| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
१७. चरियानानत्तञाणनिद्देसवण्णना
17. Cariyānānattañāṇaniddesavaṇṇanā
६८. चरियानानत्तञाणनिद्देसे विञ्ञाणचरियातिआदीसु आरम्मणे चरतीति चरिया, विञ्ञाणमेव चरिया विञ्ञाणचरिया। अञ्ञाणेन चरणं , अञ्ञाणेन वा चरति, अञ्ञाते वा चरति, अञ्ञाणस्स वा चरणन्ति अञ्ञाणचरिया। ञाणमेव चरिया, ञाणेन वा चरिया, ञाणेन वा चरति, ञाते वा चरति, ञाणस्स वा चरणन्ति ञाणचरिया। दस्सनत्थायाति रूपदस्सनत्थाय पवत्ता। आवज्जनकिरियाब्याकताति भवङ्गसन्तानतो अपनेत्वा रूपारम्मणे चित्तसन्तानं आवज्जेति नामेतीति आवज्जनं, विपाकाभावतो करणमत्तन्ति किरिया, कुसलाकुसलवसेन न ब्याकताति अब्याकता। दस्सनट्ठोति पस्सन्ति तेन, सयं वा पस्सति, दस्सनमत्तमेव वा तन्ति दस्सनं, दस्सनमेव अत्थो दस्सनट्ठो। चक्खुविञ्ञाणन्ति कुसलविपाकं वा अकुसलविपाकं वा। दिट्ठत्ताति अदिट्ठे सम्पटिच्छनस्स अभावतो चक्खुविञ्ञाणेन रूपारम्मणस्स दिट्ठत्ता। अभिनिरोपना विपाकमनोधातूति दिट्ठारम्मणमेव आरोहतीति अतिनिरोपना, उभयविपाका सम्पटिच्छनमनोधातु। अभिनिरोपितत्ताति रूपारम्मणं अभिरुळ्हत्ता। विपाकमनोविञ्ञाणधातूति उभयविपाका सन्तीरणमनोविञ्ञाणधातु। एस नयो सोतद्वारादीसुपि। सन्तीरणानन्तरं वोट्ठब्बने अवुत्तेपि अट्ठकथाचरियेहि वुत्तत्ता लब्भतीति गहेतब्बं। विजाननत्थायाति धम्मारम्मणस्स चेव रूपादिआरम्मणस्स च विजाननत्थाय। आवज्जनकिरियाब्याकताति मनोद्वारावज्जनचित्तं। विजाननट्ठोति तदनन्तरजवनवसेन आरम्मणस्स विजाननमेव अत्थो, न अञ्ञो। उपरि अकुसलजवनानं विपस्सनामग्गफलजवनानञ्च विसुं वुत्तत्ता सेसजवनानि इध गहेतब्बानि सियुं। ‘‘कुसलेहि कम्मेहि विप्पयुत्ता चरतीति विञ्ञाणचरिया’’तिआदिवचनतो (पटि॰ म॰ १.७०) पन हसितुप्पादचित्तजवनमेव गहेतब्बं। छसु द्वारेसु अहेतुकानंयेव चित्तानं वुत्तत्ता द्वे आवज्जनानि द्वे पञ्चविञ्ञाणानि द्वे सम्पटिच्छनानि तीणि सन्तीरणानि एकं हसितुप्पादचित्तन्ति अट्ठारस अहेतुकचित्तानियेव विञ्ञाणचरियाति वेदितब्बानि।
68. Cariyānānattañāṇaniddese viññāṇacariyātiādīsu ārammaṇe caratīti cariyā, viññāṇameva cariyā viññāṇacariyā. Aññāṇena caraṇaṃ , aññāṇena vā carati, aññāte vā carati, aññāṇassa vā caraṇanti aññāṇacariyā. Ñāṇameva cariyā, ñāṇena vā cariyā, ñāṇena vā carati, ñāte vā carati, ñāṇassa vā caraṇanti ñāṇacariyā. Dassanatthāyāti rūpadassanatthāya pavattā. Āvajjanakiriyābyākatāti bhavaṅgasantānato apanetvā rūpārammaṇe cittasantānaṃ āvajjeti nāmetīti āvajjanaṃ, vipākābhāvato karaṇamattanti kiriyā, kusalākusalavasena na byākatāti abyākatā. Dassanaṭṭhoti passanti tena, sayaṃ vā passati, dassanamattameva vā tanti dassanaṃ, dassanameva attho dassanaṭṭho. Cakkhuviññāṇanti kusalavipākaṃ vā akusalavipākaṃ vā. Diṭṭhattāti adiṭṭhe sampaṭicchanassa abhāvato cakkhuviññāṇena rūpārammaṇassa diṭṭhattā. Abhiniropanā vipākamanodhātūti diṭṭhārammaṇameva ārohatīti atiniropanā, ubhayavipākā sampaṭicchanamanodhātu. Abhiniropitattāti rūpārammaṇaṃ abhiruḷhattā. Vipākamanoviññāṇadhātūti ubhayavipākā santīraṇamanoviññāṇadhātu. Esa nayo sotadvārādīsupi. Santīraṇānantaraṃ voṭṭhabbane avuttepi aṭṭhakathācariyehi vuttattā labbhatīti gahetabbaṃ. Vijānanatthāyāti dhammārammaṇassa ceva rūpādiārammaṇassa ca vijānanatthāya. Āvajjanakiriyābyākatāti manodvārāvajjanacittaṃ. Vijānanaṭṭhoti tadanantarajavanavasena ārammaṇassa vijānanameva attho, na añño. Upari akusalajavanānaṃ vipassanāmaggaphalajavanānañca visuṃ vuttattā sesajavanāni idha gahetabbāni siyuṃ. ‘‘Kusalehi kammehi vippayuttā caratīti viññāṇacariyā’’tiādivacanato (paṭi. ma. 1.70) pana hasituppādacittajavanameva gahetabbaṃ. Chasu dvāresu ahetukānaṃyeva cittānaṃ vuttattā dve āvajjanāni dve pañcaviññāṇāni dve sampaṭicchanāni tīṇi santīraṇāni ekaṃ hasituppādacittanti aṭṭhārasa ahetukacittāniyeva viññāṇacariyāti veditabbāni.
६९. इदानि विसयविजाननमत्तट्ठेन विञ्ञाणचरियाति दस्सेतुं नीरागा चरतीतिआदिमाह, विञ्ञाणञ्हि रागादिसम्पयोगे सद्धादिसम्पयोगे च अवत्थन्तरं पापुणाति, तेसु असति सकावत्थायमेव तिट्ठति। तस्मा नीरागादिवचनेन तेसं वुत्तविञ्ञाणानं विञ्ञाणकिच्चमत्तं दस्सेति। नत्थि एतिस्सा रागोति नीरागा। निरागाति रस्सं कत्वापि पठन्ति । सो पन रज्जनवसेन रागो। इतरेसु दुस्सनवसेन दोसो। मुय्हनवसेन मोहो। मञ्ञनवसेन मानो। विपरीतदस्सनवसेन दिट्ठि। उद्धतभावो, अवूपसन्तभावो वा उद्धच्चं। विचिकिच्छा वुत्तत्था। अनुसेन्तीति अनुसया। ‘‘निरनुसया’’ति वत्तब्बे नानुसयाति वुत्तं, सोयेवत्थो। परियुट्ठानप्पत्तानमेवेत्थ अभावो वेदितब्बो। न हि विञ्ञाणचरिया पहीनानुसयानंयेव वुत्ता। या च नीरागादिनामा, सा रागादीहि विप्पयुत्ताव नाम होतीति परियायन्तरदस्सनत्थं रागविप्पयुत्तातिआदिमाह। पुन अञ्ञेहि च विप्पयुत्ततं दस्सेतुं कुसलेहि कम्मेहीतिआदिमाह। कुसलानियेव रागादिवज्जाभावा अनवज्जानि। परिसुद्धभावकरेहि हिरिओत्तप्पेहि युत्तत्ता सुक्कानि। पवत्तिसुखत्ता सुखो उदयो उप्पत्ति एतेसन्ति सुखुद्रयानि, सुखविपाकत्ता वा सुखो उदयो वड्ढि एतेसन्ति सुखुद्रयानि। वुत्तविपक्खेन अकुसलानि योजेतब्बानि। विञ्ञाते चरतीति विञ्ञाणेन विञ्ञायमानं आरम्मणं विञ्ञातं नाम, तस्मिं विञ्ञाते आरम्मणे। किं वुत्तं होति? नीलवण्णयोगतो नीलवत्थं विय विञ्ञाणयोगतो विञ्ञातं विञ्ञाणं नाम होति, तस्मिं विञ्ञाणे चरतीति विञ्ञाणचरियाति वुत्तं होति। विञ्ञाणस्स एवरूपा चरिया होतीति वुत्तप्पकारस्स विञ्ञाणस्स वुत्तप्पकारा चरिया होतीति अत्थो। ‘‘विञ्ञाणस्स चरिया’’ति च वोहारवसेन वुच्चति, विञ्ञाणतो पन विसुं चरिया नत्थि। पकतिपरिसुद्धमिदं चित्तं निक्किलेसट्ठेनाति इदं वुत्तप्पकारं चित्तं रागादिकिलेसाभावेन पकतिया एव परिसुद्धं। तस्मा विजाननमत्तमेव चरियाति विञ्ञाणचरियाति वुत्तं होति। निक्लेसट्ठेनातिपि पाठो।
69. Idāni visayavijānanamattaṭṭhena viññāṇacariyāti dassetuṃ nīrāgā caratītiādimāha, viññāṇañhi rāgādisampayoge saddhādisampayoge ca avatthantaraṃ pāpuṇāti, tesu asati sakāvatthāyameva tiṭṭhati. Tasmā nīrāgādivacanena tesaṃ vuttaviññāṇānaṃ viññāṇakiccamattaṃ dasseti. Natthi etissā rāgoti nīrāgā. Nirāgāti rassaṃ katvāpi paṭhanti . So pana rajjanavasena rāgo. Itaresu dussanavasena doso. Muyhanavasena moho. Maññanavasena māno. Viparītadassanavasena diṭṭhi. Uddhatabhāvo, avūpasantabhāvo vā uddhaccaṃ. Vicikicchā vuttatthā. Anusentīti anusayā. ‘‘Niranusayā’’ti vattabbe nānusayāti vuttaṃ, soyevattho. Pariyuṭṭhānappattānamevettha abhāvo veditabbo. Na hi viññāṇacariyā pahīnānusayānaṃyeva vuttā. Yā ca nīrāgādināmā, sā rāgādīhi vippayuttāva nāma hotīti pariyāyantaradassanatthaṃ rāgavippayuttātiādimāha. Puna aññehi ca vippayuttataṃ dassetuṃ kusalehi kammehītiādimāha. Kusalāniyeva rāgādivajjābhāvā anavajjāni. Parisuddhabhāvakarehi hiriottappehi yuttattā sukkāni. Pavattisukhattā sukho udayo uppatti etesanti sukhudrayāni, sukhavipākattā vā sukho udayo vaḍḍhi etesanti sukhudrayāni. Vuttavipakkhena akusalāni yojetabbāni. Viññāte caratīti viññāṇena viññāyamānaṃ ārammaṇaṃ viññātaṃ nāma, tasmiṃ viññāte ārammaṇe. Kiṃ vuttaṃ hoti? Nīlavaṇṇayogato nīlavatthaṃ viya viññāṇayogato viññātaṃ viññāṇaṃ nāma hoti, tasmiṃ viññāṇe caratīti viññāṇacariyāti vuttaṃ hoti. Viññāṇassaevarūpā cariyā hotīti vuttappakārassa viññāṇassa vuttappakārā cariyā hotīti attho. ‘‘Viññāṇassa cariyā’’ti ca vohāravasena vuccati, viññāṇato pana visuṃ cariyā natthi. Pakatiparisuddhamidaṃ cittaṃ nikkilesaṭṭhenāti idaṃ vuttappakāraṃ cittaṃ rāgādikilesābhāvena pakatiyā eva parisuddhaṃ. Tasmā vijānanamattameva cariyāti viññāṇacariyāti vuttaṃ hoti. Niklesaṭṭhenātipi pāṭho.
अञ्ञाणचरियाय मनापियेसूति मनसि अप्पेन्ति पसीदन्ति, मनं वा अप्पायन्ति वड्ढेन्तीति मनापानि, मनापानियेव मनापियानि। तेसु मनापियेसु। तानि पन इट्ठानि वा होन्तु अनिट्ठानि वा, गहणवसेन मनापियानि। न हि इट्ठस्मिंयेव रागो अनिट्ठस्मिंयेव दोसो उप्पज्जति। रागस्स जवनत्थायाति सन्ततिवसेन रागस्स जवनत्थाय पवत्ता। आवज्जनकिरियाब्याकताति चक्खुद्वारे अयोनिसो मनसिकारभूता आवज्जनकिरियाब्याकता मनोधातु। रागस्स जवनाति येभुय्येन सत्तक्खत्तुं रागस्स पवत्ति, पुनप्पुनं पवत्तो रागोयेव। अञ्ञाणचरियाति अञ्ञाणेन रागस्स सम्भवतो अञ्ञाणेन रागस्स चरियाति वुत्तं होति। सेसेसुपि एसेव नयो। तदुभयेन असमपेक्खनस्मिं वत्थुस्मिन्ति रागदोसवसेन समपेक्खनविरहिते रूपारम्मणसङ्खाते वत्थुस्मिं। मोहस्स जवनत्थायाति विचिकिच्छाउद्धच्चवसेन मोहस्स जवनत्थाय। अञ्ञाणचरियाति अञ्ञाणस्सेव चरिया, न अञ्ञस्स। विनिबन्धस्सातिआदीनि मानादीनं सभाववचनानि। तत्थ विनिबन्धस्साति उन्नतिवसेन विनिबन्धित्वा ठितस्स। परामट्ठायाति रूपस्स अनिच्चभावादिं अतिक्कमित्वा परतो निच्चभावादिं आमट्ठाय गहिताय। विक्खेपगतस्साति रूपारम्मणे विक्खित्तभावं गतस्स। अनिट्ठङ्गतायाति असन्निट्ठानभावं गताय। थामगतस्साति बलप्पत्तस्स। धम्मेसूति रूपादीसु वा धम्मारम्मणभूतेसु वा धम्मेसु।
Aññāṇacariyāya manāpiyesūti manasi appenti pasīdanti, manaṃ vā appāyanti vaḍḍhentīti manāpāni, manāpāniyeva manāpiyāni. Tesu manāpiyesu. Tāni pana iṭṭhāni vā hontu aniṭṭhāni vā, gahaṇavasena manāpiyāni. Na hi iṭṭhasmiṃyeva rāgo aniṭṭhasmiṃyeva doso uppajjati. Rāgassa javanatthāyāti santativasena rāgassa javanatthāya pavattā. Āvajjanakiriyābyākatāti cakkhudvāre ayoniso manasikārabhūtā āvajjanakiriyābyākatā manodhātu. Rāgassa javanāti yebhuyyena sattakkhattuṃ rāgassa pavatti, punappunaṃ pavatto rāgoyeva. Aññāṇacariyāti aññāṇena rāgassa sambhavato aññāṇena rāgassa cariyāti vuttaṃ hoti. Sesesupi eseva nayo. Tadubhayena asamapekkhanasmiṃ vatthusminti rāgadosavasena samapekkhanavirahite rūpārammaṇasaṅkhāte vatthusmiṃ. Mohassa javanatthāyāti vicikicchāuddhaccavasena mohassa javanatthāya. Aññāṇacariyāti aññāṇasseva cariyā, na aññassa. Vinibandhassātiādīni mānādīnaṃ sabhāvavacanāni. Tattha vinibandhassāti unnativasena vinibandhitvā ṭhitassa. Parāmaṭṭhāyāti rūpassa aniccabhāvādiṃ atikkamitvā parato niccabhāvādiṃ āmaṭṭhāya gahitāya. Vikkhepagatassāti rūpārammaṇe vikkhittabhāvaṃ gatassa. Aniṭṭhaṅgatāyāti asanniṭṭhānabhāvaṃ gatāya. Thāmagatassāti balappattassa. Dhammesūti rūpādīsu vā dhammārammaṇabhūtesu vā dhammesu.
७०. यस्मा रागादयो अञ्ञाणेन होन्ति, तस्मा रागादिसम्पयोगेन अञ्ञाणं विसेसेन्तो सरागा चरतीतिआदिमाह। तत्थ सरागा चरतीति मोहमानदिट्ठिमानानुसयदिट्ठानुसयअविज्जानुसयजवनवसेन चरिया वेदितब्बा। सदोसा चरतीति मोहअविज्जानुसयजवनवसेन। समोहा चरतीति रागदोसमानदिट्ठिउद्धच्चविचिकिच्छानुसयजवनवसेन। समाना चरतीति रागमोहकामरागभवरागाविज्जानुसयजवनवसेन। सदिट्ठि चरतीति रागमोहकामरागाविज्जानुसयजवनवसेन। सउद्धच्चा चरति सविचिकिच्छा चरतीति मोहअविज्जानुसयजवनवसेन। सानुसया चरतीति एत्थापि वुत्तनयेनेव एकेकं अनुसयं मूलं कत्वा तस्मिं चित्ते लब्भमानकसेसानुसयवसेन सानुसयता योजेतब्बा। रागसम्पयुत्तातिआदि सरागादिवेवचनमेव। सा एव हि चरिया सम्पयोगवसेन सह रागादीहि वत्ततीति सरागादिआदीनि नामानि लभति। रागादीहि समं एकुप्पादेकनिरोधेकवत्थेकारम्मणादीहि पकारेहि युत्ताति रागसम्पयुत्तानीतिआदीनि नामानि लभति। सायेव च यस्मा कुसलादीहि कम्मेहि विप्पयुत्ता, अकुसलादीहि कम्मेहि सम्पयुत्ता, तस्मापि अञ्ञाणचरियाति दस्सेतुं कुसलेहि कम्मेहीतिआदिमाह। तत्थ अञ्ञातेति मोहस्स अञ्ञाणलक्खणत्ता यथासभावेन अञ्ञाते आरम्मणे। सेसं वुत्तत्थमेव।
70. Yasmā rāgādayo aññāṇena honti, tasmā rāgādisampayogena aññāṇaṃ visesento sarāgā caratītiādimāha. Tattha sarāgā caratīti mohamānadiṭṭhimānānusayadiṭṭhānusayaavijjānusayajavanavasena cariyā veditabbā. Sadosā caratīti mohaavijjānusayajavanavasena. Samohā caratīti rāgadosamānadiṭṭhiuddhaccavicikicchānusayajavanavasena. Samānā caratīti rāgamohakāmarāgabhavarāgāvijjānusayajavanavasena. Sadiṭṭhi caratīti rāgamohakāmarāgāvijjānusayajavanavasena. Sauddhaccā carati savicikicchā caratīti mohaavijjānusayajavanavasena. Sānusayā caratīti etthāpi vuttanayeneva ekekaṃ anusayaṃ mūlaṃ katvā tasmiṃ citte labbhamānakasesānusayavasena sānusayatā yojetabbā. Rāgasampayuttātiādi sarāgādivevacanameva. Sā eva hi cariyā sampayogavasena saha rāgādīhi vattatīti sarāgādiādīni nāmāni labhati. Rāgādīhi samaṃ ekuppādekanirodhekavatthekārammaṇādīhi pakārehi yuttāti rāgasampayuttānītiādīni nāmāni labhati. Sāyeva ca yasmā kusalādīhi kammehi vippayuttā, akusalādīhi kammehi sampayuttā, tasmāpi aññāṇacariyāti dassetuṃ kusalehi kammehītiādimāha. Tattha aññāteti mohassa aññāṇalakkhaṇattā yathāsabhāvena aññāte ārammaṇe. Sesaṃ vuttatthameva.
७१. ञाणचरियायं यस्मा विवट्टनानुपस्सनादीनं अनन्तरपच्चयभूता आवज्जनकिरियाब्याकता नत्थि, तस्मा तेसं अत्थाय आवज्जनकिरियाब्याकतं अवत्वा विवट्टनानुपस्सनादयोव वुत्ता। अनुलोमञाणत्थाय एव हि आवज्जना होति, ततो विवट्टनानुपस्सनामग्गफलानि। फलसमापत्तीति चेत्थ मग्गानन्तरजा वा होतु कालन्तरजा वा, उभोपि अधिप्पेता। नीरागा चरतीतिआदीसु रागादीनं पटिपक्खवसेन नीरागादिता वेदितब्बा, विञ्ञाणचरियायं रागादीनं अभावमत्तट्ठेन। ञातेति यथासभावतो ञाते। अञ्ञा विञ्ञाणचरियातिआदीहि तिस्सन्नं चरियानं अञ्ञमञ्ञमसम्मिस्सतं दस्सेति। विञ्ञाणकिच्चमत्तवसेन हि अहेतुकचित्तुप्पादा विञ्ञाणचरिया, अञ्ञाणकिच्चवतं द्वादसन्नं अकुसलचित्तुप्पादानं वसेनेव अञ्ञाणचरिया, विसेसेन ञाणकिच्चकारीनं विपस्सनामग्गफलानं वसेन ञाणचरिया। एवमिमा अञ्ञमञ्ञमसम्मिस्सा च, विपस्सनं ठपेत्वा सहेतुककामावचरकिरियाकुसला च, सहेतुककामावचरविपाका च, रूपावचरारूपावचरकुसलाब्याकता च तीहि चरियाहि विनिमुत्ताति वेदितब्बा। निब्बानारम्मणाय विवट्टनानुपस्सनाय ञाणचरियाय निद्दिट्ठत्ता निब्बानमग्गफलपच्चवेक्खणभूतानि सेक्खासेक्खानं पच्चवेक्खणञाणानि ञाणचरियाय सङ्गहितानीति वेदितब्बानि। तानिपि हि विसेसेन ञाणकिच्चकरानेवाति।
71. Ñāṇacariyāyaṃ yasmā vivaṭṭanānupassanādīnaṃ anantarapaccayabhūtā āvajjanakiriyābyākatā natthi, tasmā tesaṃ atthāya āvajjanakiriyābyākataṃ avatvā vivaṭṭanānupassanādayova vuttā. Anulomañāṇatthāya eva hi āvajjanā hoti, tato vivaṭṭanānupassanāmaggaphalāni. Phalasamāpattīti cettha maggānantarajā vā hotu kālantarajā vā, ubhopi adhippetā. Nīrāgā caratītiādīsu rāgādīnaṃ paṭipakkhavasena nīrāgāditā veditabbā, viññāṇacariyāyaṃ rāgādīnaṃ abhāvamattaṭṭhena. Ñāteti yathāsabhāvato ñāte. Aññā viññāṇacariyātiādīhi tissannaṃ cariyānaṃ aññamaññamasammissataṃ dasseti. Viññāṇakiccamattavasena hi ahetukacittuppādā viññāṇacariyā, aññāṇakiccavataṃ dvādasannaṃ akusalacittuppādānaṃ vaseneva aññāṇacariyā, visesena ñāṇakiccakārīnaṃ vipassanāmaggaphalānaṃ vasena ñāṇacariyā. Evamimā aññamaññamasammissā ca, vipassanaṃ ṭhapetvā sahetukakāmāvacarakiriyākusalā ca, sahetukakāmāvacaravipākā ca, rūpāvacarārūpāvacarakusalābyākatā ca tīhi cariyāhi vinimuttāti veditabbā. Nibbānārammaṇāya vivaṭṭanānupassanāya ñāṇacariyāya niddiṭṭhattā nibbānamaggaphalapaccavekkhaṇabhūtāni sekkhāsekkhānaṃ paccavekkhaṇañāṇāni ñāṇacariyāya saṅgahitānīti veditabbāni. Tānipi hi visesena ñāṇakiccakarānevāti.
चरियानानत्तञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Cariyānānattañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / १७. चरियानानत्तञाणनिद्देसो • 17. Cariyānānattañāṇaniddeso
