| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
រូបាវចរកុសលវណ្ណនា
Rūpāvacarakusalavaṇṇanā
ចតុក្កនយោ បឋមជ្ឈានំ
Catukkanayo paṭhamajjhānaṃ
១៦០. ឥទានិ រូបាវចរកុសលំ ទស្សេតុំ កតមេ ធម្មា កុសលាតិអាទិ អារទ្ធំ។ តត្ថ រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតីតិ រូបំ វុច្ចតិ រូបភវោ។ ឧបបត្តីតិ និព្ពត្តិ ជាតិ សញ្ជាតិ។ មគ្គោតិ ឧបាយោ។ វចនត្ថោ បនេត្ថ – តំ ឧបបត្តិំ មគ្គតិ គវេសតិ ជនេតិ និប្ផាទេតីតិ មគ្គោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យេន មគ្គេន រូបភវេ ឧបបត្តិ ហោតិ និព្ពត្តិ ជាតិ សញ្ជាតិ, តំ មគ្គំ ភាវេតីតិ។ កិំ បនេតេន និយមតោ រូបភវេ ឧបបត្តិ ហោតីតិ? ន ហោតិ។ ‘‘សមាធិំ, ភិក្ខវេ, ភាវេថ, សមាហិតោ យថាភូតំ បជានាតិ បស្សតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៥; ៤.៩៩; ៥.១០៧១; នេត្តិ. ៤០; មិ. ប. ២.១.១៥) ឯវំ វុត្តេន ហិ និព្ពេធភាគិយេន រូបភវាតិក្កមោបិ ហោតិ។ រូបូបបត្តិយា បន ឥតោ អញ្ញោ មគ្គោ នាម នត្ថិ, តេន វុត្តំ ‘រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតី’តិ។ អត្ថតោ ចាយំ មគ្គោ នាម ចេតនាបិ ហោតិ, ចេតនាយ សម្បយុត្តធម្មាបិ, តទុភយម្បិ។ ‘‘និរយញ្ចាហំ, សារិបុត្ត, បជានាមិ និរយគាមិញ្ច មគ្គ’’ន្តិ (ម. និ. ១.១៥៣) ហិ ឯត្ថ ចេតនា មគ្គោ នាម។
160. Idāni rūpāvacarakusalaṃ dassetuṃ katame dhammā kusalātiādi āraddhaṃ. Tattha rūpūpapattiyā maggaṃ bhāvetīti rūpaṃ vuccati rūpabhavo. Upapattīti nibbatti jāti sañjāti. Maggoti upāyo. Vacanattho panettha – taṃ upapattiṃ maggati gavesati janeti nipphādetīti maggo. Idaṃ vuttaṃ hoti – yena maggena rūpabhave upapatti hoti nibbatti jāti sañjāti, taṃ maggaṃ bhāvetīti. Kiṃ panetena niyamato rūpabhave upapatti hotīti? Na hoti. ‘‘Samādhiṃ, bhikkhave, bhāvetha, samāhito yathābhūtaṃ pajānāti passatī’’ti (saṃ. ni. 3.5; 4.99; 5.1071; netti. 40; mi. pa. 2.1.15) evaṃ vuttena hi nibbedhabhāgiyena rūpabhavātikkamopi hoti. Rūpūpapattiyā pana ito añño maggo nāma natthi, tena vuttaṃ ‘rūpūpapattiyā maggaṃ bhāvetī’ti. Atthato cāyaṃ maggo nāma cetanāpi hoti, cetanāya sampayuttadhammāpi, tadubhayampi. ‘‘Nirayañcāhaṃ, sāriputta, pajānāmi nirayagāmiñca magga’’nti (ma. ni. 1.153) hi ettha cetanā maggo nāma.
‘‘សទ្ធា ហិរិយំ កុសលញ្ច ទានំ, ធម្មា ឯតេ សប្បុរិសានុយាតា;
‘‘Saddhā hiriyaṃ kusalañca dānaṃ, dhammā ete sappurisānuyātā;
ឯតញ្ហិ មគ្គំ ទិវិយំ វទន្តិ, ឯតេន ហិ គច្ឆតិ ទេវលោក’’ន្តិ។ (អ. និ. ៨.៣២);
Etañhi maggaṃ diviyaṃ vadanti, etena hi gacchati devaloka’’nti. (a. ni. 8.32);
ឯត្ថ ចេតនាសម្បយុត្តធម្មា មគ្គោ នាម។ ‘‘អយំ, ភិក្ខវេ, មគ្គោ, អយំ បដិបទា’’តិ សង្ខារុបបត្តិសុត្តាទីសុ (ម. និ. ៣.១៦១ អាទយោ) ចេតនាបិ ចេតនាសម្បយុត្តធម្មាបិ មគ្គោ នាម។ ឥមស្មិំ បន ឋានេ ‘ឈាន’ន្តិ វចនតោ ចេតនាសម្បយុត្តា អធិប្បេតា។ យស្មា បន ឈានចេតនា បដិសន្ធិំ អាកឌ្ឍតិ, តស្មា ចេតនាបិ ចេតនាសម្បយុត្តធម្មាបិ វដ្ដន្តិយេវ។
Ettha cetanāsampayuttadhammā maggo nāma. ‘‘Ayaṃ, bhikkhave, maggo, ayaṃ paṭipadā’’ti saṅkhārupapattisuttādīsu (ma. ni. 3.161 ādayo) cetanāpi cetanāsampayuttadhammāpi maggo nāma. Imasmiṃ pana ṭhāne ‘jhāna’nti vacanato cetanāsampayuttā adhippetā. Yasmā pana jhānacetanā paṭisandhiṃ ākaḍḍhati, tasmā cetanāpi cetanāsampayuttadhammāpi vaṭṭantiyeva.
ភាវេតីតិ ជនេតិ ឧប្បាទេតិ វឌ្ឍេតិ។ អយំ តាវ ឥធ ភាវនាយ អត្ថោ។ អញ្ញត្ថ បន ឧបសគ្គវសេន សម្ភាវនា បរិភាវនា វិភាវនាតិ ឯវំ អញ្ញថាបិ អត្ថោ ហោតិ។ តត្ថ ‘‘ឥធុទាយិ មម សាវកា អធិសីលេ សម្ភាវេន្តិ – សីលវា សមណោ គោតមោ, បរមេន សីលក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ’’តិ (ម. និ. ២.២៤៣) អយំ សម្ភាវនា នាម; ឱកប្បនាតិ អត្ថោ។ ‘‘សីលបរិភាវិតោ សមាធិ មហប្ផលោ ហោតិ មហានិសំសោ, សមាធិបរិភាវិតា បញ្ញា មហប្ផលា ហោតិ មហានិសំសា, បញ្ញាបរិភាវិតំ ចិត្តំ សម្មទេវ អាសវេហិ វិមុច្ចតី’’តិ (ទី. និ. ២.១៨៦) អយំ បរិភាវនា នាម; វាសនាតិ អត្ថោ។ ‘‘ឥង្ឃ រូបំ វិភាវេហិ, វេទនំ… សញ្ញំ… សង្ខារេ… វិញ្ញាណំ វិភាវេហី’’តិ អយំ វិភាវនា នាម; អន្តរធាបនាតិ អត្ថោ។ ‘‘បុន ចបរំ, ឧទាយិ, អក្ខាតា មយា សាវកានំ បដិបទា, យថាបដិបន្នា មេ សាវកា ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ ភាវេន្តី’’តិ (ម. និ. ២.២៤៧), អយំ បន ឧប្បាទនវឌ្ឍនដ្ឋេន ភាវនា នាម។ ឥមស្មិម្បិ ឋានេ អយមេវ អធិប្បេតា។ តេន វុត្តំ – ‘ភាវេតីតិ ជនេតិ ឧប្បាទេតិ វឌ្ឍេតី’តិ។
Bhāvetīti janeti uppādeti vaḍḍheti. Ayaṃ tāva idha bhāvanāya attho. Aññattha pana upasaggavasena sambhāvanā paribhāvanā vibhāvanāti evaṃ aññathāpi attho hoti. Tattha ‘‘idhudāyi mama sāvakā adhisīle sambhāventi – sīlavā samaṇo gotamo, paramena sīlakkhandhena samannāgato’’ti (ma. ni. 2.243) ayaṃ sambhāvanā nāma; okappanāti attho. ‘‘Sīlaparibhāvito samādhi mahapphalo hoti mahānisaṃso, samādhiparibhāvitā paññā mahapphalā hoti mahānisaṃsā, paññāparibhāvitaṃ cittaṃ sammadeva āsavehi vimuccatī’’ti (dī. ni. 2.186) ayaṃ paribhāvanā nāma; vāsanāti attho. ‘‘Iṅgha rūpaṃ vibhāvehi, vedanaṃ… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ vibhāvehī’’ti ayaṃ vibhāvanā nāma; antaradhāpanāti attho. ‘‘Puna caparaṃ, udāyi, akkhātā mayā sāvakānaṃ paṭipadā, yathāpaṭipannā me sāvakā cattāro satipaṭṭhāne bhāventī’’ti (ma. ni. 2.247), ayaṃ pana uppādanavaḍḍhanaṭṭhena bhāvanā nāma. Imasmimpi ṭhāne ayameva adhippetā. Tena vuttaṃ – ‘bhāvetīti janeti uppādeti vaḍḍhetī’ti.
កស្មា បនេត្ថ, យថា កាមាវចរកុសលនិទ្ទេសេ ធម្មបុព្ពង្គមា ទេសនា កតា តថា អកត្វា, បុគ្គលបុព្ពង្គមា កតាតិ? បដិបទាយ សាធេតព្ពតោ។ ឥទញ្ហិ ចតូសុ បដិបទាសុ អញ្ញតរាយ សាធេតព្ពំ; ន កាមាវចរំ វិយ វិនា បដិបទាយ ឧប្បជ្ជតិ។ បដិបទា ច នាមេសា បដិបន្នកេ សតិ ហោតីតិ ឯតមត្ថំ ទស្សេតុំ បុគ្គលបុព្ពង្គមំ ទេសនំ ករោន្តោ ‘រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតី’តិ អាហ។
Kasmā panettha, yathā kāmāvacarakusalaniddese dhammapubbaṅgamā desanā katā tathā akatvā, puggalapubbaṅgamā katāti? Paṭipadāya sādhetabbato. Idañhi catūsu paṭipadāsu aññatarāya sādhetabbaṃ; na kāmāvacaraṃ viya vinā paṭipadāya uppajjati. Paṭipadā ca nāmesā paṭipannake sati hotīti etamatthaṃ dassetuṃ puggalapubbaṅgamaṃ desanaṃ karonto ‘rūpūpapattiyā maggaṃ bhāvetī’ti āha.
វិវិច្ចេវ កាមេហីតិ កាមេហិ វិវិច្ចិត្វា, វិនា ហុត្វា, អបក្កមិត្វា។ យោ បនាយមេត្ថ ‘ឯវ’-ការោ សោ និយមត្ថោតិ វេទិតព្ពោ។ យស្មា ច និយមត្ថោ, តស្មា តស្មិំ បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរណសមយេ អវិជ្ជមានានម្បិ កាមានំ តស្ស បឋមជ្ឈានស្ស បដិបក្ខភាវំ, កាមបរិច្ចាគេនេវ ចស្ស អធិគមំ ទីបេតិ។ កថំ? ‘វិវិច្ចេវ កាមេហី’តិ ឯវញ្ហិ និយមេ ករិយមានេ ឥទំ បញ្ញាយតិ – នូនិមស្ស កាមា បដិបក្ខភូតា យេសុ សតិ ឥទំ ន បវត្តតិ, អន្ធការេ សតិ បទីបោភាសោ វិយ? តេសំ បរិច្ចាគេនេវ ចស្ស អធិគមោ ហោតិ ឱរិមតីរបរិច្ចាគេន បារិមតីរស្សេវ។ តស្មា និយមំ ករោតីតិ។
Vivicceva kāmehīti kāmehi viviccitvā, vinā hutvā, apakkamitvā. Yo panāyamettha ‘eva’-kāro so niyamatthoti veditabbo. Yasmā ca niyamattho, tasmā tasmiṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharaṇasamaye avijjamānānampi kāmānaṃ tassa paṭhamajjhānassa paṭipakkhabhāvaṃ, kāmapariccāgeneva cassa adhigamaṃ dīpeti. Kathaṃ? ‘Vivicceva kāmehī’ti evañhi niyame kariyamāne idaṃ paññāyati – nūnimassa kāmā paṭipakkhabhūtā yesu sati idaṃ na pavattati, andhakāre sati padīpobhāso viya? Tesaṃ pariccāgeneva cassa adhigamo hoti orimatīrapariccāgena pārimatīrasseva. Tasmā niyamaṃ karotīti.
តត្ថ សិយា – ‘កស្មា បនេស បុព្ពបទេយេវ វុត្តោ, ន ឧត្តរបទេ? កិំ អកុសលេហិ ធម្មេហិ អវិវិច្ចាបិ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរេយ្យា’តិ? ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ។ តំនិស្សរណតោ ហិ បុព្ពបទេ ឯស វុត្តោ។ កាមធាតុសមតិក្កមនតោ ហិ កាមរាគបដិបក្ខតោ ច ឥទំ ឈានំ កាមានមេវ និស្សរណំ។ យថាហ – ‘‘កាមានមេតំ និស្សរណំ យទិទំ នេក្ខម្ម’’ន្តិ (ឥតិវុ. ៧២; ទី. និ. ៣.៣៥៣)។ ឧត្តរបទេបិ បន, យថា ‘‘ឥធេវ, ភិក្ខវេ, សមណោ, ឥធ ទុតិយោ សមណោ’’តិ (ម. និ. ១.១៣៩; អ. និ. ៤.២៤១) ឯត្ថ ‘ឯវ’-ការោ អានេត្វា វុច្ចតិ, ឯវំ វត្តព្ពោ។ ន ហិ សក្កា ឥតោ អញ្ញេហិបិ នីវរណសង្ខាតេហិ អកុសលេហិ ធម្មេហិ អវិវិច្ច ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរិតុំ, តស្មា ‘វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ចេវ អកុសលេហិ ធម្មេហី’តិ ឯវំ បទទ្វយេបិ ឯស ទដ្ឋព្ពោ។ បទទ្វយេបិ ច កិញ្ចាបិ វិវិច្ចាតិ ឥមិនា សាធារណវចនេន តទង្គវិវេកាទយោ កាយវិវេកាទយោ ច សព្ពេបិ វិវេកា សង្គហំ គច្ឆន្តិ, តថាបិ កាយវិវេកោ ចិត្តវិវេកោ វិក្ខម្ភនវិវេកោតិ តយោ ឯវ ឥធ ទដ្ឋព្ពា។
Tattha siyā – ‘kasmā panesa pubbapadeyeva vutto, na uttarapade? Kiṃ akusalehi dhammehi aviviccāpi jhānaṃ upasampajja vihareyyā’ti? Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ. Taṃnissaraṇato hi pubbapade esa vutto. Kāmadhātusamatikkamanato hi kāmarāgapaṭipakkhato ca idaṃ jhānaṃ kāmānameva nissaraṇaṃ. Yathāha – ‘‘kāmānametaṃ nissaraṇaṃ yadidaṃ nekkhamma’’nti (itivu. 72; dī. ni. 3.353). Uttarapadepi pana, yathā ‘‘idheva, bhikkhave, samaṇo, idha dutiyo samaṇo’’ti (ma. ni. 1.139; a. ni. 4.241) ettha ‘eva’-kāro ānetvā vuccati, evaṃ vattabbo. Na hi sakkā ito aññehipi nīvaraṇasaṅkhātehi akusalehi dhammehi avivicca jhānaṃ upasampajja viharituṃ, tasmā ‘vivicceva kāmehi vivicceva akusalehi dhammehī’ti evaṃ padadvayepi esa daṭṭhabbo. Padadvayepi ca kiñcāpi viviccāti iminā sādhāraṇavacanena tadaṅgavivekādayo kāyavivekādayo ca sabbepi vivekā saṅgahaṃ gacchanti, tathāpi kāyaviveko cittaviveko vikkhambhanavivekoti tayo eva idha daṭṭhabbā.
កាមេហីតិ ឥមិនា បន បទេន យេ ច និទ្ទេសេ ‘‘កតមេ វត្ថុកាមា? មនាបិយា រូបា’’តិអាទិនា (មហានិ. ១) នយេន វត្ថុកាមា វុត្តា, យេ ច តត្ថេវ វិភង្គេ ច ‘‘ឆន្ទោ កាមោ, រាគោ កាមោ, ឆន្ទរាគោ កាមោ; សង្កប្បោ កាមោ, រាគោ កាមោ, សង្កប្បរាគោ កាមោ; ឥមេ វុច្ចន្តិ កាមា’’តិ (មហានិ. ១; វិភ. ៥៦៤) ឯវំ កិលេសកាមា វុត្តា, តេ សព្ពេបិ សង្គហិតាឥច្ចេវ ទដ្ឋព្ពា។ ឯវញ្ហិ សតិ វិវិច្ចេវ កាមេហីតិ វត្ថុកាមេហិបិ វិវិច្ចេវាតិ អត្ថោ យុជ្ជតិ។ តេន កាយវិវេកោ វុត្តោ ហោតិ។
Kāmehīti iminā pana padena ye ca niddese ‘‘katame vatthukāmā? Manāpiyā rūpā’’tiādinā (mahāni. 1) nayena vatthukāmā vuttā, ye ca tattheva vibhaṅge ca ‘‘chando kāmo, rāgo kāmo, chandarāgo kāmo; saṅkappo kāmo, rāgo kāmo, saṅkapparāgo kāmo; ime vuccanti kāmā’’ti (mahāni. 1; vibha. 564) evaṃ kilesakāmā vuttā, te sabbepi saṅgahitāicceva daṭṭhabbā. Evañhi sati vivicceva kāmehīti vatthukāmehipi viviccevāti attho yujjati. Tena kāyaviveko vutto hoti.
វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហីតិ កិលេសកាមេហិ សព្ពាកុសលេហិ វា វិវិច្ចាតិ អត្ថោ យុជ្ជតិ។ តេន ចិត្តវិវេកោ វុត្តោ ហោតិ។ បុរិមេន ចេត្ថ វត្ថុកាមេហិ វិវេកវចនតោ ឯវ កាមសុខបរិច្ចាគោ, ទុតិយេន កិលេសកាមេហិ វិវេកវចនតោ នេក្ខម្មសុខបរិគ្គហោ វិភាវិតោ ហោតិ។ ឯវំ វត្ថុកាមកិលេសកាមវិវេកវចនតោយេវ ច ឯតេសំ បឋមេន សំកិលេសវត្ថុប្បហានំ, ទុតិយេន សំកិលេសប្បហានំ; បឋមេន លោលភាវស្ស ហេតុបរិច្ចាគោ, ទុតិយេន ពាលភាវស្ស; បឋមេន ច បយោគសុទ្ធិ, ទុតិយេន អាសយបោសនំ វិភាវិតំ ហោតីតិ ញាតព្ពំ។ ឯស តាវ នយោ ‘កាមេហី’តិ ឯត្ថ វុត្តកាមេសុ វត្ថុកាមបក្ខេ។
Vivicca akusalehi dhammehīti kilesakāmehi sabbākusalehi vā viviccāti attho yujjati. Tena cittaviveko vutto hoti. Purimena cettha vatthukāmehi vivekavacanato eva kāmasukhapariccāgo, dutiyena kilesakāmehi vivekavacanato nekkhammasukhapariggaho vibhāvito hoti. Evaṃ vatthukāmakilesakāmavivekavacanatoyeva ca etesaṃ paṭhamena saṃkilesavatthuppahānaṃ, dutiyena saṃkilesappahānaṃ; paṭhamena lolabhāvassa hetupariccāgo, dutiyena bālabhāvassa; paṭhamena ca payogasuddhi, dutiyena āsayaposanaṃ vibhāvitaṃ hotīti ñātabbaṃ. Esa tāva nayo ‘kāmehī’ti ettha vuttakāmesu vatthukāmapakkhe.
កិលេសកាមបក្ខេ បន ‘ឆន្ទោតិ ច រាគោ’តិ ច ឯវមាទីហិ អនេកភេទោ កាមច្ឆន្ទោយេវ កាមោតិ អធិប្បេតោ។ សោ ច អកុសលបរិយាបន្នោបិ សមានោ ‘‘តត្ថ កតមោ កាមច្ឆន្ទោ កាមោ’’តិអាទិនា នយេន វិភង្គេ (វិភ. ៥៦៤) ឈានបដិបក្ខតោ វិសុំ វុត្តោ។ កិលេសកាមត្តា វា បុរិមបទេ វុត្តោ, អកុសលបរិយាបន្នត្តា ទុតិយបទេ។ អនេកភេទតោ ចស្ស ‘កាមតោ’តិ អវត្វា ‘កាមេហី’តិ វុត្តំ។ អញ្ញេសម្បិ ច ធម្មានំ អកុសលភាវេ វិជ្ជមានេ ‘‘តត្ថ កតមេ អកុសលា ធម្មា? កាមច្ឆន្ទោ’’តិអាទិនា នយេន វិភង្គេ ឧបរិឈានង្គបច្ចនីកបដិបក្ខភាវទស្សនតោ នីវរណានេវ វុត្តានិ។ នីវរណានិ ហិ ឈានង្គបច្ចនីកានិ។ តេសំ ឈានង្គានេវ បដិបក្ខានិ, វិទ្ធំសកានិ, វិឃាតកានីតិ វុត្តំ ហោតិ។ តថា ហិ ‘‘សមាធិ កាមច្ឆន្ទស្ស បដិបក្ខោ, បីតិ ព្យាបាទស្ស, វិតក្កោ ថិនមិទ្ធស្ស, សុខំ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស, វិចារោ វិចិកិច្ឆាយា’’តិ បេដកេ វុត្តំ។
Kilesakāmapakkhe pana ‘chandoti ca rāgo’ti ca evamādīhi anekabhedo kāmacchandoyeva kāmoti adhippeto. So ca akusalapariyāpannopi samāno ‘‘tattha katamo kāmacchando kāmo’’tiādinā nayena vibhaṅge (vibha. 564) jhānapaṭipakkhato visuṃ vutto. Kilesakāmattā vā purimapade vutto, akusalapariyāpannattā dutiyapade. Anekabhedato cassa ‘kāmato’ti avatvā ‘kāmehī’ti vuttaṃ. Aññesampi ca dhammānaṃ akusalabhāve vijjamāne ‘‘tattha katame akusalā dhammā? Kāmacchando’’tiādinā nayena vibhaṅge uparijhānaṅgapaccanīkapaṭipakkhabhāvadassanato nīvaraṇāneva vuttāni. Nīvaraṇāni hi jhānaṅgapaccanīkāni. Tesaṃ jhānaṅgāneva paṭipakkhāni, viddhaṃsakāni, vighātakānīti vuttaṃ hoti. Tathā hi ‘‘samādhi kāmacchandassa paṭipakkho, pīti byāpādassa, vitakko thinamiddhassa, sukhaṃ uddhaccakukkuccassa, vicāro vicikicchāyā’’ti peṭake vuttaṃ.
ឯវមេត្ថ ‘វិវិច្ចេវ កាមេហី’តិ ឥមិនា កាមច្ឆន្ទស្ស វិក្ខម្ភនវិវេកោ វុត្តោ ហោតិ។ ‘វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហី’តិ ឥមិនា បញ្ចន្នម្បិ នីវរណានំ។ អគ្គហិតគ្គហណេន បន បឋមេន កាមច្ឆន្ទស្ស, ទុតិយេន សេសនីវរណានំ; តថា បឋមេន តីសុ អកុសលមូលេសុ បញ្ចកាមគុណភេទវិសយស្ស លោភស្ស, ទុតិយេន អាឃាតវត្ថុភេទាទិវិសយានំ ទោសមោហានំ។ ឱឃាទីសុ វា ធម្មេសុ បឋមេន កាមោឃកាមយោគកាមាសវកាមុបាទានអភិជ្ឈាកាយគន្ថកាមរាគសំយោជនានំ, ទុតិយេន អវសេសឱឃយោគាសវឧបាទានគន្ថសំយោជនានំ។ បឋមេន ច តណ្ហាយ តំសម្បយុត្តកានញ្ច, ទុតិយេន អវិជ្ជាយ តំសម្បយុត្តកានញ្ច។ អបិច បឋមេន លោភសម្បយុត្តអដ្ឋចិត្តុប្បាទានំ, ទុតិយេន សេសានំ ចតុន្នំ អកុសលចិត្តុប្បាទានំ វិក្ខម្ភនវិវេកោ វុត្តោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ។ អយំ តាវ ‘វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហី’តិ ឯត្ថ អត្ថប្បកាសនា។
Evamettha ‘vivicceva kāmehī’ti iminā kāmacchandassa vikkhambhanaviveko vutto hoti. ‘Vivicca akusalehi dhammehī’ti iminā pañcannampi nīvaraṇānaṃ. Aggahitaggahaṇena pana paṭhamena kāmacchandassa, dutiyena sesanīvaraṇānaṃ; tathā paṭhamena tīsu akusalamūlesu pañcakāmaguṇabhedavisayassa lobhassa, dutiyena āghātavatthubhedādivisayānaṃ dosamohānaṃ. Oghādīsu vā dhammesu paṭhamena kāmoghakāmayogakāmāsavakāmupādānaabhijjhākāyaganthakāmarāgasaṃyojanānaṃ, dutiyena avasesaoghayogāsavaupādānaganthasaṃyojanānaṃ. Paṭhamena ca taṇhāya taṃsampayuttakānañca, dutiyena avijjāya taṃsampayuttakānañca. Apica paṭhamena lobhasampayuttaaṭṭhacittuppādānaṃ, dutiyena sesānaṃ catunnaṃ akusalacittuppādānaṃ vikkhambhanaviveko vutto hotīti veditabbo. Ayaṃ tāva ‘vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehī’ti ettha atthappakāsanā.
ឯត្តាវតា ច បឋមស្ស ឈានស្ស បហានង្គំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សម្បយោគង្គំ ទស្សេតុំ សវិតក្កំ សវិចារន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តលក្ខណាទិវិភាគេន អប្បនាសម្បយោគតោ រូបាវចរភាវប្បត្តេន វិតក្កេន ចេវ វិចារេន ច សហ វត្តតិ។ រុក្ខោ វិយ បុប្ផេន ច ផលេន ចាតិ ឥទំ ឈានំ សវិតក្កំ សវិចារន្តិ វុច្ចតិ។ វិភង្គេ បន ‘‘ឥមិនា ច វិតក្កេន ឥមិនា ច វិចារេន ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ’’តិអាទិនា (វិភ. ៥៦៥) នយេន បុគ្គលាធិដ្ឋានា ទេសនា កតា។ អត្ថោ បន តត្របិ ឯវមេវ ទដ្ឋព្ពោ។
Ettāvatā ca paṭhamassa jhānassa pahānaṅgaṃ dassetvā idāni sampayogaṅgaṃ dassetuṃ savitakkaṃ savicārantiādi vuttaṃ. Tattha heṭṭhā vuttalakkhaṇādivibhāgena appanāsampayogato rūpāvacarabhāvappattena vitakkena ceva vicārena ca saha vattati. Rukkho viya pupphena ca phalena cāti idaṃ jhānaṃ savitakkaṃ savicāranti vuccati. Vibhaṅge pana ‘‘iminā ca vitakkena iminā ca vicārena upeto hoti samupeto’’tiādinā (vibha. 565) nayena puggalādhiṭṭhānā desanā katā. Attho pana tatrapi evameva daṭṭhabbo.
វិវេកជន្តិ – ឯត្ថ វិវិត្តិ វិវេកោ។ នីវរណវិគមោតិ អត្ថោ។ វិវិត្តោតិ វា វិវេកោ, នីវរណវិវិត្តោ ឈានសម្បយុត្តធម្មរាសីតិ អត្ថោ។ តស្មា វិវេកា, តស្មិំ វា វិវេកេ, ជាតន្តិ វិវេកជំ។ បីតិសុខន្តិ – ឯត្ថ បីតិសុខានិ ហេដ្ឋា បកាសិតានេវ។ តេសុ បន វុត្តប្បការាយ បញ្ចវិធាយ បីតិយា យា អប្បនាសមាធិស្ស មូលំ ហុត្វា វឌ្ឍមានា សមាធិសម្បយោគំ គតា ផរណាបីតិ – អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតា បីតីតិ។ អយញ្ច បីតិ ឥទញ្ច សុខំ អស្ស ឈានស្ស, អស្មិំ វា ឈានេ អត្ថីតិ ឥទំ ឈានំ បីតិសុខន្តិ វុច្ចតិ។ អថ វា បីតិ ច សុខញ្ច បីតិសុខំ, ធម្មវិនយាទយោ វិយ។ វិវេកជំ បីតិសុខមស្ស ឈានស្ស, អស្មិំ វា ឈានេ, អត្ថីតិ ឯវម្បិ វិវេកជំ បីតិសុខំ។ យថេវ ហិ ឈានំ ឯវំ បីតិសុខម្បេត្ថ វិវេកជមេវ ហោតិ។ តញ្ចស្ស អត្ថិ។ តស្មា ឯកបទេនេវ ‘វិវេកជំ បីតិសុខ’ន្តិ វត្តុំ យុជ្ជតិ។ វិភង្គេ បន ‘‘ឥទំ សុខំ ឥមាយ បីតិយា សហគត’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តំ។ អត្ថោ បន តត្ថាបិ ឯវមេវ ទដ្ឋព្ពោ។
Vivekajanti – ettha vivitti viveko. Nīvaraṇavigamoti attho. Vivittoti vā viveko, nīvaraṇavivitto jhānasampayuttadhammarāsīti attho. Tasmā vivekā, tasmiṃ vā viveke, jātanti vivekajaṃ. Pītisukhanti – ettha pītisukhāni heṭṭhā pakāsitāneva. Tesu pana vuttappakārāya pañcavidhāya pītiyā yā appanāsamādhissa mūlaṃ hutvā vaḍḍhamānā samādhisampayogaṃ gatā pharaṇāpīti – ayaṃ imasmiṃ atthe adhippetā pītīti. Ayañca pīti idañca sukhaṃ assa jhānassa, asmiṃ vā jhāne atthīti idaṃ jhānaṃ pītisukhanti vuccati. Atha vā pīti ca sukhañca pītisukhaṃ, dhammavinayādayo viya. Vivekajaṃ pītisukhamassa jhānassa, asmiṃ vā jhāne, atthīti evampi vivekajaṃ pītisukhaṃ. Yatheva hi jhānaṃ evaṃ pītisukhampettha vivekajameva hoti. Tañcassa atthi. Tasmā ekapadeneva ‘vivekajaṃ pītisukha’nti vattuṃ yujjati. Vibhaṅge pana ‘‘idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagata’’ntiādinā nayena vuttaṃ. Attho pana tatthāpi evameva daṭṭhabbo.
បឋមំ ឈានន្តិ – ឯត្ថ គណនានុបុព្ពតា បឋមំ។ បឋមំ ឧប្បន្នន្តិ បឋមំ។ បឋមំ សមាបជ្ជិតព្ពន្តិបិ បឋមំ។ ឥទំ បន ន ឯកន្តលក្ខណំ។ ចិណ្ណវសីភាវោ ហិ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី អាទិតោ បដ្ឋាយ មត្ថកំ បាបេន្តោបិ សមាបជ្ជិតុំ សក្កោតិ។ មត្ថកតោ បដ្ឋាយ អាទិំ បាបេន្តោបិ សមាបជ្ជិតុំ សក្កោតិ។ អន្តរន្តរា ឱក្កមន្តោបិ សក្កោតិ។ ឯវំ បុព្ពុប្បត្តិយដ្ឋេន បន បឋមំ នាម ហោតិ។
Paṭhamaṃjhānanti – ettha gaṇanānupubbatā paṭhamaṃ. Paṭhamaṃ uppannanti paṭhamaṃ. Paṭhamaṃ samāpajjitabbantipi paṭhamaṃ. Idaṃ pana na ekantalakkhaṇaṃ. Ciṇṇavasībhāvo hi aṭṭhasamāpattilābhī ādito paṭṭhāya matthakaṃ pāpentopi samāpajjituṃ sakkoti. Matthakato paṭṭhāya ādiṃ pāpentopi samāpajjituṃ sakkoti. Antarantarā okkamantopi sakkoti. Evaṃ pubbuppattiyaṭṭhena pana paṭhamaṃ nāma hoti.
ឈានន្តិ ទុវិធំ ឈានំ – អារម្មណូបនិជ្ឈានំ លក្ខណូបនិជ្ឈានន្តិ។ តត្ថ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បថវិកសិណាទិអារម្មណំ ឧបនិជ្ឈាយន្តីតិ អារម្មណូបនិជ្ឈានន្តិ សង្ខ្យំ គតា។ វិបស្សនាមគ្គផលានិ បន លក្ខណូបនិជ្ឈានំ នាម។ តត្ថ វិបស្សនា អនិច្ចាទិលក្ខណស្ស ឧបនិជ្ឈានតោ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ។ វិបស្សនាយ កតកិច្ចស្ស មគ្គេន ឥជ្ឈនតោ មគ្គោ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ។ ផលំ បន និរោធសច្ចំ តថលក្ខណំ ឧបនិជ្ឈាយតីតិ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ នាម។ តេសុ ឥមស្មិំ អត្ថេ អារម្មណូបនិជ្ឈានំ អធិប្បេតំ។ តស្មា អារម្មណូបនិជ្ឈានតោ បច្ចនីកជ្ឈាបនតោ វា ឈានន្តិ វេទិតព្ពំ។
Jhānanti duvidhaṃ jhānaṃ – ārammaṇūpanijjhānaṃ lakkhaṇūpanijjhānanti. Tattha aṭṭha samāpattiyo pathavikasiṇādiārammaṇaṃ upanijjhāyantīti ārammaṇūpanijjhānanti saṅkhyaṃ gatā. Vipassanāmaggaphalāni pana lakkhaṇūpanijjhānaṃ nāma. Tattha vipassanā aniccādilakkhaṇassa upanijjhānato lakkhaṇūpanijjhānaṃ. Vipassanāya katakiccassa maggena ijjhanato maggo lakkhaṇūpanijjhānaṃ. Phalaṃ pana nirodhasaccaṃ tathalakkhaṇaṃ upanijjhāyatīti lakkhaṇūpanijjhānaṃ nāma. Tesu imasmiṃ atthe ārammaṇūpanijjhānaṃ adhippetaṃ. Tasmā ārammaṇūpanijjhānato paccanīkajjhāpanato vā jhānanti veditabbaṃ.
ឧបសម្បជ្ជាតិ ឧបគន្ត្វា, បាបុណិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឧបសម្បាទយិត្វា វា និប្ផាទេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ។ វិភង្គេ បន ‘‘ឧបសម្បជ្ជាតិ បឋមស្ស ឈានស្ស លាភោ បដិលាភោ បត្តិ សម្បត្តិ ផុសនា សច្ឆិកិរិយា ឧបសម្បទា’’តិ (វិភ. ៥៧០) វុត្តំ។ តស្សាបិ ឯវមេវត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ វិហរតីតិ តទនុរូបេន ឥរិយាបថវិហារេន ឥតិវុត្តប្បការជ្ឈានសមង្គី ហុត្វា អត្តភាវស្ស ឥរិយនំ វុត្តិំ បាលនំ យបនំ យាបនំ ចារំ វិហារំ អភិនិប្ផាទេតិ។ វុត្តញ្ហេតំ វិភង្គេ – ‘‘វិហរតីតិ ឥរិយតិ វត្តតិ បាលេតិ យបេតិ យាបេតិ ចរតិ វិហរតិ, តេន វុច្ចតិ វិហរតី’’តិ (វិភ. ៥១២, ៥៧១)។
Upasampajjāti upagantvā, pāpuṇitvāti vuttaṃ hoti. Upasampādayitvā vā nipphādetvāti vuttaṃ hoti. Vibhaṅge pana ‘‘upasampajjāti paṭhamassa jhānassa lābho paṭilābho patti sampatti phusanā sacchikiriyā upasampadā’’ti (vibha. 570) vuttaṃ. Tassāpi evamevattho daṭṭhabbo. Viharatīti tadanurūpena iriyāpathavihārena itivuttappakārajjhānasamaṅgī hutvā attabhāvassa iriyanaṃ vuttiṃ pālanaṃ yapanaṃ yāpanaṃ cāraṃ vihāraṃ abhinipphādeti. Vuttañhetaṃ vibhaṅge – ‘‘viharatīti iriyati vattati pāleti yapeti yāpeti carati viharati, tena vuccati viharatī’’ti (vibha. 512, 571).
បថវិកសិណន្តិ ឯត្ថ បថវិមណ្ឌលម្បិ សកលដ្ឋេន បថវិកសិណន្តិ វុច្ចតិ។ តំ និស្សាយ បដិលទ្ធំ និមិត្តម្បិ។ បថវិកសិណនិមិត្តេ បដិលទ្ធជ្ឈានម្បិ។ តត្ថ ឥមស្មិំ អត្ថេ ឈានំ បថវីកសិណន្តិ វេទិតព្ពំ។ បថវិកសិណសង្ខាតំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតីតិ អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ។ ឥមស្មិំ បន បថវិកសិណេ បរិកម្មំ កត្វា ចតុក្កបញ្ចកជ្ឈានានិ និព្ពត្តេត្វា ឈានបទដ្ឋានំ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្តុកាមេន កុលបុត្តេន កិំ កត្តព្ពន្តិ? អាទិតោ តាវ បាតិមោក្ខសំវរឥន្ទ្រិយសំវរអាជីវបារិសុទ្ធិបច្ចយសន្និស្សិតសង្ខាតានិ ចត្តារិ សីលានិ វិសោធេត្វា សុបរិសុទ្ធេ សីលេ បតិដ្ឋិតេន, យ្វាស្ស អាវាសាទីសុ ទសសុ បលិពោធេសុ បលិពោធោ អត្ថិ, តំ ឧបច្ឆិន្ទិត្វា កម្មដ្ឋានទាយកំ កល្យាណមិត្តំ ឧបសង្កមិត្វា បាឡិយា អាគតេសុ អដ្ឋតិំសាយ កម្មដ្ឋានេសុ អត្តនោ ចរិយានុកូលំ កម្មដ្ឋានំ ឧបបរិក្ខន្តេន សចស្ស ឥទំ បថវិកសិណំ អនុកូលំ ហោតិ, ឥទមេវ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ឈានភាវនាយ អននុរូបំ វិហារំ បហាយ អនុរូបេ វិហារេ វិហរន្តេន ខុទ្ទកបលិពោធុបច្ឆេទំ កត្វា កសិណបរិកម្មនិមិត្តានុរក្ខណសត្តអសប្បាយបរិវជ្ជនសត្តសប្បាយសេវនទសវិធអប្បនាកោសល្លប្បភេទំ សព្ពំ ភាវនាវិធានំ អបរិហាបេន្តេន ឈានាធិគមត្ថាយ បដិបជ្ជិតព្ពំ។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ។ វិត្ថារោ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៥១ អាទយោ) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ យថា ចេត្ថ ឯវំ ឥតោ បរេសុបិ។ សព្ពកម្មដ្ឋានានញ្ហិ ភាវនាវិធានំ សព្ពំ អដ្ឋកថានយេន គហេត្វា វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតំ។ កិំ តេន តត្ថ តត្ថ បុន វុត្តេនាតិ ន នំ បុន វិត្ថារយាម។ បាឡិយា បន ហេដ្ឋា អនាគតំ អត្ថំ អបរិហាបេន្តា និរន្តរំ អនុបទវណ្ណនមេវ ករិស្សាម។
Pathavikasiṇanti ettha pathavimaṇḍalampi sakalaṭṭhena pathavikasiṇanti vuccati. Taṃ nissāya paṭiladdhaṃ nimittampi. Pathavikasiṇanimitte paṭiladdhajjhānampi. Tattha imasmiṃ atthe jhānaṃ pathavīkasiṇanti veditabbaṃ. Pathavikasiṇasaṅkhātaṃ jhānaṃ upasampajja viharatīti ayañhettha saṅkhepattho. Imasmiṃ pana pathavikasiṇe parikammaṃ katvā catukkapañcakajjhānāni nibbattetvā jhānapadaṭṭhānaṃ vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pattukāmena kulaputtena kiṃ kattabbanti? Ādito tāva pātimokkhasaṃvaraindriyasaṃvaraājīvapārisuddhipaccayasannissitasaṅkhātāni cattāri sīlāni visodhetvā suparisuddhe sīle patiṭṭhitena, yvāssa āvāsādīsu dasasu palibodhesu palibodho atthi, taṃ upacchinditvā kammaṭṭhānadāyakaṃ kalyāṇamittaṃ upasaṅkamitvā pāḷiyā āgatesu aṭṭhatiṃsāya kammaṭṭhānesu attano cariyānukūlaṃ kammaṭṭhānaṃ upaparikkhantena sacassa idaṃ pathavikasiṇaṃ anukūlaṃ hoti, idameva kammaṭṭhānaṃ gahetvā jhānabhāvanāya ananurūpaṃ vihāraṃ pahāya anurūpe vihāre viharantena khuddakapalibodhupacchedaṃ katvā kasiṇaparikammanimittānurakkhaṇasattaasappāyaparivajjanasattasappāyasevanadasavidhaappanākosallappabhedaṃ sabbaṃ bhāvanāvidhānaṃ aparihāpentena jhānādhigamatthāya paṭipajjitabbaṃ. Ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 1.51 ādayo) vuttanayeneva veditabbo. Yathā cettha evaṃ ito paresupi. Sabbakammaṭṭhānānañhi bhāvanāvidhānaṃ sabbaṃ aṭṭhakathānayena gahetvā visuddhimagge vitthāritaṃ. Kiṃ tena tattha tattha puna vuttenāti na naṃ puna vitthārayāma. Pāḷiyā pana heṭṭhā anāgataṃ atthaṃ aparihāpentā nirantaraṃ anupadavaṇṇanameva karissāma.
តស្មិំ សមយេតិ តស្មិំ បឋមជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរណសមយេ។ ផស្សោ ហោតិ…បេ.… អវិក្ខេបោ ហោតីតិ ឥមេ កាមាវចរបឋមកុសលចិត្តេ វុត្តប្បការាយ បទបដិបាដិយា ឆបណ្ណាស ធម្មា ហោន្តិ។ កេវលញ្ហិ តេ កាមាវចរា, ឥមេ ភូមន្តរវសេន មហគ្គតា រូបាវចរាតិ អយមេត្ថ វិសេសោ។ សេសំ តាទិសមេវ។ យេវាបនកា បនេត្ថ ឆន្ទាទយោ ចត្តារោវ លព្ភន្តិ។ កោដ្ឋាសវារសុញ្ញតវារា បាកតិកា ឯវាតិ។
Tasmiṃ samayeti tasmiṃ paṭhamajjhānaṃ upasampajja viharaṇasamaye. Phasso hoti…pe… avikkhepo hotīti ime kāmāvacarapaṭhamakusalacitte vuttappakārāya padapaṭipāṭiyā chapaṇṇāsa dhammā honti. Kevalañhi te kāmāvacarā, ime bhūmantaravasena mahaggatā rūpāvacarāti ayamettha viseso. Sesaṃ tādisameva. Yevāpanakā panettha chandādayo cattārova labbhanti. Koṭṭhāsavārasuññatavārā pākatikā evāti.
បឋមំ។
Paṭhamaṃ.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / រូបាវចរកុសលំ • Rūpāvacarakusalaṃ
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / បឋមជ្ឈានកថាវណ្ណនា • Paṭhamajjhānakathāvaṇṇanā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / បឋមជ្ឈានកថាវណ្ណនា • Paṭhamajjhānakathāvaṇṇanā
