| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī |
६. चतुब्यूहहारविभङ्गविभावना
6. Catubyūhahāravibhaṅgavibhāvanā
२५. येन येन संवण्णनाविसेसभूतेन लक्खणहारविभङ्गेन सुत्तत्थेहि समानत्था विभत्ता, सो संवण्णनाविसेसभूतो लक्खणहारविभङ्गो परिपुण्णो, ‘‘कतमो चतुब्यूहहारविभङ्गो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तेसु निद्दिट्ठेसु सोळससु देसनाहारादीसु। कतमोति कतमो संवण्णनाविसेसो चतुब्यूहो हारो चतुब्यूहहारविभङ्गो नामाति विञ्ञेय्यो। तेन वुत्तं – ‘‘तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारोति चतुब्यूहहारविभङ्गो’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ २५)। ‘‘इमिना चतुब्यूहहारेन कतमस्स नेरुत्तादयो गवेसितब्बा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘ब्यञ्जनेना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ ब्यञ्जनेनाति चतुब्यूहहारस्स सुत्तस्स विसेसतो ब्यञ्जनविचयभावतो ‘‘ब्यञ्जना’’ति वोहारितेन इमिना चतुब्यूहहारेन सुत्तस्स नेरुत्तञ्च, सुत्तस्स अधिप्पायो च, सुत्तस्स निदानञ्च, सुत्तस्स पुब्बापरसन्धि च संवण्णेन्तेहि गवेसितब्बोति अत्थो।
25. Yena yena saṃvaṇṇanāvisesabhūtena lakkhaṇahāravibhaṅgena suttatthehi samānatthā vibhattā, so saṃvaṇṇanāvisesabhūto lakkhaṇahāravibhaṅgo paripuṇṇo, ‘‘katamo catubyūhahāravibhaṅgo’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamo catubyūho hāro’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu niddiṭṭhesu soḷasasu desanāhārādīsu. Katamoti katamo saṃvaṇṇanāviseso catubyūho hāro catubyūhahāravibhaṅgo nāmāti viññeyyo. Tena vuttaṃ – ‘‘tattha katamo catubyūho hāroti catubyūhahāravibhaṅgo’’ti (netti. aṭṭha. 25). ‘‘Iminā catubyūhahārena katamassa neruttādayo gavesitabbā’’ti pucchitabbattā ‘‘byañjanenā’’tiādi vuttaṃ. Tattha byañjanenāti catubyūhahārassa suttassa visesato byañjanavicayabhāvato ‘‘byañjanā’’ti vohāritena iminā catubyūhahārena suttassa neruttañca, suttassa adhippāyo ca, suttassa nidānañca, suttassa pubbāparasandhi ca saṃvaṇṇentehi gavesitabboti attho.
‘‘चतुब्यूहहारेन गवेसितब्बेसु नेरुत्तादीसु कतमं सुत्तस्स गवेसितब्बं नेरुत्त’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं नेरुत्त’’न्तिआदि वुत्तं। तस्सत्थो – तत्थ तेसु इमिना चतुब्यूहहारेन गवेसितब्बेसु नेरुत्तादीसु कतमं सुत्तस्स नेरुत्तं निब्बचनं नामाति चे पुच्छेय्य? सुत्तस्स या निरुत्ति निद्धारेत्वा वुत्ता सभावपञ्ञत्ति गवेसितब्बा, इदं सभावनिरुत्तिभूतं निब्बचनं नेरुत्तं नामाति। ‘‘या निरुत्ति नेरुत्तं नामाति वुत्ता, का पन सा निरुत्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘पदसंहिता’’ति वुत्तं। पदेसु संहिता युत्ता पदसंहिता। यथा यथा सुत्तत्थो वत्तब्बो, तथा तथा या सभावनिरुत्ति पवत्ता, सा पवत्ता सभावनिरुत्तियेव निरुत्ति नामाति योजना। ‘‘का पन सा सभावनिरुत्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता च ‘‘यं धम्मानं नामसो ञाण’’न्ति वुत्तं। यं याय कारणभूताय नामपञ्ञत्तिया धम्मानं नेय्यानं नामसो पथवीनामादिना वा फस्सनामादिना वा खन्धनामादिना वा विविधेन नामेन अत्थधम्मादीसु कुसलस्स पुग्गलस्स ञाणं पवत्तति, सा कारणभूता नामपञ्ञत्ति सभावनिरुत्ति नामाति अत्थो। यन्ति च लिङ्गविपल्लासो, यायाति अत्थो। ‘‘लिङ्गपकतिधम्मानं नामसो पवत्तमानं ञाणं विवरित्वा कथेही’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘यदा ही’’तिआदि वुत्तं। अट्ठकथायं पन ‘‘यदा हि भिक्खूतिआदिना ‘धम्मानं नामसो ञाण’न्ति पदस्स अत्थं विवरती’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ २५) वुत्तं। तस्सत्थो अट्ठकथायं विभजित्वा वुत्तोवाति न विचारितो।
‘‘Catubyūhahārena gavesitabbesu neruttādīsu katamaṃ suttassa gavesitabbaṃ nerutta’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ nerutta’’ntiādi vuttaṃ. Tassattho – tattha tesu iminā catubyūhahārena gavesitabbesu neruttādīsu katamaṃ suttassa neruttaṃ nibbacanaṃ nāmāti ce puccheyya? Suttassa yā nirutti niddhāretvā vuttā sabhāvapaññatti gavesitabbā, idaṃ sabhāvaniruttibhūtaṃ nibbacanaṃ neruttaṃ nāmāti. ‘‘Yā nirutti neruttaṃ nāmāti vuttā, kā pana sā niruttī’’ti pucchitabbattā ‘‘padasaṃhitā’’ti vuttaṃ. Padesu saṃhitā yuttā padasaṃhitā. Yathā yathā suttattho vattabbo, tathā tathā yā sabhāvanirutti pavattā, sā pavattā sabhāvaniruttiyeva nirutti nāmāti yojanā. ‘‘Kā pana sā sabhāvaniruttī’’ti pucchitabbattā ca ‘‘yaṃ dhammānaṃ nāmaso ñāṇa’’nti vuttaṃ. Yaṃ yāya kāraṇabhūtāya nāmapaññattiyā dhammānaṃ neyyānaṃ nāmaso pathavīnāmādinā vā phassanāmādinā vā khandhanāmādinā vā vividhena nāmena atthadhammādīsu kusalassa puggalassa ñāṇaṃ pavattati, sā kāraṇabhūtā nāmapaññatti sabhāvanirutti nāmāti attho. Yanti ca liṅgavipallāso, yāyāti attho. ‘‘Liṅgapakatidhammānaṃ nāmaso pavattamānaṃ ñāṇaṃ vivaritvā kathehī’’ti vattabbattā ‘‘yadā hī’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘yadā hi bhikkhūtiādinā ‘dhammānaṃ nāmaso ñāṇa’nti padassa atthaṃ vivaratī’’ti (netti. aṭṭha. 25) vuttaṃ. Tassattho aṭṭhakathāyaṃ vibhajitvā vuttovāti na vicārito.
२६. नेरुत्तं आचरियेन विभत्तं, अम्हेहि च ञातं ‘‘कतमो सुत्ते गवेसितब्बो भगवतो अधिप्पायो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमो अधिप्पायो’’तिआदि वुत्तं। तस्सत्थो पाकटो। अपिच ‘‘धम्मो हवे रक्खती’’तिआदीसु येन पुग्गलेन अत्तना रक्खितेन धम्मेन रक्खितब्बभावो इच्छितो, सो धम्मं रक्खिस्सतीति भगवतो अधिप्पायो। यो पुग्गलो दुग्गतितो मुच्चितुकामो, सो धम्मं रक्खिस्सतीति भगवतो अधिप्पायो।
26. Neruttaṃ ācariyena vibhattaṃ, amhehi ca ñātaṃ ‘‘katamo sutte gavesitabbo bhagavato adhippāyo’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamo adhippāyo’’tiādi vuttaṃ. Tassattho pākaṭo. Apica ‘‘dhammo have rakkhatī’’tiādīsu yena puggalena attanā rakkhitena dhammena rakkhitabbabhāvo icchito, so dhammaṃ rakkhissatīti bhagavato adhippāyo. Yo puggalo duggatito muccitukāmo, so dhammaṃ rakkhissatīti bhagavato adhippāyo.
चोरो यथा सन्धिमुखे गहितोतिआदीसु यो चोरो घातनतो मुच्चितुकामो, सो चोरकम्मं न करिस्सतीति भगवतो अधिप्पायो। यो पुग्गलो अपायादिदुक्खतो मुच्चितुकामो, सो पापकम्मं न करिस्सतीति भगवतो अधिप्पायो।
Coro yathā sandhimukhe gahitotiādīsu yo coro ghātanato muccitukāmo, so corakammaṃ na karissatīti bhagavato adhippāyo. Yo puggalo apāyādidukkhato muccitukāmo, so pāpakammaṃ na karissatīti bhagavato adhippāyo.
सुखकामानीतिआदीसु ये पुग्गला सुखं इच्छन्ति, ते परहिंसनतो विवज्जिस्सन्तीति भगवतो अधिप्पायो।
Sukhakāmānītiādīsu ye puggalā sukhaṃ icchanti, te parahiṃsanato vivajjissantīti bhagavato adhippāyo.
मिद्धी यदा होति महग्घसो चातिआदीसु ये पुग्गला पुनप्पुनं पवत्तमानजातिजरामरणतो मुच्चितुकामा, ते भोजने मत्तञ्ञुनो भविस्सन्ति, सन्तुट्ठा भविस्सन्ति, सुद्धाजीवा भविस्सन्ति, पातिमोक्खसंवरसीलसम्पन्ना भविस्सन्ति, अतन्दिनो भविस्सन्ति, विपस्सका भविस्सन्ति, सगारवा सप्पतिस्सा भविस्सन्तीति भगवतो अधिप्पायो।
Middhī yadā hoti mahagghaso cātiādīsu ye puggalā punappunaṃ pavattamānajātijarāmaraṇato muccitukāmā, te bhojane mattaññuno bhavissanti, santuṭṭhā bhavissanti, suddhājīvā bhavissanti, pātimokkhasaṃvarasīlasampannā bhavissanti, atandino bhavissanti, vipassakā bhavissanti, sagāravā sappatissā bhavissantīti bhagavato adhippāyo.
अप्पमादो अमतपदन्तिआदीसु ये पुग्गला मच्चुनो भायन्ति, निब्बानमिच्छन्ति, ते पुग्गला दानसीलभावनाकम्मेसु अप्पमत्ता भविस्सन्तीति भगवतो अधिप्पायो।
Appamādo amatapadantiādīsu ye puggalā maccuno bhāyanti, nibbānamicchanti, te puggalā dānasīlabhāvanākammesu appamattā bhavissantīti bhagavato adhippāyo.
२७. सुत्ते गवेसितब्बो अधिप्पायो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च विञ्ञातो, ‘‘कतमं सुत्तस्स गवेसितब्बं निदान’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं निदान’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ निदानन्ति फलं नीहरित्वा देतीति निदानं। किं तं? कारणं। धनियोति धनवड्ढनकारणे नियुत्तोति धनियो। गोपालकोति गावो इस्सरभावेन पालेति रक्खतीति गोपालको। उपधीहीति पुत्तगोणादीहि (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३३)। नरस्साति पुत्तिमन्तस्स वा गोपालकस्स वा नरस्साति च पदट्ठानवसेन वा येभुय्यवसेन वा गाथायं आगतवसेन वा वुत्तं, नारियापि उपधीहि नन्दना अत्थेवाति दट्ठब्बा।
27. Sutte gavesitabbo adhippāyo ācariyena vibhatto, amhehi ca viññāto, ‘‘katamaṃ suttassa gavesitabbaṃ nidāna’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ nidāna’’ntiādi vuttaṃ. Tattha nidānanti phalaṃ nīharitvā detīti nidānaṃ. Kiṃ taṃ? Kāraṇaṃ. Dhaniyoti dhanavaḍḍhanakāraṇe niyuttoti dhaniyo. Gopālakoti gāvo issarabhāvena pāleti rakkhatīti gopālako. Upadhīhīti puttagoṇādīhi (su. ni. aṭṭha. 1.33). Narassāti puttimantassa vā gopālakassa vā narassāti ca padaṭṭhānavasena vā yebhuyyavasena vā gāthāyaṃ āgatavasena vā vuttaṃ, nāriyāpi upadhīhi nandanā atthevāti daṭṭhabbā.
इमिना वत्थुनाति उपधिसङ्खातेन इमिनाव पुत्तगवादिना वत्थुना। वसति पवत्तति नन्दना एत्थ पुत्तगोणादिकेति वत्थु। नन्दनं नीहरित्वा देति पुत्तगोणादिकन्ति निदानन्ति अत्थं गहेत्वा धनियो ‘‘उपधीहि नरस्स नन्दना’’ति आह। भगवा पन ‘‘वसति पवत्तति सोचना एत्थ पुत्तगोणादिकेहि वत्थु, सोचनं नीहरित्वा देति पुत्तगोणादिकन्ति निदान’’न्ति अत्थं गहेत्वा ‘‘उपधीहि नरस्स सोचना’’ति आह। परिग्गहीयतेति परिग्गहं। किं तं? पुत्तगोणादिकं, तं परिग्गहं ‘‘उपधी’’ति आह, न किलेसूपधिकायखन्धूपधिन्ति।
Iminā vatthunāti upadhisaṅkhātena imināva puttagavādinā vatthunā. Vasati pavattati nandanā ettha puttagoṇādiketi vatthu. Nandanaṃ nīharitvā deti puttagoṇādikanti nidānanti atthaṃ gahetvā dhaniyo ‘‘upadhīhi narassa nandanā’’ti āha. Bhagavā pana ‘‘vasati pavattati socanā ettha puttagoṇādikehi vatthu, socanaṃ nīharitvā deti puttagoṇādikanti nidāna’’nti atthaṃ gahetvā ‘‘upadhīhi narassa socanā’’ti āha. Pariggahīyateti pariggahaṃ. Kiṃ taṃ? Puttagoṇādikaṃ, taṃ pariggahaṃ ‘‘upadhī’’ti āha, na kilesūpadhikāyakhandhūpadhinti.
उपधीसूति खन्धसङ्खातेसु कायेसु। कायं ‘‘उपधी’’ति आह, न पुत्तगवादिकं, न परिग्गहं।
Upadhīsūti khandhasaṅkhātesu kāyesu. Kāyaṃ ‘‘upadhī’’ti āha, na puttagavādikaṃ, na pariggahaṃ.
बाहिरेसु वत्थूसूति मणिकुण्डलपुत्तदारादीसु वत्थूसु।
Bāhiresuvatthūsūti maṇikuṇḍalaputtadārādīsu vatthūsu.
कामसुखन्ति कामनीयेसु अस्सादसुखवसेन पवत्ता तण्हा। बाहिरवत्थुकाय तण्हायाति कामनीयेसु बाहिरवत्थूसु अस्सादसुखवसेन पवत्ताय तण्हाय।
Kāmasukhanti kāmanīyesu assādasukhavasena pavattā taṇhā. Bāhiravatthukāya taṇhāyāti kāmanīyesu bāhiravatthūsu assādasukhavasena pavattāya taṇhāya.
अज्झत्तिकवत्थुकायाति रूपकायसङ्खाते अज्झत्तिकवत्थुम्हि अभिनन्दनवसेन पवत्ताय।
Ajjhattikavatthukāyāti rūpakāyasaṅkhāte ajjhattikavatthumhi abhinandanavasena pavattāya.
पुन अज्झत्तिकवत्थुकायाति पञ्चक्खन्धसङ्खाते अज्झत्तिकवत्थुम्हि सिनेहवसेन पवत्ताय।
Puna ajjhattikavatthukāyāti pañcakkhandhasaṅkhāte ajjhattikavatthumhi sinehavasena pavattāya.
गवेसितब्बं निदानं विभत्तं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमो गवेसितब्बो पुब्बापरसन्धी’’ति पुच्छितब्बत्ता तत्थ कतमो पुब्बापरसन्धी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तेसु नेरुत्ताधिप्पायनिदानपुब्बापरसन्धीसु। यथाति येन अन्धकारादिना सभावेन ‘‘कामन्धा…पे॰… मातर’’न्ति यं कामतण्हं भगवा आह, अयं कामतण्हा तथा तेन अन्धकारादिना सभावेन ‘‘कामन्धा…पे॰… मातर’’न्ति गाथा वुत्ताति योजना।
Gavesitabbaṃ nidānaṃ vibhattaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamo gavesitabbo pubbāparasandhī’’ti pucchitabbattā tattha katamo pubbāparasandhī’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu neruttādhippāyanidānapubbāparasandhīsu. Yathāti yena andhakārādinā sabhāvena ‘‘kāmandhā…pe… mātara’’nti yaṃ kāmataṇhaṃ bhagavā āha, ayaṃ kāmataṇhā tathā tena andhakārādinā sabhāvena ‘‘kāmandhā…pe… mātara’’nti gāthā vuttāti yojanā.
गाथात्थो पन – कामेतीति कामो, कामतण्हा, कामेन अत्थस्स अजाननताय धम्मस्स, अपस्सनताय च अन्धाति कामन्धा। कामतण्हासङ्खातेन जालेन अत्थधम्मानं अजाननापस्सनेन सञ्छन्ना पलिगुण्ठिताति जालसञ्छन्ना। तण्हासङ्खातेन छदनेन तेसंयेव अत्थधम्मानं अजाननापस्सनेन छादिता पिहिताति तण्हाछदनछादिता। अत्थधम्मेसु पमत्तसङ्खातेन पमादेन बन्धनेन बद्धा बन्धितब्बा पुग्गला जरामरणं अन्वेन्ति, कुमिनामुखे पवत्ता मच्छा मरणं अन्वेन्ति इव च, खीरपको वच्छो मातरं अन्वेति इव च, तथा जरामरणं अन्वेन्तीति गहेतब्बो।
Gāthāttho pana – kāmetīti kāmo, kāmataṇhā, kāmena atthassa ajānanatāya dhammassa, apassanatāya ca andhāti kāmandhā. Kāmataṇhāsaṅkhātena jālena atthadhammānaṃ ajānanāpassanena sañchannā paliguṇṭhitāti jālasañchannā. Taṇhāsaṅkhātena chadanena tesaṃyeva atthadhammānaṃ ajānanāpassanena chāditā pihitāti taṇhāchadanachāditā. Atthadhammesu pamattasaṅkhātena pamādena bandhanena baddhā bandhitabbā puggalā jarāmaraṇaṃ anventi, kumināmukhe pavattā macchā maraṇaṃ anventi iva ca, khīrapako vaccho mātaraṃ anveti iva ca, tathā jarāmaraṇaṃ anventīti gahetabbo.
‘‘कामन्धा…पे॰… मातर’न्ति याय देसनाय, गाथाय वा कामतण्हा वुत्ता, सा देसना, गाथा वा कतमेन देसनाभूतेन अपरेन युज्जती’’ति पुच्छितब्बत्ता तथा पुच्छित्वा इमाय देसनाय, गाथाय वा युज्जतीति दस्सेतुं ‘‘सा कतमेना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ साति ‘‘कामन्धा…पे॰… अन्वेन्ती’’ति देसना, गाथा वा। पुब्बापरेनाति ततो देसनातो पुब्बेन देसनावचनेन, गाथावचनेन वा अपरेन देसनावचनेन, गाथावचनेन वा। युज्जति युज्जनं एति समेतीति पुच्छति।
‘‘Kāmandhā…pe… mātara’nti yāya desanāya, gāthāya vā kāmataṇhā vuttā, sā desanā, gāthā vā katamena desanābhūtena aparena yujjatī’’ti pucchitabbattā tathā pucchitvā imāya desanāya, gāthāya vā yujjatīti dassetuṃ ‘‘sā katamenā’’tiādi vuttaṃ. Tattha sāti ‘‘kāmandhā…pe… anventī’’ti desanā, gāthā vā. Pubbāparenāti tato desanāto pubbena desanāvacanena, gāthāvacanena vā aparena desanāvacanena, gāthāvacanena vā. Yujjati yujjanaṃ eti sametīti pucchati.
यथाति येन अन्धकरणादिना। ‘‘रत्तो…पे॰… नर’’न्ति यं गाथावचनं भगवा आह, तेन गाथावचनेन तथा अन्धकरणादिना युज्जतीति योजना। गाथात्थो पन – रत्तो रञ्जन्तो पुग्गलो अत्थं अत्तहितपयोजनं परहितपयोजनं न जानाति। रत्तो रञ्जन्तो धम्मं यथावुत्तस्स अत्थस्स हेतुं पञ्ञाचक्खुना न पस्सति। रागो यं नरं यदा सहते, तदा तस्स नरस्स अन्धं अन्धकारं तमं अञ्ञाणं होतीति गहेतब्बो।
Yathāti yena andhakaraṇādinā. ‘‘Ratto…pe… nara’’nti yaṃ gāthāvacanaṃ bhagavā āha, tena gāthāvacanena tathā andhakaraṇādinā yujjatīti yojanā. Gāthāttho pana – ratto rañjanto puggalo atthaṃ attahitapayojanaṃ parahitapayojanaṃ na jānāti. Ratto rañjanto dhammaṃ yathāvuttassa atthassa hetuṃ paññācakkhunā na passati. Rāgo yaṃ naraṃ yadā sahate, tadā tassa narassa andhaṃ andhakāraṃ tamaṃ aññāṇaṃ hotīti gahetabbo.
इतीति एवं। अन्धताय अन्धकरणताय सञ्छन्नताय सञ्छन्नकरणताय। सायेव तण्हाति ‘‘कामन्धा…पे॰… मातर’’न्ति गाथावचनेन या कामतण्हा वुत्ता, सायेव कामतण्हा। अभिलपिताति ‘‘रत्तो…पे॰… नर’’न्ति अपरेन गाथावचनेन भगवता वोहारिता वोहरणेन ञापिता, अभिलपितस्स अत्थस्स समानता पुब्बदेसना अपरदेसनाय युज्जतीति वुत्तं होति।
Itīti evaṃ. Andhatāya andhakaraṇatāya sañchannatāya sañchannakaraṇatāya. Sāyeva taṇhāti ‘‘kāmandhā…pe… mātara’’nti gāthāvacanena yā kāmataṇhā vuttā, sāyeva kāmataṇhā. Abhilapitāti ‘‘ratto…pe… nara’’nti aparena gāthāvacanena bhagavatā vohāritā voharaṇena ñāpitā, abhilapitassa atthassa samānatā pubbadesanā aparadesanāya yujjatīti vuttaṃ hoti.
‘‘द्वीसु गाथासु कतमेहि पदेहि सायेव तण्हा अभिलपिता’’ति पुच्छितब्बत्ता इमेहि अभिलपिताति नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘यञ्चाहा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ पठमगाथायं ‘‘कामन्धा…पे॰… छादिता’’ति यञ्च पदं आह, दुतियगाथायञ्च ‘‘रत्तो…पे॰… न पस्सती’’ति यञ्च पदं आह। परियुट्ठानेहि परियुट्ठानदीपकेहि इमेहि ‘‘कामन्धा…पे॰… पस्सती’’ति पदेहि सायेव पठमगाथाय वुत्ता कामतण्हा च भगवता अभिलपिता।
‘‘Dvīsu gāthāsu katamehi padehi sāyeva taṇhā abhilapitā’’ti pucchitabbattā imehi abhilapitāti niyametvā dassetuṃ ‘‘yañcāhā’’tiādi vuttaṃ. Tattha paṭhamagāthāyaṃ ‘‘kāmandhā…pe… chāditā’’ti yañca padaṃ āha, dutiyagāthāyañca ‘‘ratto…pe… na passatī’’ti yañca padaṃ āha. Pariyuṭṭhānehi pariyuṭṭhānadīpakehi imehi ‘‘kāmandhā…pe… passatī’’ti padehi sāyeva paṭhamagāthāya vuttā kāmataṇhā ca bhagavatā abhilapitā.
‘‘यं अन्धकारं वुत्तं, कतमं तं? या तण्हा पोनोभविका वुत्ता, कतमा सा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘यं अन्धकार’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ अन्धकारं यं अञ्ञाणं वुत्तं, अयं दुक्खसमुदयो भवे। या च तण्हा पोनोभविका वुत्ता, अयञ्च दुक्खसमुदयो भवेति योजना।
‘‘Yaṃ andhakāraṃ vuttaṃ, katamaṃ taṃ? Yā taṇhā ponobhavikā vuttā, katamā sā’’ti pucchitabbattā ‘‘yaṃ andhakāra’’ntiādi vuttaṃ. Tattha andhakāraṃ yaṃ aññāṇaṃ vuttaṃ, ayaṃ dukkhasamudayo bhave. Yā ca taṇhā ponobhavikā vuttā, ayañca dukkhasamudayo bhaveti yojanā.
‘‘कामा’’ति यञ्च पदं भगवा आह, तेन पदेन इमे किलेसकामा वुत्ता। ‘‘जालसञ्छन्ना’’ति यञ्च पदं भगवा आह, तेन पदेन तेसंयेव किलेसकामानं पयोगेन समुदाचारेन परियुट्ठानं भगवा दस्सेति। तस्माति यस्मा यस्मिं सन्ताने तण्हा उप्पन्ना, तं सन्तानं संसारतो निस्सरितुं अदत्वा रूपारम्मणादीहि पलोभयमाना हुत्वा चित्तं किलेसेहि परियादाय तिट्ठति, तस्मा तण्हाय चित्तं परियादाय सन्ताने तिट्ठमानत्ता। किलेसवसेनाति वीतिक्कमकिलेसवसेन। परियुट्ठानवसेनाति वीतिक्कमनं अप्पत्वा उप्पज्जमानवसेन। येति वुत्तप्पकारतण्हासहितपुग्गलसदिसा। तेति ते तण्हाबन्धनबद्धा च एदिसका च पुग्गला। जरामरणं अन्वेन्ति जरामरणं अतिक्कमितुं न सक्कुणन्ति। अयन्ति जरामरणानुप्पवत्ति ‘‘जरामरणमन्वेन्ती’’ति इमिना वचनेन भगवता दस्सिताति योजना।
‘‘Kāmā’’ti yañca padaṃ bhagavā āha, tena padena ime kilesakāmā vuttā. ‘‘Jālasañchannā’’ti yañca padaṃ bhagavā āha, tena padena tesaṃyeva kilesakāmānaṃ payogena samudācārena pariyuṭṭhānaṃ bhagavā dasseti. Tasmāti yasmā yasmiṃ santāne taṇhā uppannā, taṃ santānaṃ saṃsārato nissarituṃ adatvā rūpārammaṇādīhi palobhayamānā hutvā cittaṃ kilesehi pariyādāya tiṭṭhati, tasmā taṇhāya cittaṃ pariyādāya santāne tiṭṭhamānattā. Kilesavasenāti vītikkamakilesavasena. Pariyuṭṭhānavasenāti vītikkamanaṃ appatvā uppajjamānavasena. Yeti vuttappakārataṇhāsahitapuggalasadisā. Teti te taṇhābandhanabaddhā ca edisakā ca puggalā. Jarāmaraṇaṃ anventi jarāmaraṇaṃ atikkamituṃ na sakkuṇanti. Ayanti jarāmaraṇānuppavatti ‘‘jarāmaraṇamanventī’’ti iminā vacanena bhagavatā dassitāti yojanā.
‘‘कामन्धा’’तिआदिगाथाय चेव ‘‘रत्तो’’तिआदिगाथाय च पुब्बापरसन्धि आचरियेन विभत्तो , अम्हेहि च ञातो, ‘‘कथं ‘यस्स पपञ्चा ठिती चा’तिआदिगाथासु पुब्बापरसन्धि अम्हेहि विञ्ञातब्बो’’ति वत्तब्बत्ता यस्स पपञ्चा’’तिआदि वुत्तं। तस्सा गाथाय – यस्स मुनिनो पपञ्चा तण्हामानदिट्ठी च नत्थि, तण्हामानदिट्ठीहि अभिसङ्खता सङ्खारा च नत्थि, ठिती अनुसया तण्हा च नत्थि, सन्दानसदिसं तण्हापरियुट्ठानं नत्थि, पलिघसदिसो मोहो च नत्थि, सो मुनि पपञ्चादिकं सब्बं वीतिवत्तो अतिक्कन्तोति वुच्चति। नित्तण्हं निमानं निदिट्ठिं निसन्दानं निपलिघं लोके चरन्तं तं मुनिं सदेवको तण्हासहितो लोको न विजानातीति अत्थो।
‘‘Kāmandhā’’tiādigāthāya ceva ‘‘ratto’’tiādigāthāya ca pubbāparasandhi ācariyena vibhatto , amhehi ca ñāto, ‘‘kathaṃ ‘yassa papañcā ṭhitī cā’tiādigāthāsu pubbāparasandhi amhehi viññātabbo’’ti vattabbattā yassa papañcā’’tiādi vuttaṃ. Tassā gāthāya – yassa munino papañcā taṇhāmānadiṭṭhī ca natthi, taṇhāmānadiṭṭhīhi abhisaṅkhatā saṅkhārā ca natthi, ṭhitī anusayā taṇhā ca natthi, sandānasadisaṃ taṇhāpariyuṭṭhānaṃ natthi, palighasadiso moho ca natthi, so muni papañcādikaṃ sabbaṃ vītivatto atikkantoti vuccati. Nittaṇhaṃ nimānaṃ nidiṭṭhiṃ nisandānaṃ nipalighaṃ loke carantaṃ taṃ muniṃ sadevako taṇhāsahito loko na vijānātīti attho.
गाथायं पपञ्चादयो भगवता वुत्ता, ‘‘कतमे ते’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘पपञ्चा नामा’’तिआदि वुत्तं। अत्तनो आधारपुग्गलं संसारे चिरं पपञ्चन्तापेन्ती तण्हामानदिट्ठियो च, ताहि तण्हामानदिट्ठीहि सहजातवसेन वा उपत्थम्भनवसेन वा अभिसङ्खता सङ्खारा च पपञ्चा नाम। सन्ताने अप्पहीनट्ठेन अनुसया तण्हा सत्तानं तिट्ठनहेतुत्ता ठिती नाम। पवत्तमानाय तण्हाय यं परियुट्ठानञ्च छत्तिंसतण्हाय जालिनिया यानि विचरितानि च वुत्तानि, इदं सब्बं अत्तनो आधारं पुग्गलं बन्धनट्ठेन सन्दानसदिसत्ता सन्दानं नाम। मोहो अत्तनो आधारस्स पुग्गलस्स निब्बाननगरप्पवेसनस्स पटिसेधकत्ता पलिघसदिसत्ता पलिघो नाम। ‘‘यस्स पपञ्चादयो नत्थि, सो किं वीतिवत्तो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘ये चा’’तिआदि वुत्तं। ये वुत्तप्पकारा पपञ्चा सङ्खारा, या च वुत्तप्पकारा ठिति, यं वुत्तप्पकारं सन्दानञ्च, यं वुत्तप्पकारं पलिघञ्च नत्थीति वुत्ता, सब्बं एतं पपञ्चादिकं यो मुनि समतिक्कन्तो, अयं मुनि ‘‘नित्तण्हो’’ति वुच्चतीति दट्ठब्बो।
Gāthāyaṃ papañcādayo bhagavatā vuttā, ‘‘katame te’’ti pucchitabbattā ‘‘papañcā nāmā’’tiādi vuttaṃ. Attano ādhārapuggalaṃ saṃsāre ciraṃ papañcantāpentī taṇhāmānadiṭṭhiyo ca, tāhi taṇhāmānadiṭṭhīhi sahajātavasena vā upatthambhanavasena vā abhisaṅkhatā saṅkhārā ca papañcā nāma. Santāne appahīnaṭṭhena anusayā taṇhā sattānaṃ tiṭṭhanahetuttā ṭhitī nāma. Pavattamānāya taṇhāya yaṃ pariyuṭṭhānañca chattiṃsataṇhāya jāliniyā yāni vicaritāni ca vuttāni, idaṃ sabbaṃ attano ādhāraṃ puggalaṃ bandhanaṭṭhena sandānasadisattā sandānaṃ nāma. Moho attano ādhārassa puggalassa nibbānanagarappavesanassa paṭisedhakattā palighasadisattā paligho nāma. ‘‘Yassa papañcādayo natthi, so kiṃ vītivatto’’ti pucchitabbattā ‘‘ye cā’’tiādi vuttaṃ. Ye vuttappakārā papañcā saṅkhārā, yā ca vuttappakārā ṭhiti, yaṃ vuttappakāraṃ sandānañca, yaṃ vuttappakāraṃ palighañca natthīti vuttā, sabbaṃ etaṃ papañcādikaṃ yo muni samatikkanto, ayaṃ muni ‘‘nittaṇho’’ti vuccatīti daṭṭhabbo.
२८. ‘‘यस्स पपञ्चातिआदिगाथायं ये पपञ्चादयो वुत्ता, तेसु तण्हामानदिट्ठिहेतुका सङ्खारा कदा कतिविधं फलं देन्ति, तंसङ्खारसम्पयुत्ता तण्हा कदा कतिविधं फलं देती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ परियुट्ठानसङ्खारा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तेसु पपञ्चसङ्खारादीसु। परियुट्ठानसङ्खाराति वीतिक्कमवसेन पवत्ता परियुट्ठाना अकुसलसङ्खारा चेतना। दिट्ठधम्मवेदनीयादीति दिट्ठे पस्सितब्बे धम्मे अत्तभावे वेदनीयं फलं देतीति दिट्ठधम्मवेदनीया, दिट्ठे धम्मे फलं वेदेतीति वा दिट्ठधम्मवेदनीया। का सा? अपदुस्सनीयादीसु अतिदुस्सनादिवसेन पवत्ता पठमजवनचेतना। उपपज्जे फलं वेदेतीति उपपज्जवेदनीया, सत्तमजवनचेतना। अपरापरियाये अत्तभावे फलं वेदेतीति अपरापरियायवेदनीया, मज्झे पवत्ता पञ्च जवनचेतना। तिफलदानवसेन तिविधा सङ्खारा। एवं इमाय तिविधाय सङ्खारचेतनाय सम्पयुत्ता तिविधा तण्हा तिविधं फलं दिट्ठे वा धम्मे अत्तभावे , उपपज्जे वा अनन्तरभवे, अपरे वा परियाये भवे देति निब्बत्तेतीति एवं फलनिब्बत्तकसङ्खारं वा तंसम्पयुत्तं तण्हं वा भगवा आह।
28. ‘‘Yassa papañcātiādigāthāyaṃ ye papañcādayo vuttā, tesu taṇhāmānadiṭṭhihetukā saṅkhārā kadā katividhaṃ phalaṃ denti, taṃsaṅkhārasampayuttā taṇhā kadā katividhaṃ phalaṃ detī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha pariyuṭṭhānasaṅkhārā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu papañcasaṅkhārādīsu. Pariyuṭṭhānasaṅkhārāti vītikkamavasena pavattā pariyuṭṭhānā akusalasaṅkhārā cetanā. Diṭṭhadhammavedanīyādīti diṭṭhe passitabbe dhamme attabhāve vedanīyaṃ phalaṃ detīti diṭṭhadhammavedanīyā, diṭṭhe dhamme phalaṃ vedetīti vā diṭṭhadhammavedanīyā. Kā sā? Apadussanīyādīsu atidussanādivasena pavattā paṭhamajavanacetanā. Upapajje phalaṃ vedetīti upapajjavedanīyā, sattamajavanacetanā. Aparāpariyāye attabhāve phalaṃ vedetīti aparāpariyāyavedanīyā, majjhe pavattā pañca javanacetanā. Tiphaladānavasena tividhā saṅkhārā. Evaṃ imāya tividhāya saṅkhāracetanāya sampayuttā tividhā taṇhā tividhaṃ phalaṃ diṭṭhe vā dhamme attabhāve , upapajje vā anantarabhave, apare vā pariyāye bhave deti nibbattetīti evaṃ phalanibbattakasaṅkhāraṃ vā taṃsampayuttaṃ taṇhaṃ vā bhagavā āha.
‘‘याय देसनाय, गाथाय वा फलनिब्बत्तकं सङ्खारं आह, सा देसना, गाथा वा कतमेन देसनाभूतेन वा अपरेन युज्जती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘यं लोभपकतं कम्मं करोती’’तिआदि वुत्तं। या ‘‘यस्स…पे॰… लोको’’ति देसना च या ‘‘यं लोभपकतं कम्मं…पे॰… अपरे वा परियाये’’ति देसना च वुत्ता, भगवतो इदं देसनाद्वयं अञ्ञमञ्ञं पुब्बापरेन पुब्बं अपरेन अपरं पुब्बेन युज्जति युज्जनं एति समेति, यथा गङ्गोदकं यमुनोदकेन, यमुनोदकम्पि गङ्गोदकेन संसन्दति समेति। ‘‘यस्स…पे॰… लोको’’ति देसना ‘‘यं लोभपकतं…पे॰… परियाये’’ति देसनाय संसन्दति समेति, ‘‘यं लोभपकतं…पे॰… परियाये’’ति देसनापि ‘‘यस्स…पे॰… लोको’’ति देसनाय संसन्दति समेतीति अत्थो गहेतब्बो। ‘‘कथं युज्जती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ परियुट्ठान’’न्तिआदि वुत्तं, दिट्ठधम्मवेदनीयादिफलत्तयनिब्बत्तकट्ठेन युज्जतीति वुत्तं होति।
‘‘Yāya desanāya, gāthāya vā phalanibbattakaṃ saṅkhāraṃ āha, sā desanā, gāthā vā katamena desanābhūtena vā aparena yujjatī’’ti pucchitabbattā ‘‘yaṃ lobhapakataṃ kammaṃ karotī’’tiādi vuttaṃ. Yā ‘‘yassa…pe… loko’’ti desanā ca yā ‘‘yaṃ lobhapakataṃ kammaṃ…pe… apare vā pariyāye’’ti desanā ca vuttā, bhagavato idaṃ desanādvayaṃ aññamaññaṃ pubbāparena pubbaṃ aparena aparaṃ pubbena yujjati yujjanaṃ eti sameti, yathā gaṅgodakaṃ yamunodakena, yamunodakampi gaṅgodakena saṃsandati sameti. ‘‘Yassa…pe… loko’’ti desanā ‘‘yaṃ lobhapakataṃ…pe… pariyāye’’ti desanāya saṃsandati sameti, ‘‘yaṃ lobhapakataṃ…pe… pariyāye’’ti desanāpi ‘‘yassa…pe… loko’’ti desanāya saṃsandati sametīti attho gahetabbo. ‘‘Kathaṃ yujjatī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha pariyuṭṭhāna’’ntiādi vuttaṃ, diṭṭhadhammavedanīyādiphalattayanibbattakaṭṭhena yujjatīti vuttaṃ hoti.
यं यं सुत्तं भगवता देसितं पुब्बापरेन युज्जति, तं तं सुत्तम्पि नीहरित्वा पुब्बापरसंसन्दनं दस्सेतुं ‘‘यथाहा’’तिआदि वुत्तं। संसन्दनाकारो वुत्तनयानुसारेन गहेतब्बो। तत्थाति तेसु परियुट्ठानसङ्खारतण्हाविचरितेसु। परियुट्ठानन्ति रूपारम्मणादीनि अयोनिसोमनसिकारेन आरब्भ सत्तसन्ताने पवत्तं तण्हाचरितं। पटिसङ्खानबलेनाति असुभानिच्चादिदस्सनबलेन तदङ्गप्पहानवसेन पहातब्बं। सङ्खाराति दस्सनपहातब्बा सङ्खारा। दस्सनबलेनाति दस्सनसङ्खातपठममग्गञाणबलेन पहातब्बा। छत्तिंस तण्हाविचरितानीति दस्सनेन पहातब्बतण्हाविचरितेहि अवसेसानि छत्तिंस तण्हाविचरितानि। निग्गता तण्हा यस्स सो नित्तण्हो, नित्तण्हस्स भावो नित्तण्हता, का सा? सउपादिसेसा निब्बानधातु।
Yaṃ yaṃ suttaṃ bhagavatā desitaṃ pubbāparena yujjati, taṃ taṃ suttampi nīharitvā pubbāparasaṃsandanaṃ dassetuṃ ‘‘yathāhā’’tiādi vuttaṃ. Saṃsandanākāro vuttanayānusārena gahetabbo. Tatthāti tesu pariyuṭṭhānasaṅkhārataṇhāvicaritesu. Pariyuṭṭhānanti rūpārammaṇādīni ayonisomanasikārena ārabbha sattasantāne pavattaṃ taṇhācaritaṃ. Paṭisaṅkhānabalenāti asubhāniccādidassanabalena tadaṅgappahānavasena pahātabbaṃ. Saṅkhārāti dassanapahātabbā saṅkhārā. Dassanabalenāti dassanasaṅkhātapaṭhamamaggañāṇabalena pahātabbā. Chattiṃsa taṇhāvicaritānīti dassanena pahātabbataṇhāvicaritehi avasesāni chattiṃsa taṇhāvicaritāni. Niggatā taṇhā yassa so nittaṇho, nittaṇhassa bhāvo nittaṇhatā, kā sā? Saupādisesā nibbānadhātu.
पपञ्चसङ्खाराभिनन्दनत्तयं यदिपि अत्थतो एकं समानं, देसनाय पन पदक्खरादीहि विसेसो अत्थीति दस्सेतुं ‘‘अपिचा’’तिआदि वुत्तं।
Papañcasaṅkhārābhinandanattayaṃ yadipi atthato ekaṃ samānaṃ, desanāya pana padakkharādīhi viseso atthīti dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ.
‘‘योयं पुब्बापरसन्धि आचरियेन विभत्तो, सोयं कतिविधो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सो चायं पुब्बापरो सन्धी’’तिआदि वुत्तं। अट्ठकथायं पन वुत्तं – ‘‘न केवलं सुत्तन्तरसंसन्दनमेव पुब्बापरसन्धि, अथ खो अञ्ञोपि अत्थीति दस्सेतुं ‘सो चाय’न्तिआदि वुत्त’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ २८)। तत्थ अत्थसन्धीति किरियाकारकादिवसेन अत्थस्स अत्थेन सन्धि। पदसन्धीति नामपदादिकस्स नामपदादिकन्तरेन सन्धि। देसनासन्धीति वुत्तप्पकारस्स देसनन्तरस्स वुत्तप्पकारेन देसनन्तरेन सन्धि। निद्देससन्धीति निद्देसन्तरस्स निद्देसन्तरेन सन्धि।
‘‘Yoyaṃ pubbāparasandhi ācariyena vibhatto, soyaṃ katividho’’ti pucchitabbattā ‘‘so cāyaṃ pubbāparo sandhī’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana vuttaṃ – ‘‘na kevalaṃ suttantarasaṃsandanameva pubbāparasandhi, atha kho aññopi atthīti dassetuṃ ‘so cāya’ntiādi vutta’’nti (netti. aṭṭha. 28). Tattha atthasandhīti kiriyākārakādivasena atthassa atthena sandhi. Padasandhīti nāmapadādikassa nāmapadādikantarena sandhi. Desanāsandhīti vuttappakārassa desanantarassa vuttappakārena desanantarena sandhi. Niddesasandhīti niddesantarassa niddesantarena sandhi.
सन्धि च नाम अत्थादयो मुञ्चित्वा अञ्ञो सभावधम्मो नाम नत्थि, अत्थादीनञ्च छअत्थपदादीसु अवरोधनतो ‘‘अत्थसन्धि छप्पदानी’’तिआदि वुत्तं।
Sandhi ca nāma atthādayo muñcitvā añño sabhāvadhammo nāma natthi, atthādīnañca chaatthapadādīsu avarodhanato ‘‘atthasandhi chappadānī’’tiādi vuttaṃ.
अत्थसन्धिब्यञ्जनसन्धयो आचरियेन विभत्ता, अम्हेहि च ञाता, ‘‘कतमा देसनासन्धी’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘देसनासन्धि न च पथवि’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ न च पथविं निस्साय झायति झायी झायति चाति एत्थ झायी झानसमङ्गी पुग्गलो पथविं निस्साय आलम्बित्वा न च झायति, सब्बसङ्खारनिस्सटं पन निब्बानं निस्साय आलम्बित्वा फलसमापत्तिं झायति समापज्जति एवाति अत्थो दट्ठब्बो। न च आपन्तिआदीसुपि एस नयो योजेतब्बो। फलसमापत्तिसमङ्गी पुग्गलो हि पथवीआदयो मुञ्चित्वा निब्बानमेव आरब्भ फलसमापत्तिं समापज्जतीति। एत्थ च पथवीआदीहि महाभूतेहि कामभवरूपभवा गहिता रूपपटिबद्धवुत्तिताय। आकासानञ्चायतनादीहिपि अरूपभवो गहितो, भवत्तयं वज्जेत्वा च झायतीति अधिप्पायो। यदि पथवीआदयो निस्साय न झायी झायति च, एवं सति इधलोकसङ्खातं सत्तसन्तानं वा परलोकसङ्खातं सत्तसन्तानं वा अनिन्द्रियसन्तानं वा निस्साय झायी झायतीति आसङ्कनीयत्ता तं परिहरन्तो ‘‘न च इमं लोक’’न्तिआदिमाह। तत्थ इमं लोकन्ति इधलोकसङ्खातो दिट्ठो अत्तभावो सत्तसन्तानो वुत्तो, तस्मिं निस्साय न झायति झायी झायति च। परलोकन्ति इधलोकतो अञ्ञो भवन्तरसङ्खातो सत्तसन्तानो वुत्तो, तस्मिं निस्साय न च झायति झायी झायति च।
Atthasandhibyañjanasandhayo ācariyena vibhattā, amhehi ca ñātā, ‘‘katamā desanāsandhī’’ti pucchitabbattā ‘‘desanāsandhi na ca pathavi’’ntiādi vuttaṃ. Tattha na ca pathaviṃ nissāya jhāyati jhāyī jhāyati cāti ettha jhāyī jhānasamaṅgī puggalo pathaviṃ nissāya ālambitvā na ca jhāyati, sabbasaṅkhāranissaṭaṃ pana nibbānaṃ nissāya ālambitvā phalasamāpattiṃ jhāyati samāpajjati evāti attho daṭṭhabbo. Na ca āpantiādīsupi esa nayo yojetabbo. Phalasamāpattisamaṅgī puggalo hi pathavīādayo muñcitvā nibbānameva ārabbha phalasamāpattiṃ samāpajjatīti. Ettha ca pathavīādīhi mahābhūtehi kāmabhavarūpabhavā gahitā rūpapaṭibaddhavuttitāya. Ākāsānañcāyatanādīhipi arūpabhavo gahito, bhavattayaṃ vajjetvā ca jhāyatīti adhippāyo. Yadi pathavīādayo nissāya na jhāyī jhāyati ca, evaṃ sati idhalokasaṅkhātaṃ sattasantānaṃ vā paralokasaṅkhātaṃ sattasantānaṃ vā anindriyasantānaṃ vā nissāya jhāyī jhāyatīti āsaṅkanīyattā taṃ pariharanto ‘‘na ca imaṃ loka’’ntiādimāha. Tattha imaṃ lokanti idhalokasaṅkhāto diṭṭho attabhāvo sattasantāno vutto, tasmiṃ nissāya na jhāyati jhāyī jhāyati ca. Paralokanti idhalokato añño bhavantarasaṅkhāto sattasantāno vutto, tasmiṃ nissāya na ca jhāyati jhāyī jhāyati ca.
यमिदं उभयन्तिआदीसु इदं उभयं इधलोकपरलोकद्वयं अन्तरेन वज्जेत्वा यं रूपायतनं दिट्ठं, तं रूपायतनम्पि। यं सद्दायतनं सुतं, तं सद्दायतनम्पि। यं गन्धायतनरसायतनफोट्ठब्बायतनं मुतं, तं गन्धायतनरसायतनफोट्ठब्बायतनम्पि। यं आपोधातु आकासधातु लक्खणरूपं ओजासङ्खातं धम्मायतनेकदेसरूपं विञ्ञातं, तं आपोधातादिकं धम्मायतनेकदेसरूपम्पि। यं वत्थु परियेसितं वा अपरियेसितं वा सन्तिके पत्तं, तं वत्थुम्पि। यं वत्थु पत्तं वा अप्पत्तं वा परियेसितं परियेसनारहं सुन्दरं, तं वत्थुम्पि। यं वत्थु वितक्कितं वितक्कनवसेन आलम्बितब्बं, तं वत्थुम्पि। यं वत्थु विचारितं अनुमज्जनवसेन आलम्बितब्बं, तं वत्थुम्पि। यं वत्थु मनसा चित्तेनेव अनुचिन्तितं अनुचिन्तनवसेन आलम्बितब्बं, तं वत्थुम्पि निस्साय न झायति झायी झायति चाति योजना कातब्बा।
Yamidaṃ ubhayantiādīsu idaṃ ubhayaṃ idhalokaparalokadvayaṃ antarena vajjetvā yaṃ rūpāyatanaṃ diṭṭhaṃ, taṃ rūpāyatanampi. Yaṃ saddāyatanaṃ sutaṃ, taṃ saddāyatanampi. Yaṃ gandhāyatanarasāyatanaphoṭṭhabbāyatanaṃ mutaṃ, taṃ gandhāyatanarasāyatanaphoṭṭhabbāyatanampi. Yaṃ āpodhātu ākāsadhātu lakkhaṇarūpaṃ ojāsaṅkhātaṃ dhammāyatanekadesarūpaṃ viññātaṃ, taṃ āpodhātādikaṃ dhammāyatanekadesarūpampi. Yaṃ vatthu pariyesitaṃ vā apariyesitaṃ vā santike pattaṃ, taṃ vatthumpi. Yaṃ vatthu pattaṃ vā appattaṃ vā pariyesitaṃ pariyesanārahaṃ sundaraṃ, taṃ vatthumpi. Yaṃ vatthu vitakkitaṃ vitakkanavasena ālambitabbaṃ, taṃ vatthumpi. Yaṃ vatthu vicāritaṃ anumajjanavasena ālambitabbaṃ, taṃ vatthumpi. Yaṃ vatthu manasā citteneva anucintitaṃ anucintanavasena ālambitabbaṃ, taṃ vatthumpi nissāya na jhāyati jhāyī jhāyati cāti yojanā kātabbā.
एत्थ दिट्ठादिकं बहिद्धारूपमेव गहेतब्बं अनिन्द्रियबद्धरूपस्स अधिप्पेतत्ता। तेनाह अट्ठकथाचरियो – ‘‘तदुभयविनिमुत्तो अनिन्द्रियबद्धो रूपसन्तानो’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ २८)। ‘‘यदि झायी पुग्गलो यथावुत्ते पथवीआदयो निस्साय न झायति झायी झायति च, एवं सति अयं झायी पुग्गलो इदं नाम निस्साय झायतीति लोके केनचि ञायति किं, उदाहु न ञायती’’ति पुच्छितब्बत्ता न ञायतीति दस्सेतुं ‘‘अयं सदेवके लोके’’तिआदिमाह। तत्थ फलसमापत्तिझानेन झायन्तो अयं खीणासवपुग्गलो सदेवके लोके…पे॰… सदेवमनुस्साय पजाय यत्थ कत्थचिपि अनिस्सितेन चित्तेन झायतीति सदेवके लोके…पे॰… सदेवमनुस्साय पजाय केनचि न ञायतीति अत्थो गहेतब्बो। तेन वुत्तं –
Ettha diṭṭhādikaṃ bahiddhārūpameva gahetabbaṃ anindriyabaddharūpassa adhippetattā. Tenāha aṭṭhakathācariyo – ‘‘tadubhayavinimutto anindriyabaddho rūpasantāno’’ti (netti. aṭṭha. 28). ‘‘Yadi jhāyī puggalo yathāvutte pathavīādayo nissāya na jhāyati jhāyī jhāyati ca, evaṃ sati ayaṃ jhāyī puggalo idaṃ nāma nissāya jhāyatīti loke kenaci ñāyati kiṃ, udāhu na ñāyatī’’ti pucchitabbattā na ñāyatīti dassetuṃ ‘‘ayaṃ sadevake loke’’tiādimāha. Tattha phalasamāpattijhānena jhāyanto ayaṃ khīṇāsavapuggalo sadevake loke…pe… sadevamanussāya pajāya yattha katthacipi anissitena cittena jhāyatīti sadevake loke…pe… sadevamanussāya pajāya kenaci na ñāyatīti attho gahetabbo. Tena vuttaṃ –
‘‘नमो ते पुरिसाजञ्ञ, नमो ते पुरिसुत्तम।
‘‘Namo te purisājañña, namo te purisuttama;
यस्स ते नाभिजानाम, किं त्वं निस्साय झायसी’’ति॥ (सं॰ नि॰ ३.७९; नेत्ति॰ १०४)।
Yassa te nābhijānāma, kiṃ tvaṃ nissāya jhāyasī’’ti. (saṃ. ni. 3.79; netti. 104);
‘‘केनचि अविञ्ञायभावो केन सुत्तेन विभावेतब्बो’’ति पुच्छितब्बत्ता इमिना गोधिकसुत्तेन (सं॰ नि॰ १.१५९) विभावेतब्बोति दस्सेतुं ‘‘यथा मारो पापिमा’’तिआदि वुत्तं। अट्ठकथायं पन ‘‘इदानि खीणासवचित्तस्स कत्थचिपि अनिस्सितभावं गोधिकसुत्तेन (सं॰ नि॰ १.१५९) वक्कलिसुत्तेन (सं॰ नि॰ ३.८७) च विभावेतुं ‘यथा मारो’तिआदि वुत्त’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ २८) वुत्तं। तत्थ दानादिपुञ्ञकारके, पुञ्ञे वा मारेति निवारेतीति मारो, अत्तहितपरहिते मारेतीति वा मारो। पापचित्तुप्पादवन्तताय पापिमा। पुब्बत्तभावे गोधस्स घातकत्ता ‘‘गोधिको’’ति लद्धनामस्स परिनिब्बायन्तस्स कुलपुत्तस्स परिनिब्बानतो उद्धं पटिसन्धादि विञ्ञाणं समन्वेसन्तो न जानाति न पस्सति। ‘‘परचित्तजाननको मारो कस्मा न जानाती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘सो ही’’तिआदि वुत्तं। सो गोधिको हि यस्मा पपञ्चातीतो, तस्मा तण्हापहानेन दिट्ठिनिस्सयोपि अस्स गोधिकस्स यस्मा नत्थि, तस्मा च न जानातीति।
‘‘Kenaci aviññāyabhāvo kena suttena vibhāvetabbo’’ti pucchitabbattā iminā godhikasuttena (saṃ. ni. 1.159) vibhāvetabboti dassetuṃ ‘‘yathā māro pāpimā’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘idāni khīṇāsavacittassa katthacipi anissitabhāvaṃ godhikasuttena (saṃ. ni. 1.159) vakkalisuttena (saṃ. ni. 3.87) ca vibhāvetuṃ ‘yathā māro’tiādi vutta’’nti (netti. aṭṭha. 28) vuttaṃ. Tattha dānādipuññakārake, puññe vā māreti nivāretīti māro, attahitaparahite māretīti vā māro. Pāpacittuppādavantatāya pāpimā. Pubbattabhāve godhassa ghātakattā ‘‘godhiko’’ti laddhanāmassa parinibbāyantassa kulaputtassa parinibbānato uddhaṃ paṭisandhādi viññāṇaṃ samanvesanto na jānāti na passati. ‘‘Paracittajānanako māro kasmā na jānātī’’ti vattabbattā ‘‘so hī’’tiādi vuttaṃ. So godhiko hi yasmā papañcātīto, tasmā taṇhāpahānena diṭṭhinissayopi assa godhikassa yasmā natthi, tasmā ca na jānātīti.
‘‘गोधिकसुत्तेनेव विभावेतब्बो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘यथा चा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘गोधिकसुत्तवक्कलिसुत्तेहि अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया अनिस्सितभावो विभावितो, एवं सति सउपादिसेसनिब्बानधातुया अनिस्सितभावो केन विञ्ञायतीति अत्थो भवेय्या’’ति वत्तब्बत्ता तदापि न विञ्ञायतियेवाति दस्सेतुं ‘‘सदेवकेन लोकेना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सउपादिसेसाय निब्बानधातुया फलसमापत्तिझानेन झायमाना इमे खीणासवा कत्थचि अनिस्सितचित्ता झायन्तीति सदेवकेन लोकेन न ञायन्ति समारकेन…पे॰… सदेवमनुस्साय न ञायन्तीति योजना कातब्बा। अनिस्सितचित्ता न ञायन्तीति एत्थ हि न-कारो च ‘‘झायमाना’’ति पदे न सम्बन्धितब्बो ‘‘न झायमाना’’ति अत्थस्स सम्भवतो। ‘‘न ञायन्ती’’ति पन सम्बन्धितब्बो हेट्ठा अट्ठकथायं एव ‘‘लोके केनचिपि न ञायती’’ति वुत्तत्ता। अयं देसनासन्धीति गोधिकसुत्तवक्कलिसुत्तानं अञ्ञमञ्ञं अत्थवसेन संसन्दना निद्धारिता विय ‘‘न च पथविं निस्साया’’तिआदिदेसनाय च ‘‘न च इमं लोक’’न्तिआदिदेसनाय च याय देसनाय अत्थवसेन संसन्दना निद्धारिता, ताय देसनाय यत्थ कत्थचि यं किञ्चि निस्साय झायी न झायति, निब्बानं निस्साय झायी झायतीति अत्थवसेन निद्धारिता, अयं संसन्दना देसनासन्धि नामाति अत्थो गहेतब्बो।
‘‘Godhikasutteneva vibhāvetabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘yathā cā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Godhikasuttavakkalisuttehi anupādisesāya nibbānadhātuyā anissitabhāvo vibhāvito, evaṃ sati saupādisesanibbānadhātuyā anissitabhāvo kena viññāyatīti attho bhaveyyā’’ti vattabbattā tadāpi na viññāyatiyevāti dassetuṃ ‘‘sadevakena lokenā’’tiādi vuttaṃ. Tattha saupādisesāya nibbānadhātuyā phalasamāpattijhānena jhāyamānā ime khīṇāsavā katthaci anissitacittā jhāyantīti sadevakena lokena na ñāyanti samārakena…pe… sadevamanussāya na ñāyantīti yojanā kātabbā. Anissitacittā na ñāyantīti ettha hi na-kāro ca ‘‘jhāyamānā’’ti pade na sambandhitabbo ‘‘na jhāyamānā’’ti atthassa sambhavato. ‘‘Na ñāyantī’’ti pana sambandhitabbo heṭṭhā aṭṭhakathāyaṃ eva ‘‘loke kenacipi na ñāyatī’’ti vuttattā. Ayaṃ desanāsandhīti godhikasuttavakkalisuttānaṃ aññamaññaṃ atthavasena saṃsandanā niddhāritā viya ‘‘na ca pathaviṃ nissāyā’’tiādidesanāya ca ‘‘na ca imaṃ loka’’ntiādidesanāya ca yāya desanāya atthavasena saṃsandanā niddhāritā, tāya desanāya yattha katthaci yaṃ kiñci nissāya jhāyī na jhāyati, nibbānaṃ nissāya jhāyī jhāyatīti atthavasena niddhāritā, ayaṃ saṃsandanā desanāsandhi nāmāti attho gahetabbo.
देसनासन्धि आचरियेन विभत्ता, अम्हेहि च ञाता, ‘‘कतमा निद्देससन्धी’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमा निद्देससन्धीति निस्सितचित्ता’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तेसु चतूसु अत्थसन्धिब्यञ्जनसन्धिदेसनासन्धिनिद्देससन्धीसु या सन्धि ‘‘निद्देससन्धी’’ति उद्दिट्ठा, सा निद्देसतो कतमाति पुच्छतीति अत्थो। निस्सितचित्ताति तण्हादिट्ठिसहजातवसेन वा उपनिस्सयवसेन वा निस्सितं चित्तं येसं पुथुज्जनानन्ति निस्सितचित्ता, पुथुज्जना पुग्गला निद्दिसितब्बा इमाय देसनाय पुग्गलाधिट्ठानत्ता। यदि देसना धम्माधिट्ठाना, एवं सति निस्सितं चित्तं एत्थ सुत्तप्पदेसेसु देसितन्ति निस्सितचित्ता निस्सितचित्तजाननत्थाय देसिता सुत्तप्पदेसा। अनिस्सितं चित्तं येसं अरियपुग्गलानन्ति अनिस्सितचित्ता, अरियपुग्गला निद्दिसितब्बा इमाय देसनाय पुग्गलाधिट्ठानत्ता। धम्माधिट्ठानाय पन अनिस्सितं चित्तं यत्थ सुत्तप्पदेसेसु देसितन्ति अनिस्सितचित्ता, अनिस्सितचित्तजाननत्थाय देसिता सुत्तप्पदेसा।
Desanāsandhi ācariyena vibhattā, amhehi ca ñātā, ‘‘katamā niddesasandhī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamā niddesasandhīti nissitacittā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu catūsu atthasandhibyañjanasandhidesanāsandhiniddesasandhīsu yā sandhi ‘‘niddesasandhī’’ti uddiṭṭhā, sā niddesato katamāti pucchatīti attho. Nissitacittāti taṇhādiṭṭhisahajātavasena vā upanissayavasena vā nissitaṃ cittaṃ yesaṃ puthujjanānanti nissitacittā, puthujjanā puggalā niddisitabbā imāya desanāya puggalādhiṭṭhānattā. Yadi desanā dhammādhiṭṭhānā, evaṃ sati nissitaṃ cittaṃ ettha suttappadesesu desitanti nissitacittā nissitacittajānanatthāya desitā suttappadesā. Anissitaṃ cittaṃ yesaṃ ariyapuggalānanti anissitacittā, ariyapuggalā niddisitabbā imāya desanāya puggalādhiṭṭhānattā. Dhammādhiṭṭhānāya pana anissitaṃ cittaṃ yattha suttappadesesu desitanti anissitacittā, anissitacittajānanatthāya desitā suttappadesā.
‘‘निस्सितचित्ता केन निद्देसेन निद्दिसितब्बा, अनिस्सितचित्ता केन निद्देसेन निद्दिसितब्बा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘निस्सितचित्ता अकुसलपक्खेन निद्दिसितब्बा’’तिआदि वुत्तं। अकुसलपक्खेन निद्देसेन निद्दिसितब्बा। कुसलपक्खेनातिआदीसुपि एस नयो योजेतब्बो। अकुसलपक्खसामञ्ञकुसलपक्खसामञ्ञेहि दस्सेत्वा अकुसलविसेसकुसलविसेसेहि दस्सेतुं ‘‘निस्सितचित्ता संकिलेसेना’’तिआदि वुत्तं। अयं निद्देससन्धीति अकुसलपक्खादिकस्स पुरिमनिद्देसस्स संकिलेसादिकेन पच्छिमेन निद्देसेन निस्सितचित्तवसेन अयं संसन्दना च निद्देससन्धि नाम। कुसलपक्खादिकस्स पुरिमस्स निद्देसस्स वोदानादिकेन पच्छिमेन निद्देसेन अनिस्सितचित्तवसेन अयं संसन्दना च निद्देससन्धि नामाति विभजित्वा वेदितब्बा।
‘‘Nissitacittā kena niddesena niddisitabbā, anissitacittā kena niddesena niddisitabbā’’ti pucchitabbattā ‘‘nissitacittā akusalapakkhena niddisitabbā’’tiādi vuttaṃ. Akusalapakkhena niddesena niddisitabbā. Kusalapakkhenātiādīsupi esa nayo yojetabbo. Akusalapakkhasāmaññakusalapakkhasāmaññehi dassetvā akusalavisesakusalavisesehi dassetuṃ ‘‘nissitacittā saṃkilesenā’’tiādi vuttaṃ. Ayaṃ niddesasandhīti akusalapakkhādikassa purimaniddesassa saṃkilesādikena pacchimena niddesena nissitacittavasena ayaṃ saṃsandanā ca niddesasandhi nāma. Kusalapakkhādikassa purimassa niddesassa vodānādikena pacchimena niddesena anissitacittavasena ayaṃ saṃsandanā ca niddesasandhi nāmāti vibhajitvā veditabbā.
‘‘चतुब्यूहहारस्स नेरुत्तमधिप्पायनिदानपुब्बापरसन्धिप्पभेदेन चेव अत्थब्यञ्जनसन्धिनिद्देससन्धिदेसनासन्धिप्पभेदेन च विभजितब्बभावो केन अम्हेहि जानितब्बो सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘तेनाहा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तेन तथा विभजितब्बभावेन आयस्मा महाकच्चानो ‘‘नेरुत्तमधिप्पायो’’तिआदिकं (नेत्ति॰ ४ हारसङ्खेप) यं वचनं आह, तेन वचनेन तुम्हेहि चतुब्यूहहारस्स तथा विभजितब्बभावो जानितब्बो सद्दहितब्बोति वुत्तं होति।
‘‘Catubyūhahārassa neruttamadhippāyanidānapubbāparasandhippabhedena ceva atthabyañjanasandhiniddesasandhidesanāsandhippabhedena ca vibhajitabbabhāvo kena amhehi jānitabbo saddahitabbo’’ti vattabbabhāvato ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tena tathā vibhajitabbabhāvena āyasmā mahākaccāno ‘‘neruttamadhippāyo’’tiādikaṃ (netti. 4 hārasaṅkhepa) yaṃ vacanaṃ āha, tena vacanena tumhehi catubyūhahārassa tathā vibhajitabbabhāvo jānitabbo saddahitabboti vuttaṃ hoti.
‘‘एत्तावता च चतुब्यूहहारो परिपुण्णो, अञ्ञो नियुत्तो नत्थी’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘नियुत्तो चतुब्यूहो हारो’’ति वुत्तं। तत्थ यस्सं यस्सं पाळियं यो यो चतुब्बिधो, सो सो चतुब्यूहहारो च यथालाभवसेन योजितो, तस्सं तस्सं पाळियं सो सो चतुब्बिधो चतुब्यूहहारो तथा निद्धारेत्वा युत्तो योजितोति अत्थो दट्ठब्बो।
‘‘Ettāvatā ca catubyūhahāro paripuṇṇo, añño niyutto natthī’’ti vattabbattā ‘‘niyutto catubyūho hāro’’ti vuttaṃ. Tattha yassaṃ yassaṃ pāḷiyaṃ yo yo catubbidho, so so catubyūhahāro ca yathālābhavasena yojito, tassaṃ tassaṃ pāḷiyaṃ so so catubbidho catubyūhahāro tathā niddhāretvā yutto yojitoti attho daṭṭhabbo.
इति चतुब्यूहहारविभङ्गे सत्तिबलानुरूपा रचिता
Iti catubyūhahāravibhaṅge sattibalānurūpā racitā
विभावना निट्ठिता।
Vibhāvanā niṭṭhitā.
पण्डितेहि पन अट्ठकथाटीकानुसारेन गम्भीरत्थो वित्थारतो विभजित्वा गहेतब्बोति।
Paṇḍitehi pana aṭṭhakathāṭīkānusārena gambhīrattho vitthārato vibhajitvā gahetabboti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / ६. चतुब्यूहहारविभङ्गो • 6. Catubyūhahāravibhaṅgo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / ६. चतुब्यूहहारविभङ्गवण्णना • 6. Catubyūhahāravibhaṅgavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ६. चतुब्यूहहारविभङ्गवण्णना • 6. Catubyūhahāravibhaṅgavaṇṇanā
