| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
चतुब्बिधविनयादिकथावण्णना
Catubbidhavinayādikathāvaṇṇanā
४५. नीहरित्वाति पाळितो उद्धरित्वा, तथा हि ‘‘पञ्चहुपालि, अङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना नानुयुञ्जितब्बं। कतमेहि पञ्चहि? सुत्तं न जानाति, सुत्तानुलोमं न जानाती’’तिआदिपाळितो सुत्तं सुत्तानुलोमञ्च नीहरिंसु। ‘‘अनापत्ति एवं अम्हाकं आचरियानं उग्गहो परिपुच्छाति भणती’’ति एवमादितो आचरियवादं। ‘‘आयस्मा उपालि एवमाह – ‘अनापत्ति, आवुसो, सुपिनन्तेना’ति’’ एवमादितो अत्तनो मतिं नीहरिंसु, सा च थेरस्स अत्तनोमति सुत्तेन सङ्गहितत्ता सुत्तं जातं, एवमञ्ञापि सुत्तादीहि सङ्गहिताव गहेतब्बा, नेतराति वेदितब्बं। अथ वा नीहरित्वाति विभजित्वा साट्ठकथं सकलं विनयपिटकं सुत्तादीसु चतूसु पदेसेसु पक्खिपित्वा चतुधा विभजित्वा विनयं पकासेसुं तब्बिनिमुत्तस्स अभावाति अधिप्पायो। वुत्तन्ति नागसेनत्थेरेन मिलिन्दपञ्हे वुत्तं। कण्ठादिवण्णुप्पत्तिट्ठानकरणादीहि आहरित्वा अत्तनो वचीविञ्ञत्तियाव भासितवचनं आहच्चपदं। रसोति सारो ‘‘पत्तरसो’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ६२८-६३०) विय, पटिक्खित्तअनुञ्ञातसुत्तसारोति अत्थो, रसोति वा लक्खणं पटिवत्थुकं अनुद्धरित्वा लक्खणानुलोमेन वुत्तत्ता। धम्मसङ्गाहकादिआचरियवंसेन आभता अट्ठकथा आचरियवंसोति आह ‘‘आचरियवंसोति आचरियवादो’’ति।
45.Nīharitvāti pāḷito uddharitvā, tathā hi ‘‘pañcahupāli, aṅgehi samannāgatena bhikkhunā nānuyuñjitabbaṃ. Katamehi pañcahi? Suttaṃ na jānāti, suttānulomaṃ na jānātī’’tiādipāḷito suttaṃ suttānulomañca nīhariṃsu. ‘‘Anāpatti evaṃ amhākaṃ ācariyānaṃ uggaho paripucchāti bhaṇatī’’ti evamādito ācariyavādaṃ. ‘‘Āyasmā upāli evamāha – ‘anāpatti, āvuso, supinantenā’ti’’ evamādito attano matiṃ nīhariṃsu, sā ca therassa attanomati suttena saṅgahitattā suttaṃ jātaṃ, evamaññāpi suttādīhi saṅgahitāva gahetabbā, netarāti veditabbaṃ. Atha vā nīharitvāti vibhajitvā sāṭṭhakathaṃ sakalaṃ vinayapiṭakaṃ suttādīsu catūsu padesesu pakkhipitvā catudhā vibhajitvā vinayaṃ pakāsesuṃ tabbinimuttassa abhāvāti adhippāyo. Vuttanti nāgasenattherena milindapañhe vuttaṃ. Kaṇṭhādivaṇṇuppattiṭṭhānakaraṇādīhi āharitvā attano vacīviññattiyāva bhāsitavacanaṃ āhaccapadaṃ. Rasoti sāro ‘‘pattaraso’’tiādīsu (dha. sa. 628-630) viya, paṭikkhittaanuññātasuttasāroti attho, rasoti vā lakkhaṇaṃ paṭivatthukaṃ anuddharitvā lakkhaṇānulomena vuttattā. Dhammasaṅgāhakādiācariyavaṃsena ābhatā aṭṭhakathā ācariyavaṃsoti āha ‘‘ācariyavaṃsoti ācariyavādo’’ti.
विनयपिटके पाळीति इध अधिकारवसेन वुत्तं। सेसपिटकेसुपि सुत्तादिचतुनया यथानुरूपं लब्भन्तेव। महापदेसाति महाओकासा महाविसया, ते अत्थतो ‘‘यं, भिक्खवे’’तिआदिपाळिवसेन अकप्पियानुलोमतो कप्पियानुलोमतो च पुग्गलेहि नयतो तथा तथा गय्हमाना अत्थनया एव। ते हि भगवता सरूपतो अवुत्तेसुपि पटिक्खित्तानुलोमेसु, अनुञ्ञातानुलोमेसु च सेसेसु किच्चेसु निवत्तिपवत्तिहेतुताय महागोचराति ‘‘महापदेसा’’ति वुत्ता, न पन ‘‘यं, भिक्खवे, मया इदं न कप्पती’’तिआदिना वुत्ता साधिप्पाया पाळियेव तस्सा सुत्ते पविट्ठत्ता। ‘‘सुत्तानुलोमम्पि सुत्ते ओतारेतब्बं…पे॰… सुत्तमेव बलवतर’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.४५) हि वुत्तं, न हेसा साधिप्पाया पाळि सुत्ते ओतारेतब्बा, न गहेतब्बा वा होति, येनायं सुत्तानुलोमं सिया। तस्मा इमं पाळिअधिप्पायं निस्साय पुग्गलेहि गहिता यथावुत्तअत्थाव सुत्तानुलोमं। तप्पकासकत्ता पन अयं पाळिपि सुत्तानुलोमन्ति गहेतब्बं, तेनाह ये भगवता एवं वुत्तातिआदि। यं भिक्खवेतिआदिपाळिनयेन हि पुग्गलेहि गहेतब्बा ये अकप्पियानुलोमादयो अत्था वुत्ता, ते महापदेसाति अत्थो।
Vinayapiṭake pāḷīti idha adhikāravasena vuttaṃ. Sesapiṭakesupi suttādicatunayā yathānurūpaṃ labbhanteva. Mahāpadesāti mahāokāsā mahāvisayā, te atthato ‘‘yaṃ, bhikkhave’’tiādipāḷivasena akappiyānulomato kappiyānulomato ca puggalehi nayato tathā tathā gayhamānā atthanayā eva. Te hi bhagavatā sarūpato avuttesupi paṭikkhittānulomesu, anuññātānulomesu ca sesesu kiccesu nivattipavattihetutāya mahāgocarāti ‘‘mahāpadesā’’ti vuttā, na pana ‘‘yaṃ, bhikkhave, mayā idaṃ na kappatī’’tiādinā vuttā sādhippāyā pāḷiyeva tassā sutte paviṭṭhattā. ‘‘Suttānulomampi sutte otāretabbaṃ…pe… suttameva balavatara’’nti (pārā. aṭṭha. 1.45) hi vuttaṃ, na hesā sādhippāyā pāḷi sutte otāretabbā, na gahetabbā vā hoti, yenāyaṃ suttānulomaṃ siyā. Tasmā imaṃ pāḷiadhippāyaṃ nissāya puggalehi gahitā yathāvuttaatthāva suttānulomaṃ. Tappakāsakattā pana ayaṃ pāḷipi suttānulomanti gahetabbaṃ, tenāha ye bhagavatā evaṃ vuttātiādi. Yaṃ bhikkhavetiādipāḷinayena hi puggalehi gahetabbā ye akappiyānulomādayo atthā vuttā, te mahāpadesāti attho.
भगवतो पकिण्णकदेसनाभूता च सुत्तानुलोमभूता च अट्ठकथा। यस्मा धम्मसङ्गाहकत्थेरेहि पाळिवण्णनाक्कमेन सङ्गहेत्वा वुत्ता, तस्मा ‘‘आचरियवादो’’ति वुत्ता, एतेन च अट्ठकथा सुत्तसुत्तानुलोमेसु अत्थतो सङ्गय्हतीति वेदितब्बा। यथा च एसा, एवं अत्तनोमतिपि पमाणभूता। न हि भगवतो वचनं वचनानुलोमञ्च अनिस्साय अग्गसावकादयोपि अत्तनो ञाणबलेन सुत्ताभिधम्मविनयेसु कञ्चि सम्मुतिपरमत्थभेदं अत्थं वत्तुं सक्कोन्ति, तस्मा सब्बम्पि वचनं सुत्ते सुत्तानुलोमे च सङ्गय्हति। विसुं पन अट्ठकथादीनं सङ्गहितत्ता तदवसेसं सुत्तसुत्तानुलोमतो गहेत्वा चतुधा विनयो निद्दिट्ठो। सुत्तादयो निस्सायेव पवत्तापि अत्तनोमति तेसु सरूपेन अनागतत्ता वुत्तं ‘‘सुत्तसुत्तानुलोमआचरियवादे मुञ्चित्वा’’ति, तेनाह ‘‘अनुबुद्धिया नयग्गाहेना’’ति। तत्थ सुत्तादीनि अनुगताय एव बुद्धिया तेहि लद्धनयग्गाहेन चाति अत्थो।
Bhagavato pakiṇṇakadesanābhūtā ca suttānulomabhūtā ca aṭṭhakathā. Yasmā dhammasaṅgāhakattherehi pāḷivaṇṇanākkamena saṅgahetvā vuttā, tasmā ‘‘ācariyavādo’’ti vuttā, etena ca aṭṭhakathā suttasuttānulomesu atthato saṅgayhatīti veditabbā. Yathā ca esā, evaṃ attanomatipi pamāṇabhūtā. Na hi bhagavato vacanaṃ vacanānulomañca anissāya aggasāvakādayopi attano ñāṇabalena suttābhidhammavinayesu kañci sammutiparamatthabhedaṃ atthaṃ vattuṃ sakkonti, tasmā sabbampi vacanaṃ sutte suttānulome ca saṅgayhati. Visuṃ pana aṭṭhakathādīnaṃ saṅgahitattā tadavasesaṃ suttasuttānulomato gahetvā catudhā vinayo niddiṭṭho. Suttādayo nissāyeva pavattāpi attanomati tesu sarūpena anāgatattā vuttaṃ ‘‘suttasuttānulomaācariyavāde muñcitvā’’ti, tenāha ‘‘anubuddhiyā nayaggāhenā’’ti. Tattha suttādīni anugatāya eva buddhiyā tehi laddhanayaggāhena cāti attho.
थेरवादोति महासुमत्थेरादीनं गाहो। सुत्तादिं निस्सायेव विपरीततोपि अत्तनोमति उप्पज्जतीति आह तं पनातिआदि। अत्थेनाति अत्तना नयग्गहितेन अत्थेन। पाळिन्ति अत्तनो गाहस्स निस्सयभूतं साट्ठकथं पाळिं। पाळियाति तप्पटिक्खेपत्थं परेनाहटाय साट्ठकथाय पाळिया, अत्तना गहितं अत्थं निस्साय पाळिञ्च संसन्दित्वाति अत्थो। आचरियवादेति अत्तना परेन च समुद्धटअट्ठकथाय। ओतरति चेव समेति चाति अत्तना उद्धटेहि संसन्दनवसेन ओतरति, परेन उद्धटेन समेति। सब्बदुब्बलाति असब्बञ्ञुपुग्गलस्स दोसवासनाय याथावतो अत्थसम्पटिपत्तिअभावतो वुत्तं। पमादपाठवसेन आचरियवादस्स सुत्तानुलोमेन असंसन्दनापि सियाति आह ‘‘इतरो न गहेतब्बो’’ति।
Theravādoti mahāsumattherādīnaṃ gāho. Suttādiṃ nissāyeva viparītatopi attanomati uppajjatīti āha taṃ panātiādi. Atthenāti attanā nayaggahitena atthena. Pāḷinti attano gāhassa nissayabhūtaṃ sāṭṭhakathaṃ pāḷiṃ. Pāḷiyāti tappaṭikkhepatthaṃ parenāhaṭāya sāṭṭhakathāya pāḷiyā, attanā gahitaṃ atthaṃ nissāya pāḷiñca saṃsanditvāti attho. Ācariyavādeti attanā parena ca samuddhaṭaaṭṭhakathāya. Otarati ceva sameti cāti attanā uddhaṭehi saṃsandanavasena otarati, parena uddhaṭena sameti. Sabbadubbalāti asabbaññupuggalassa dosavāsanāya yāthāvato atthasampaṭipattiabhāvato vuttaṃ. Pamādapāṭhavasena ācariyavādassa suttānulomena asaṃsandanāpi siyāti āha ‘‘itaro na gahetabbo’’ti.
समेन्तमेव गहेतब्बन्ति ये सुत्तेन संसन्दन्ति, एवरूपाव अत्था महापदेसतो उद्धरितब्बाति दस्सेति तथा तथा उद्धटअत्थानमेव सुत्तानुलोमत्ता, तेनाह ‘‘सुत्तानुलोमतो हि सुत्तमेव बलवतर’’न्ति। अप्पटिवत्तियन्ति अप्पटिबाहियं। कारकसङ्घसदिसन्ति पमाणत्ता सङ्गीतिकारकसङ्घसदिसं। बुद्धानं ठितकालसदिसन्ति धरमानकबुद्धसदिसन्ति अत्थो। सकवादी सुत्तं गहेत्वा कथेतीतिआदीसु यो यथाभूतमत्थं गहेत्वा कथनसीलो, सो सकवादी। सुत्तन्ति सङ्गीतित्तयारुळ्हं पाळिवचनं। परवादीति महाविहारवासी वा होतु अञ्ञनिकायवासी वा, यो विपरीततो अत्थं गहेत्वा कथनसीलो, सोव इध ‘‘परवादी’’ति वुत्तो। सुत्तानुलोमन्ति सङ्गीतित्तयारुळ्हं वा अनारुळ्हं वा यंकिञ्चि विपल्लासतो वा वञ्चनाय वा ‘‘सङ्गीतित्तयागतमिद’’न्ति दस्सियमानं सुत्तानुलोमं। केचि ‘‘अञ्ञनिकाये सुत्तानुलोम’’न्ति वदन्ति, तं न युत्तं सकवादीपरवादीनं उभिन्नम्पि सङ्गीतित्तयारुळ्हसुत्तादीनं एव गहेतब्बतो। तथा हि वक्खति ‘‘तिस्सो सङ्गीतियो आरुळ्हं पाळिआगतं पञ्ञायति, गहेतब्ब’’न्तिआदि। न हि सकवादी अञ्ञनिकायसुत्तादिं पमाणतो गण्हाति, येन तेसु सुत्तादीसु दस्सितेसु तत्थ ठातब्बं भवेय्य, वक्खति च ‘‘परो तस्स अकप्पियभावसाधकं सुत्ततो बहुं कारणञ्च विनिच्छयञ्च दस्सेति…पे॰… ‘साधू’ति सम्पटिच्छित्वा अकप्पियेयेव ठातब्ब’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.४५)। तस्मा परवादिनापि सङ्गीतित्तये अनारुळ्हम्पि अनारुळ्हमिच्चेव दस्सीयति, केवलं तस्स तस्स सुत्तादिनो सङ्गीतित्तये अनागतस्स कूटता, आगतस्स च ब्यञ्जनच्छायाय अञ्ञथा अधिप्पाययोजना च विसेसो। तत्थ च यं कूटं, तं अपनीयति। यं अञ्ञथा योजितं, तस्स विपरीततासन्दस्सनत्थं तदञ्ञेन सुत्तादिना संसन्दना करीयति। यो पन परवादिना गहितो अधिप्पायो सुत्तन्तादिना संसन्दति, सो सकवादिनापि अत्तनो गाहं विस्सज्जेत्वा गहेतब्बोति उभिन्नम्पि सङ्गीतित्तयागतमेव सुत्तादिपमाणन्ति वेदितब्बं। तेनेव कथावत्थुप्पकरणे सकवादे पञ्च सुत्तसतानि परवादे पञ्चाति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; कथा॰ अट्ठ॰ निदानकथा) सुत्तसहस्सम्पि अधिप्पायग्गहणनानत्तेन सङ्गीतित्तयागतमेव गहितं, न निकायन्तरे किञ्चीति।
Samentameva gahetabbanti ye suttena saṃsandanti, evarūpāva atthā mahāpadesato uddharitabbāti dasseti tathā tathā uddhaṭaatthānameva suttānulomattā, tenāha ‘‘suttānulomato hi suttameva balavatara’’nti. Appaṭivattiyanti appaṭibāhiyaṃ. Kārakasaṅghasadisanti pamāṇattā saṅgītikārakasaṅghasadisaṃ. Buddhānaṃ ṭhitakālasadisanti dharamānakabuddhasadisanti attho. Sakavādī suttaṃ gahetvā kathetītiādīsu yo yathābhūtamatthaṃ gahetvā kathanasīlo, so sakavādī. Suttanti saṅgītittayāruḷhaṃ pāḷivacanaṃ. Paravādīti mahāvihāravāsī vā hotu aññanikāyavāsī vā, yo viparītato atthaṃ gahetvā kathanasīlo, sova idha ‘‘paravādī’’ti vutto. Suttānulomanti saṅgītittayāruḷhaṃ vā anāruḷhaṃ vā yaṃkiñci vipallāsato vā vañcanāya vā ‘‘saṅgītittayāgatamida’’nti dassiyamānaṃ suttānulomaṃ. Keci ‘‘aññanikāye suttānuloma’’nti vadanti, taṃ na yuttaṃ sakavādīparavādīnaṃ ubhinnampi saṅgītittayāruḷhasuttādīnaṃ eva gahetabbato. Tathā hi vakkhati ‘‘tisso saṅgītiyo āruḷhaṃ pāḷiāgataṃ paññāyati, gahetabba’’ntiādi. Na hi sakavādī aññanikāyasuttādiṃ pamāṇato gaṇhāti, yena tesu suttādīsu dassitesu tattha ṭhātabbaṃ bhaveyya, vakkhati ca ‘‘paro tassa akappiyabhāvasādhakaṃ suttato bahuṃ kāraṇañca vinicchayañca dasseti…pe… ‘sādhū’ti sampaṭicchitvā akappiyeyeva ṭhātabba’’nti (pārā. aṭṭha. 1.45). Tasmā paravādināpi saṅgītittaye anāruḷhampi anāruḷhamicceva dassīyati, kevalaṃ tassa tassa suttādino saṅgītittaye anāgatassa kūṭatā, āgatassa ca byañjanacchāyāya aññathā adhippāyayojanā ca viseso. Tattha ca yaṃ kūṭaṃ, taṃ apanīyati. Yaṃ aññathā yojitaṃ, tassa viparītatāsandassanatthaṃ tadaññena suttādinā saṃsandanā karīyati. Yo pana paravādinā gahito adhippāyo suttantādinā saṃsandati, so sakavādināpi attano gāhaṃ vissajjetvā gahetabboti ubhinnampi saṅgītittayāgatameva suttādipamāṇanti veditabbaṃ. Teneva kathāvatthuppakaraṇe sakavāde pañca suttasatāni paravāde pañcāti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; kathā. aṭṭha. nidānakathā) suttasahassampi adhippāyaggahaṇanānattena saṅgītittayāgatameva gahitaṃ, na nikāyantare kiñcīti.
खेपन्ति ‘‘किं इमिना’’ति पटिक्खेपं छड्डनं। गरहन्ति ‘‘किमेस बालो जानाती’’ति निन्दनं। सुत्ते ओतारेतब्बन्ति यस्स सुत्तस्स अनुलोमनतो इदं सुत्तानुलोमं अकासि, तस्मिं, तदनुरूपे वा अञ्ञतरस्मिं सुत्ते अत्तना गहितं सुत्तानुलोमं अत्थतो संसन्दनवसेन ओतारेतब्बं, ‘‘इमिना च इमिना च कारणेन इमस्मिं सुत्ते संसन्दती’’ति संसन्दित्वा दस्सेतब्बन्ति अत्थो। अयन्ति सकवादी। परोति परवादी। आचरियवादो सुत्ते ओतारेतब्बोति यस्स सुत्तस्स वण्णनावसेन अयं आचरियवादो पवत्तो, तस्मिं, तादिसे च अञ्ञतरस्मिं सुत्ते पुब्बापरअत्थसंसन्दनवसेन ओतारेतब्बं। गारय्हाचरियवादोति पमादलिखितो, भिन्नलद्धिकेहि वा ठपितो, एस नयो सब्बत्थ।
Khepanti ‘‘kiṃ iminā’’ti paṭikkhepaṃ chaḍḍanaṃ. Garahanti ‘‘kimesa bālo jānātī’’ti nindanaṃ. Sutte otāretabbanti yassa suttassa anulomanato idaṃ suttānulomaṃ akāsi, tasmiṃ, tadanurūpe vā aññatarasmiṃ sutte attanā gahitaṃ suttānulomaṃ atthato saṃsandanavasena otāretabbaṃ, ‘‘iminā ca iminā ca kāraṇena imasmiṃ sutte saṃsandatī’’ti saṃsanditvā dassetabbanti attho. Ayanti sakavādī. Paroti paravādī. Ācariyavādo sutte otāretabboti yassa suttassa vaṇṇanāvasena ayaṃ ācariyavādo pavatto, tasmiṃ, tādise ca aññatarasmiṃ sutte pubbāparaatthasaṃsandanavasena otāretabbaṃ. Gārayhācariyavādoti pamādalikhito, bhinnaladdhikehi vā ṭhapito, esa nayo sabbattha.
यं किञ्चि कूटसुत्तं बाहिरकसुत्तादिवचनं न गहेतब्बन्ति दस्सेतुं सुत्तं सुत्तानुलोमे ओतारेतब्बन्तिआदि वुत्तं। गुळ्हवेस्सन्तरादीनि महासङ्घिकादिभिन्नलद्धिकानं पकरणानि। आदि-सद्देन गुळ्हउम्मग्गादीनं गहणं । सकवादी सुत्तं गहेत्वा कथेति, परवादीपि सुत्तन्तिआदिना अञ्ञेपि वादालम्बना वुत्तनयेन सक्का ञातुन्ति इध न वुत्ता।
Yaṃ kiñci kūṭasuttaṃ bāhirakasuttādivacanaṃ na gahetabbanti dassetuṃ suttaṃ suttānulome otāretabbantiādi vuttaṃ. Guḷhavessantarādīni mahāsaṅghikādibhinnaladdhikānaṃ pakaraṇāni. Ādi-saddena guḷhaummaggādīnaṃ gahaṇaṃ . Sakavādī suttaṃ gahetvā katheti, paravādīpi suttantiādinā aññepi vādālambanā vuttanayena sakkā ñātunti idha na vuttā.
एवं सुत्तसुत्तानुलोमादिमुखेन सामञ्ञतो विवादं दस्सेत्वा इदानि विसेसतो विवादवत्थुं तब्बिनिच्छयमुखेन सुत्तादीनञ्च दस्सेतुं अथ पनायं कप्पियन्तिआदि वुत्तं। सुत्ते च सुत्तानुलोमे चाति एत्थ च-कारो विकप्पत्थो, तेन आचरियवादादीनम्पि सङ्गहो, तेनाह ‘‘कारणञ्च विनिच्छयञ्च दस्सेती’’ति। तत्थ कारणन्ति सुत्तादिनयं निस्साय अत्तनोमतिया उद्धटं हेतुं। विनिच्छयन्ति अट्ठकथाविनिच्छयं। कारणच्छायाति सुत्तादीसु ‘‘कप्पिय’’न्ति गाहस्स, ‘‘अकप्पिय’’न्ति गाहस्स च निमित्तभूतं किच्छेन पटिपादनीयं अविभूतकारणं कारणच्छाया, कारणपतिरूपकन्ति अत्थो। विनयञ्हि पत्वाति इमस्स विवरणं कप्पियाकप्पियविचारणमागम्माति। रुन्धितब्बन्ति कप्पियसञ्ञाय वीतिक्कमकरणं रुन्धितब्बं, तंनिवारणचित्तं दळ्हतरं कातब्बं। सोतं पच्छिन्दितब्बन्ति तत्थ वीतिक्कमप्पवत्ति पच्छिन्दितब्बा। गरुकभावेति अकप्पियभावे। सुत्तविनिच्छयकारणेहीति सुत्तेन अट्ठकथाविनिच्छयेन च लद्धकारणेहि। एवन्तिआदि यथावुत्तस्स अत्थस्स निगमनवचनं। अतिरेककारणन्ति सुत्तादीसु पुरिमं पुरिमं अतिरेककारणं नाम, बहुकारणं वा।
Evaṃ suttasuttānulomādimukhena sāmaññato vivādaṃ dassetvā idāni visesato vivādavatthuṃ tabbinicchayamukhena suttādīnañca dassetuṃ atha panāyaṃ kappiyantiādi vuttaṃ. Sutte ca suttānulome cāti ettha ca-kāro vikappattho, tena ācariyavādādīnampi saṅgaho, tenāha ‘‘kāraṇañca vinicchayañca dassetī’’ti. Tattha kāraṇanti suttādinayaṃ nissāya attanomatiyā uddhaṭaṃ hetuṃ. Vinicchayanti aṭṭhakathāvinicchayaṃ. Kāraṇacchāyāti suttādīsu ‘‘kappiya’’nti gāhassa, ‘‘akappiya’’nti gāhassa ca nimittabhūtaṃ kicchena paṭipādanīyaṃ avibhūtakāraṇaṃ kāraṇacchāyā, kāraṇapatirūpakanti attho. Vinayañhi patvāti imassa vivaraṇaṃ kappiyākappiyavicāraṇamāgammāti. Rundhitabbanti kappiyasaññāya vītikkamakaraṇaṃ rundhitabbaṃ, taṃnivāraṇacittaṃ daḷhataraṃ kātabbaṃ. Sotaṃ pacchinditabbanti tattha vītikkamappavatti pacchinditabbā. Garukabhāveti akappiyabhāve. Suttavinicchayakāraṇehīti suttena aṭṭhakathāvinicchayena ca laddhakāraṇehi. Evantiādi yathāvuttassa atthassa nigamanavacanaṃ. Atirekakāraṇanti suttādīsu purimaṃ purimaṃ atirekakāraṇaṃ nāma, bahukāraṇaṃ vā.
वाचुग्गतन्ति वाचाय उग्गतं, तत्थ निरन्तरं ठितन्ति अत्थो। ‘‘सुत्तं नाम सकलं विनयपिटक’’न्ति वुत्तत्ता पुन सुत्ततोति तदत्थपटिपादकं सुत्ताभिधम्मपाळिवचनं अधिप्पेतं। अनुब्यञ्जनतोति इमस्स विवरणं परिपुच्छतो च अट्ठकथातो चाति। तत्थ परिपुच्छाति आचरियस्स सन्तिका पाळिया अत्थसवनं। अट्ठकथाति पाळिमुत्तकविनिच्छयो। तदुभयम्पि हि पाळिं अनुगन्त्वा अत्थस्स ब्यञ्जनतो ‘‘अनुब्यञ्जन’’न्ति वुत्तं। विनयेति विनयाचारे, तेनेव वक्खति विनयं अविजहन्तो अवोक्कमन्तोतिआदि। तत्थ पतिट्ठानं नाम सञ्चिच्च आपत्तिया अनापज्जनादि होतीति आह ‘‘लज्जीभावेन पतिट्ठितो’’ति, तेन लज्जी होतीति वुत्तं होति। विनयधरस्स लक्खणे वत्तब्बे किं इमिना लज्जीभावेनाति आह अलज्जी हीतिआदि। तत्थ बहुस्सुतोपीति इमिना पठमलक्खणसमन्नागमं दस्सेति। लाभगरुतायातिआदिना विनये ठितताय अभावे पठमलक्खणयोगो किच्चकरो न होति, अथ खो अकिच्चकरो अनत्थकरो एवाति दस्सेति। सङ्घभेदस्स पुब्बभागो कलहो सङ्घराजि।
Vācuggatanti vācāya uggataṃ, tattha nirantaraṃ ṭhitanti attho. ‘‘Suttaṃ nāma sakalaṃ vinayapiṭaka’’nti vuttattā puna suttatoti tadatthapaṭipādakaṃ suttābhidhammapāḷivacanaṃ adhippetaṃ. Anubyañjanatoti imassa vivaraṇaṃ paripucchato ca aṭṭhakathāto cāti. Tattha paripucchāti ācariyassa santikā pāḷiyā atthasavanaṃ. Aṭṭhakathāti pāḷimuttakavinicchayo. Tadubhayampi hi pāḷiṃ anugantvā atthassa byañjanato ‘‘anubyañjana’’nti vuttaṃ. Vinayeti vinayācāre, teneva vakkhati vinayaṃ avijahanto avokkamantotiādi. Tattha patiṭṭhānaṃ nāma sañcicca āpattiyā anāpajjanādi hotīti āha ‘‘lajjībhāvena patiṭṭhito’’ti, tena lajjī hotīti vuttaṃ hoti. Vinayadharassa lakkhaṇe vattabbe kiṃ iminā lajjībhāvenāti āha alajjī hītiādi. Tattha bahussutopīti iminā paṭhamalakkhaṇasamannāgamaṃ dasseti. Lābhagarutāyātiādinā vinaye ṭhitatāya abhāve paṭhamalakkhaṇayogo kiccakaro na hoti, atha kho akiccakaro anatthakaro evāti dasseti. Saṅghabhedassa pubbabhāgo kalaho saṅgharāji.
वित्थुनतीति वित्थम्भति, नित्थुनति वा सन्तिट्ठितुं न सक्कोति, तेनाह यं यन्तिआदि। आचरियपरम्पराति आचरियानं विनिच्छयपरम्परा, तेनेव वक्खति ‘‘अत्तनो मतिं पहाय…पे॰… यथा आचरियो च आचरियाचरियो च पाळिञ्च परिपुच्छञ्च वदन्ति, तथा ञातुं वट्टती’’ति। न हि आचरियानं नाममत्ततो परम्पराजानने पयोजनमत्थि। पुब्बापरानुसन्धितोति पुब्बवचनस्स अपरवचनेन सह अत्थसम्बन्धजाननतो। अत्थतोति पदत्थपिण्डत्थअधिप्पेतत्थादितो। कारणतोति तदत्थुपपत्तितो। थेरवादङ्गन्ति थेरवादपटिपाटिं, तेसं विनिच्छयपटिपाटिन्ति अत्थो।
Vitthunatīti vitthambhati, nitthunati vā santiṭṭhituṃ na sakkoti, tenāha yaṃ yantiādi. Ācariyaparamparāti ācariyānaṃ vinicchayaparamparā, teneva vakkhati ‘‘attano matiṃ pahāya…pe… yathā ācariyo ca ācariyācariyo ca pāḷiñca paripucchañca vadanti, tathā ñātuṃ vaṭṭatī’’ti. Na hi ācariyānaṃ nāmamattato paramparājānane payojanamatthi. Pubbāparānusandhitoti pubbavacanassa aparavacanena saha atthasambandhajānanato. Atthatoti padatthapiṇḍatthaadhippetatthādito. Kāraṇatoti tadatthupapattito. Theravādaṅganti theravādapaṭipāṭiṃ, tesaṃ vinicchayapaṭipāṭinti attho.
इमेहि च पन तीहि लक्खणेहीति एत्थ पठमेन लक्खणेन विनयस्स सुट्ठु उग्गहितभावो वुत्तो। दुतियेनस्स लज्जीभावेन चेव अचलताय च पतिट्ठितता। ततियेन पाळिअट्ठकथासु अनुरूपेन अनागतम्पि तदनुलोमतो आचरियेहि दिन्ननयतो विनिच्छिनितुं समत्थता। ओतिण्णे वत्थुस्मिन्ति चोदनावसेन वीतिक्कमवत्थुस्मिं सङ्घमज्झे ओतिण्णे। चोदकेन चुदितकेन च वुत्ते वत्तब्बेति एवं ओतिण्णे वत्थुं निस्साय चोदकेन ‘‘दिट्ठं सुत’’न्तिआदिना चुदितकेन ‘‘अत्थि नत्थी’’तिआदिना च यं वत्तब्बं, तस्मिं वत्तब्बे वुत्तेति अत्थो। थुल्लच्चयदुब्भासितानं मातिकाय अनागतत्ता ‘‘पञ्चन्नं आपत्तीन’’न्ति वुत्तं। तिकदुक्कटन्ति ‘‘अनुपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञी उज्झायति वा खीयति वा आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदिना (पाचि॰ १०६ थोकं विसदिसं) आगतं तिकदुक्कटं। अञ्ञतरं वा आपत्तिन्ति ‘‘काले विकालसञ्ञी आपत्ति दुक्कटस्स, काले वेमतिको आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदिकं (पाचि॰ २५०) दुकदुक्कटं सन्धाय वुत्तं। अन्तरापत्तिन्ति तस्मिं तस्मिं सिक्खापदे आगतवत्थुवीतिक्कमं विना अञ्ञस्मिं वत्थुवीतिक्कमे निदानतो पभुति विनीतवत्थुपरियोसाना अन्तरन्तरा वुत्तं आपत्तिं। इध पन ‘‘वत्थुं ओलोकेती’’ति विसुं गहितत्ता तदवसेसा अन्तरापत्तीति गहिता। पटिलातं उक्खिपतीति इदं विसिब्बनसिक्खापदे (पाचि॰ ३५०-३५१) आगतं। तत्थ डय्हमानं अलातं अग्गिकपालादितो बहि पतितं अविज्झातमेव पटिउक्खिपति , पुन यथाठाने ठपेतीति अत्थो। विज्झातं पन पक्खिपन्तस्स पाचित्तियमेव। अनापत्तिन्ति एत्थ अन्तरन्तरा वुत्ता अनापत्तिपि अत्थि, ‘‘अनापत्ति, भिक्खवे, इद्धिमस्स इद्धिविसये’’तिआदि (पारा॰ १५९) विय सापि सङ्गय्हति।
Imehi ca pana tīhi lakkhaṇehīti ettha paṭhamena lakkhaṇena vinayassa suṭṭhu uggahitabhāvo vutto. Dutiyenassa lajjībhāvena ceva acalatāya ca patiṭṭhitatā. Tatiyena pāḷiaṭṭhakathāsu anurūpena anāgatampi tadanulomato ācariyehi dinnanayato vinicchinituṃ samatthatā. Otiṇṇe vatthusminti codanāvasena vītikkamavatthusmiṃ saṅghamajjhe otiṇṇe. Codakena cuditakena ca vutte vattabbeti evaṃ otiṇṇe vatthuṃ nissāya codakena ‘‘diṭṭhaṃ suta’’ntiādinā cuditakena ‘‘atthi natthī’’tiādinā ca yaṃ vattabbaṃ, tasmiṃ vattabbe vutteti attho. Thullaccayadubbhāsitānaṃ mātikāya anāgatattā ‘‘pañcannaṃ āpattīna’’nti vuttaṃ. Tikadukkaṭanti ‘‘anupasampanne upasampannasaññī ujjhāyati vā khīyati vā āpatti dukkaṭassā’’tiādinā (pāci. 106 thokaṃ visadisaṃ) āgataṃ tikadukkaṭaṃ. Aññataraṃ vā āpattinti ‘‘kāle vikālasaññī āpatti dukkaṭassa, kāle vematiko āpatti dukkaṭassā’’tiādikaṃ (pāci. 250) dukadukkaṭaṃ sandhāya vuttaṃ. Antarāpattinti tasmiṃ tasmiṃ sikkhāpade āgatavatthuvītikkamaṃ vinā aññasmiṃ vatthuvītikkame nidānato pabhuti vinītavatthupariyosānā antarantarā vuttaṃ āpattiṃ. Idha pana ‘‘vatthuṃ oloketī’’ti visuṃ gahitattā tadavasesā antarāpattīti gahitā. Paṭilātaṃ ukkhipatīti idaṃ visibbanasikkhāpade (pāci. 350-351) āgataṃ. Tattha ḍayhamānaṃ alātaṃ aggikapālādito bahi patitaṃ avijjhātameva paṭiukkhipati , puna yathāṭhāne ṭhapetīti attho. Vijjhātaṃ pana pakkhipantassa pācittiyameva. Anāpattinti ettha antarantarā vuttā anāpattipi atthi, ‘‘anāpatti, bhikkhave, iddhimassa iddhivisaye’’tiādi (pārā. 159) viya sāpi saṅgayhati.
पाराजिकापत्तीति न ताव वत्तब्बन्ति इदं आपन्नपुग्गलेन लज्जीधम्मे ठत्वा यथाभूतं आविकरणेपि दुब्बिनिच्छयं अदिन्नादानादिं सन्धाय वुत्तं। यं पन मेथुनादीसु विजाननं, तं वत्तब्बमेव, तेनाह मेथुनधम्मवीतिक्कमो हीतिआदि। यो पन अलज्जिताय पटिञ्ञं अदत्वा विक्खेपं करोति, तस्स आपत्ति न सक्का ओळारिकापि विनिच्छिनितुं, याव सो यथाभूतं नावि करोति, सङ्घस्स च आपत्तिसन्देहो न विगच्छति, ताव नासितकोव भविस्सति। सुखुमाति चित्तपरिवत्तिया सुखुमताय सुखुमा। तेनाह ‘‘चित्तलहुका’’ति, चित्तं तस्स लहुकन्ति अत्थो। तेति वीतिक्कमे। तंवत्थुकन्ति अदिन्नादानादिमूलकं। यं आचरियो भणति, तं करोहीतिआदि सब्बं लज्जीपेसलं कुक्कुच्चकमेव सन्धाय वुत्तं। यो याथावतो पकासेत्वा सुद्धिमेव गवेसति, तेनापि, पाराजिकोसीति न वत्तब्बोति अनापत्तिकोटियापि सङ्कियमानत्ता वुत्तं, तेनेव ‘‘पाराजिकच्छाया’’ति वुत्तं। सीलानि सोधेत्वाति यस्मिं वीतिक्कमे पाराजिकासङ्का वत्तति, तत्थ पाराजिकाभावपक्खं गहेत्वा देसनावुट्ठानगामिनीनं आपत्तीनं सोधनवसेन सीलानि सोधेत्वा। द्वत्तिंसाकारन्ति पाकटभावतो उपलक्खणवसेन वुत्तं, यं किञ्चि अभिरुचितं मनसिकातुं वट्टतेव। कम्मट्ठानं घटियतीति विप्पटिसारमूलकेन विक्खेपेन अन्तरन्तरा खण्डं अदस्सेत्वा पबन्धवसेन चित्तेन सङ्घटियति। सङ्खाराति विपस्सनाकम्मट्ठानवसेन वुत्तं। सापत्तिकस्स हि पगुणम्पि कम्मट्ठानं न सुट्ठु उपट्ठाति, पगेव पाराजिकस्स। तस्स हि विप्पटिसारनिन्नताय चित्तं एकग्गं न होति। एकस्स पन वितक्कविक्खेपादिबहुलस्स सुद्धसीलस्सपि चित्तं न समाधियति, तं इध पाराजिकमूलकन्ति न गहेतब्बं। कतपापमूलकेन विप्पटिसारेनेवेत्थ चित्तस्स असमाधियनं सन्धाय ‘‘कम्मट्ठानं न घटियती’’ति वुत्तं, तेनाह विप्पटिसारग्गिनातिआदि। अत्तनाति चित्तेन करणभूतेन पुग्गलो कत्ता जानाति, पच्चत्ते वा करणवचनं, अत्ता सयं पजानातीति अत्थो।
Pārājikāpattīti na tāva vattabbanti idaṃ āpannapuggalena lajjīdhamme ṭhatvā yathābhūtaṃ āvikaraṇepi dubbinicchayaṃ adinnādānādiṃ sandhāya vuttaṃ. Yaṃ pana methunādīsu vijānanaṃ, taṃ vattabbameva, tenāha methunadhammavītikkamo hītiādi. Yo pana alajjitāya paṭiññaṃ adatvā vikkhepaṃ karoti, tassa āpatti na sakkā oḷārikāpi vinicchinituṃ, yāva so yathābhūtaṃ nāvi karoti, saṅghassa ca āpattisandeho na vigacchati, tāva nāsitakova bhavissati. Sukhumāti cittaparivattiyā sukhumatāya sukhumā. Tenāha ‘‘cittalahukā’’ti, cittaṃ tassa lahukanti attho. Teti vītikkame. Taṃvatthukanti adinnādānādimūlakaṃ. Yaṃ ācariyo bhaṇati, taṃ karohītiādi sabbaṃ lajjīpesalaṃ kukkuccakameva sandhāya vuttaṃ. Yo yāthāvato pakāsetvā suddhimeva gavesati, tenāpi, pārājikosīti na vattabboti anāpattikoṭiyāpi saṅkiyamānattā vuttaṃ, teneva ‘‘pārājikacchāyā’’ti vuttaṃ. Sīlāni sodhetvāti yasmiṃ vītikkame pārājikāsaṅkā vattati, tattha pārājikābhāvapakkhaṃ gahetvā desanāvuṭṭhānagāminīnaṃ āpattīnaṃ sodhanavasena sīlāni sodhetvā. Dvattiṃsākāranti pākaṭabhāvato upalakkhaṇavasena vuttaṃ, yaṃ kiñci abhirucitaṃ manasikātuṃ vaṭṭateva. Kammaṭṭhānaṃ ghaṭiyatīti vippaṭisāramūlakena vikkhepena antarantarā khaṇḍaṃ adassetvā pabandhavasena cittena saṅghaṭiyati. Saṅkhārāti vipassanākammaṭṭhānavasena vuttaṃ. Sāpattikassa hi paguṇampi kammaṭṭhānaṃ na suṭṭhu upaṭṭhāti, pageva pārājikassa. Tassa hi vippaṭisāraninnatāya cittaṃ ekaggaṃ na hoti. Ekassa pana vitakkavikkhepādibahulassa suddhasīlassapi cittaṃ na samādhiyati, taṃ idha pārājikamūlakanti na gahetabbaṃ. Katapāpamūlakena vippaṭisārenevettha cittassa asamādhiyanaṃ sandhāya ‘‘kammaṭṭhānaṃ na ghaṭiyatī’’ti vuttaṃ, tenāha vippaṭisāragginātiādi. Attanāti cittena karaṇabhūtena puggalo kattā jānāti, paccatte vā karaṇavacanaṃ, attā sayaṃ pajānātīti attho.
चतुब्बिधविनयादिकथावण्णनानयो निट्ठितो।
Catubbidhavinayādikathāvaṇṇanānayo niṭṭhito.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / १. पठमपाराजिकं • 1. Paṭhamapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / १. पठमपाराजिकं • 1. Paṭhamapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / चतुब्बिधविनयकथावण्णना • Catubbidhavinayakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / चतुब्बिधविनयकथावण्णना • Catubbidhavinayakathāvaṇṇanā
