‘Tassa pādāni vanditvā, katvāna naṃ padakkhiṇaṃ;
चापाय आदिसित्वान, पब्बजिं अनगारियं।
Cāpāya ādisitvāna, pabbajiṃ anagāriyaṃ;
तिस्सो विज्जा अनुप्पत्ता, कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥ –
Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti. –
इमा गाथा अभासि।
Imā gāthā abhāsi.
तत्थ लट्ठिहत्थोति दण्डहत्थो। पुरेति पुब्बे परिब्बाजककाले चण्डगोणकुक्कुरादीनं परिहरणत्थं दण्डं हत्थेन गहेत्वा विचरणको अहोसि। सो दानि मिगलुद्दकोति सो इदानि मिगलुद्देहि सद्धिं सम्भोगसंवासेहि मिगलुद्दो मागविको जातो। आसायाति तण्हाय। ‘‘आसया’’तिपि पाठो, अज्झासयहेतूति अत्थो। पलिपाति कामपङ्कतो दिट्ठिपङ्कतो च। घोराति अविदितविपुलानत्थावहत्ता दारुणतो घोरा। नासक्खि पारमेतवेति तस्सेव पलिपस्स पारभूतं निब्बानं एतुं गन्तुं न असक्खि, न अभिसम्भुनीति अत्तानमेव सन्धाय उपको वदति।
Tattha laṭṭhihatthoti daṇḍahattho. Pureti pubbe paribbājakakāle caṇḍagoṇakukkurādīnaṃ pariharaṇatthaṃ daṇḍaṃ hatthena gahetvā vicaraṇako ahosi. So dāni migaluddakoti so idāni migaluddehi saddhiṃ sambhogasaṃvāsehi migaluddo māgaviko jāto. Āsāyāti taṇhāya. ‘‘Āsayā’’tipi pāṭho, ajjhāsayahetūti attho. Palipāti kāmapaṅkato diṭṭhipaṅkato ca. Ghorāti aviditavipulānatthāvahattā dāruṇato ghorā. Nāsakkhi pārametaveti tasseva palipassa pārabhūtaṃ nibbānaṃ etuṃ gantuṃ na asakkhi, na abhisambhunīti attānameva sandhāya upako vadati.
सुमत्तं मं मञ्ञमानाति अत्तनि सुट्ठु मत्तं मदप्पत्तं कामगेधवसेन लग्गं पमत्तं वा कत्वा मं सल्लक्खन्ती। चापा पुत्तमतोसयीति मिगलुद्दस्स धीता चापा ‘‘आजीवकस्स पुत्ता’’तिआदिना मं घट्टेन्ती पुत्तं तोसेसि केळायसि। ‘‘सुपति मं मञ्ञमाना’’ति च पठन्ति, सुपतीति मं मञ्ञमानाति अत्थो। चापाय बन्धनं छेत्वाति चापाय तयि उप्पन्नं किलेसबन्धनं छिन्दित्वा। पब्बजिस्सं पुनोपहन्ति पुन दुतियवारम्पि अहं पब्बजिस्सामि।
Sumattaṃ maṃ maññamānāti attani suṭṭhu mattaṃ madappattaṃ kāmagedhavasena laggaṃ pamattaṃ vā katvā maṃ sallakkhantī. Cāpā puttamatosayīti migaluddassa dhītā cāpā ‘‘ājīvakassa puttā’’tiādinā maṃ ghaṭṭentī puttaṃ tosesi keḷāyasi. ‘‘Supati maṃ maññamānā’’ti ca paṭhanti, supatīti maṃ maññamānāti attho. Cāpāya bandhanaṃ chetvāti cāpāya tayi uppannaṃ kilesabandhanaṃ chinditvā. Pabbajissaṃ punopahanti puna dutiyavārampi ahaṃ pabbajissāmi.
इदानि तस्सा ‘‘मय्हं अत्थो नत्थी’’ति वदति, तं सुत्वा चापा खमापेन्ती ‘‘मा मे कुज्झी’’ति गाथमाह। तत्थ मा मे कुज्झीति केळिकरणमत्तेन मा मय्हं कुज्झि। महावीर, महामुनीति उपकं आलपति। तञ्हि सा पुब्बेपि पब्बजितो, इदानिपि पब्बजितुकामोति कत्वा खन्तिञ्च पच्चासीसन्ती ‘‘महामुनी’’ति आह। तेनेवाह – ‘‘न हि कोधपरेतस्स, सुद्धि अत्थि कुतो तपो’’ति, त्वं एत्तकम्पि असहन्तो कथं चित्तं दमेस्ससि, कथं वा तपं चरिस्ससीति अधिप्पायो।
Idāni tassā ‘‘mayhaṃ attho natthī’’ti vadati, taṃ sutvā cāpā khamāpentī ‘‘mā me kujjhī’’ti gāthamāha. Tattha mā me kujjhīti keḷikaraṇamattena mā mayhaṃ kujjhi. Mahāvīra, mahāmunīti upakaṃ ālapati. Tañhi sā pubbepi pabbajito, idānipi pabbajitukāmoti katvā khantiñca paccāsīsantī ‘‘mahāmunī’’ti āha. Tenevāha – ‘‘na hi kodhaparetassa, suddhi atthi kuto tapo’’ti, tvaṃ ettakampi asahanto kathaṃ cittaṃ damessasi, kathaṃ vā tapaṃ carissasīti adhippāyo.
अथ नाळं गन्त्वा जीवितुकामोसीति चापाय वुत्तो आह – ‘‘पक्कमिस्सञ्च नाळातो, कोध नाळाय वच्छती’’ति को इध नाळाय वसिस्सति, नाळातोव अहं पक्कमिस्सामेव। सो हि तस्स जातगामो, ततो निक्खमित्वा पब्बजि। सो च मगधरट्ठे बोधिमण्डस्स आसन्नपदेसे, तं सन्धाय वुत्तं। बन्धन्ती इत्थिरूपेन, समणे धम्मजीविनोति चापे त्वं धम्मेन जीवन्ते धम्मिके पब्बजिते अत्तनो इत्थिरूपेन इत्थिकुत्ताकप्पेहि बन्धन्ती तिट्ठसि। येनाहं इदानि एदिसो जातो, तस्मा तं परिच्चजामीति अधिप्पायो।
Atha nāḷaṃ gantvā jīvitukāmosīti cāpāya vutto āha – ‘‘pakkamissañca nāḷāto, kodha nāḷāya vacchatī’’ti ko idha nāḷāya vasissati, nāḷātova ahaṃ pakkamissāmeva. So hi tassa jātagāmo, tato nikkhamitvā pabbaji. So ca magadharaṭṭhe bodhimaṇḍassa āsannapadese, taṃ sandhāya vuttaṃ. Bandhantī itthirūpena, samaṇe dhammajīvinoti cāpe tvaṃ dhammena jīvante dhammike pabbajite attano itthirūpena itthikuttākappehi bandhantī tiṭṭhasi. Yenāhaṃ idāni ediso jāto, tasmā taṃ pariccajāmīti adhippāyo.
एवं वुत्ते चापा तं निवत्तेतुकामा ‘‘एहि, काळा’’ति गाथमाह। तस्सत्थो – काळवण्णताय, काळ, उपक, एहि निवत्तस्सु मा पक्कमि, पुब्बे विय कामे परिभुञ्ज, अहञ्च ये च मे सन्ति ञातका, ते सब्बेव तुय्हं मा पक्कमितुकामताय वसीकता वसवत्तिनो कताति।
Evaṃ vutte cāpā taṃ nivattetukāmā ‘‘ehi, kāḷā’’ti gāthamāha. Tassattho – kāḷavaṇṇatāya, kāḷa, upaka, ehi nivattassu mā pakkami, pubbe viya kāme paribhuñja, ahañca ye ca me santi ñātakā, te sabbeva tuyhaṃ mā pakkamitukāmatāya vasīkatā vasavattino katāti.
तं सुत्वा उपको ‘‘एत्तो चापे’’ति गाथमाह। तत्थ चापेति चापे। चापसदिसअङ्गलट्ठिताय हि सा, चापाति नामं लभि, तस्मा, चापाति वुच्चति। त्वं चापे, यथा भाससि, इदानि यादिसं कथेसि, इतो चतुब्भागमेव पियसमुदाचारं करेय्यासि। तयि रत्तस्स रागाभिभूतस्स पुरिसस्स उळारं वत तं सिया, अहं पनेतरहि तयि कामेसु च विरत्तो, तस्मा चापाय वचने न तिट्ठामीति अधिप्पायो।
Taṃ sutvā upako ‘‘etto cāpe’’ti gāthamāha. Tattha cāpeti cāpe. Cāpasadisaaṅgalaṭṭhitāya hi sā, cāpāti nāmaṃ labhi, tasmā, cāpāti vuccati. Tvaṃ cāpe, yathā bhāsasi, idāni yādisaṃ kathesi, ito catubbhāgameva piyasamudācāraṃ kareyyāsi. Tayi rattassa rāgābhibhūtassa purisassa uḷāraṃ vata taṃ siyā, ahaṃ panetarahi tayi kāmesu ca viratto, tasmā cāpāya vacane na tiṭṭhāmīti adhippāyo.
पुन, चापा, अत्तनि तस्स आसत्तिं उप्पादेतुकामा ‘‘काळङ्गिनि’’न्ति आह। तत्थ, काळाति तस्सालपनं। अङ्गिनिन्ति अङ्गलट्ठिसम्पन्नं। इवाति उपमाय निपातो। तक्कारिं पुप्फितं गिरिमुद्धनीति पब्बतमुद्धनि ठितं सुपुप्फितदालिमलट्ठिं विय। ‘‘उक्कागारि’’न्ति च केचि पठन्ति, अङ्गत्थिलट्ठिं वियाति अत्थो। गिरिमुद्धनीति च इदं केनचि अनुपहतसोभतादस्सनत्थं वुत्तं। केचि ‘‘कालिङ्गिनि’’न्ति पाठं वत्वा तस्स कुम्भण्डलतासदिसन्ति अत्थं वदन्ति। फुल्लं दालिमलट्ठिंवाति पुप्फितं बीजपूरलतं विय। अन्तोदीपेव पाटलिन्ति दीपकब्भन्तरे पुप्फितपाटलिरुक्खं विय, दीपग्गहणञ्चेत्थ सोभापाटिहारियदस्सनत्थमेव।
Puna, cāpā, attani tassa āsattiṃ uppādetukāmā ‘‘kāḷaṅgini’’nti āha. Tattha, kāḷāti tassālapanaṃ. Aṅgininti aṅgalaṭṭhisampannaṃ. Ivāti upamāya nipāto. Takkāriṃ pupphitaṃ girimuddhanīti pabbatamuddhani ṭhitaṃ supupphitadālimalaṭṭhiṃ viya. ‘‘Ukkāgāri’’nti ca keci paṭhanti, aṅgatthilaṭṭhiṃ viyāti attho. Girimuddhanīti ca idaṃ kenaci anupahatasobhatādassanatthaṃ vuttaṃ. Keci ‘‘kāliṅgini’’nti pāṭhaṃ vatvā tassa kumbhaṇḍalatāsadisanti atthaṃ vadanti. Phullaṃ dālimalaṭṭhiṃvāti pupphitaṃ bījapūralataṃ viya. Antodīpeva pāṭalinti dīpakabbhantare pupphitapāṭalirukkhaṃ viya, dīpaggahaṇañcettha sobhāpāṭihāriyadassanatthameva.
हरिचन्दनलित्तङ्गिन्ति लोहितचन्दनेन अनुलित्तसब्बङ्गिं। कासिकुत्तमधारिनिन्ति उत्तमकासिकवत्थधरं। तं मन्ति तादिसं मं। रूपवतिं सन्तिन्ति रूपसम्पन्नं समानं। कस्स ओहाय गच्छसीति कस्स नाम सत्तस्स, कस्स वा हेतुनो, केन कारणेन, ओहाय पहाय परिच्चजित्वा गच्छसि।
Haricandanalittaṅginti lohitacandanena anulittasabbaṅgiṃ. Kāsikuttamadhārininti uttamakāsikavatthadharaṃ. Taṃ manti tādisaṃ maṃ. Rūpavatiṃ santinti rūpasampannaṃ samānaṃ. Kassaohāya gacchasīti kassa nāma sattassa, kassa vā hetuno, kena kāraṇena, ohāya pahāya pariccajitvā gacchasi.
इतो परम्पि तेसं वचनपटिवचनगाथाव ठपेत्वा परियोसाने तिस्सो गाथा। तत्थ साकुन्तिकोवाति सकुणलुद्दो विय। आहरिमेन रूपेनाति केसमण्डनादिना सरीरजग्गनेन चेव वत्थाभरणादिना च अभिसङ्खारिकेन रूपेन वण्णेन कित्तिमेन चातुरियेनाति अत्थो। न मं त्वं बाधयिस्ससीति पुब्बे विय इदानि मं त्वं न बाधितुं सक्खिस्ससि।
Ito parampi tesaṃ vacanapaṭivacanagāthāva ṭhapetvā pariyosāne tisso gāthā. Tattha sākuntikovāti sakuṇaluddo viya. Āharimena rūpenāti kesamaṇḍanādinā sarīrajagganena ceva vatthābharaṇādinā ca abhisaṅkhārikena rūpena vaṇṇena kittimena cāturiyenāti attho. Na maṃ tvaṃ bādhayissasīti pubbe viya idāni maṃ tvaṃ na bādhituṃ sakkhissasi.
पुत्तफलन्ति पुत्तसङ्खातं फलं पुत्तपसवो।
Puttaphalanti puttasaṅkhātaṃ phalaṃ puttapasavo.
सप्पञ्ञाति पञ्ञवन्तो, संसारे आदीनवविभाविनिया पञ्ञाय समन्नागताति अधिप्पायो। ते हि अप्पं वा महन्तं वा ञातिपरिवट्टं भोगक्खन्धं वा पहाय पब्बजन्ति। तेनाह – ‘‘पब्बजन्ति महावीरा, नागो छेत्वाव बन्धन’’न्ति, अयबन्धनं विय हत्थिनागो गिहिबन्धनं छिन्दित्वा महावीरियाव पब्बजन्ति, न निहीनवीरियाति अत्थो।
Sappaññāti paññavanto, saṃsāre ādīnavavibhāviniyā paññāya samannāgatāti adhippāyo. Te hi appaṃ vā mahantaṃ vā ñātiparivaṭṭaṃ bhogakkhandhaṃ vā pahāya pabbajanti. Tenāha – ‘‘pabbajanti mahāvīrā, nāgo chetvāva bandhana’’nti, ayabandhanaṃ viya hatthināgo gihibandhanaṃ chinditvā mahāvīriyāva pabbajanti, na nihīnavīriyāti attho.
दण्डेनाति येन केनचि दण्डेन। छुरिकायाति खुरेन। भूमियं वा निसुम्भिस्सन्ति पथवियं पातेत्वा पोथनविज्झनादिना विबाधिस्सामि। पुत्तसोका न गच्छसीति पुत्तसोकनिमित्तं न गच्छिस्ससि।
Daṇḍenāti yena kenaci daṇḍena. Churikāyāti khurena. Bhūmiyaṃ vā nisumbhissanti pathaviyaṃ pātetvā pothanavijjhanādinā vibādhissāmi. Puttasokā na gacchasīti puttasokanimittaṃ na gacchissasi.
पदाहिसीति दस्ससि। पुत्तकत्तेति पुत्तकारणा। जम्मीति तस्सा आलपनं, लामकेति अत्थो।
Padāhisīti dassasi. Puttakatteti puttakāraṇā. Jammīti tassā ālapanaṃ, lāmaketi attho.
इदानि तस्स गमनं अनुजानित्वा गमनट्ठानं जानितुं ‘‘हन्द खो’’ति गाथमाह।
Idāni tassa gamanaṃ anujānitvā gamanaṭṭhānaṃ jānituṃ ‘‘handa kho’’ti gāthamāha.
इतरो पुब्बे अहं अनिय्यानिकं सासनं पग्गय्ह अट्ठासिं, इदानि पन निय्यानिके अनन्तजिनस्स सासने ठातुकामो, तस्मा तस्स सन्तिकं गमिस्सामीति दस्सेन्तो ‘‘अहुम्हा’’तिआदिमाह। तत्थ गणिनोति गणधरा। अस्समणाति न समितपापा। समणमानिनोति समितपापाति एवं सञ्ञिनो। विचरिम्हाति पूरणादीसु अत्तानं पक्खिपित्वा वदति।
Itaro pubbe ahaṃ aniyyānikaṃ sāsanaṃ paggayha aṭṭhāsiṃ, idāni pana niyyānike anantajinassa sāsane ṭhātukāmo, tasmā tassa santikaṃ gamissāmīti dassento ‘‘ahumhā’’tiādimāha. Tattha gaṇinoti gaṇadharā. Assamaṇāti na samitapāpā. Samaṇamāninoti samitapāpāti evaṃ saññino. Vicarimhāti pūraṇādīsu attānaṃ pakkhipitvā vadati.
नेरञ्जरं पतीति नेरञ्जराय नदिया समीपे तस्सा तीरे। बुद्धोति अभिसम्बोधिं पत्तो, अभिसम्बोधिं पत्वा धम्मं देसेन्तो सब्बकालं भगवा तत्थेव वसीति अधिप्पायेन वदति।
Nerañjaraṃpatīti nerañjarāya nadiyā samīpe tassā tīre. Buddhoti abhisambodhiṃ patto, abhisambodhiṃ patvā dhammaṃ desento sabbakālaṃ bhagavā tattheva vasīti adhippāyena vadati.
वन्दनं दानि मे वज्जासीति मम वन्दनं वदेय्यासि, मम वचनेन लोकनाथं अनुत्तरं वदेय्यासीति अत्थो। पदक्खिणञ्च कत्वान, आदिसेय्यासि दक्खिणन्ति बुद्धं भगवन्तं तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वापि चतूसु ठानेसु वन्दित्वा, ततो पुञ्ञतो मय्हं पत्तिदानं देन्तो पदक्खिणं आदिसेय्यासि बुद्धगुणानं सुतपुब्बत्ता हेतुसम्पन्नताय च एवं वदति।
Vandanaṃ dāni me vajjāsīti mama vandanaṃ vadeyyāsi, mama vacanena lokanāthaṃ anuttaraṃ vadeyyāsīti attho. Padakkhiṇañca katvāna, ādiseyyāsi dakkhiṇanti buddhaṃ bhagavantaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvāpi catūsu ṭhānesu vanditvā, tato puññato mayhaṃ pattidānaṃ dento padakkhiṇaṃ ādiseyyāsi buddhaguṇānaṃ sutapubbattā hetusampannatāya ca evaṃ vadati.
एतं खो लब्भमम्हेहीति एतं पदक्खिणकरणं पुञ्ञं अम्हेहि तव दातुं सक्का, न निवत्तनं, पुब्बे विय कामूपभोगो च न सक्काति अधिप्पायो। ते वज्जन्ति तव वन्दनं वज्जं वक्खामि।
Etaṃkho labbhamamhehīti etaṃ padakkhiṇakaraṇaṃ puññaṃ amhehi tava dātuṃ sakkā, na nivattanaṃ, pubbe viya kāmūpabhogo ca na sakkāti adhippāyo. Te vajjanti tava vandanaṃ vajjaṃ vakkhāmi.
सोति काळो, अद्दसासीति अद्दक्खि।
Soti kāḷo, addasāsīti addakkhi.
सत्थुदेसनायं सच्चकथाय पधानत्ता तब्बिनिमुत्ताय अभावतो ‘‘दुक्ख’’न्तिआदि वुत्तं, सेसं वुत्तनयमेव।
Satthudesanāyaṃ saccakathāya padhānattā tabbinimuttāya abhāvato ‘‘dukkha’’ntiādi vuttaṃ, sesaṃ vuttanayameva.
चापाथेरीगाथावण्णना निट्ठिता।
Cāpātherīgāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरीगाथापाळि • Therīgāthāpāḷi / ३. चापाथेरीगाथा • 3. Cāpātherīgāthā
