Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā

    ४. चतुक्‍कनिद्देसवण्णना

    4. Catukkaniddesavaṇṇanā

    १३२. चतुक्‍कनिद्देसे – असप्पुरिसोति लामकपुरिसो। पाणं अतिपातेतीति पाणातिपाती। अदिन्‍नं आदियतीति अदिन्‍नादायी। कामेसु मिच्छा चरतीति कामेसुमिच्छाचारी। मुसा वदतीति मुसावादी। सुरामेरयमज्‍जपमादे तिट्ठतीति सुरामेरयमज्‍जपमादट्ठायी।

    132. Catukkaniddese – asappurisoti lāmakapuriso. Pāṇaṃ atipātetīti pāṇātipātī. Adinnaṃ ādiyatīti adinnādāyī. Kāmesu micchā caratīti kāmesumicchācārī. Musā vadatīti musāvādī. Surāmerayamajjapamāde tiṭṭhatīti surāmerayamajjapamādaṭṭhāyī.

    १३३. पाणातिपाते समादपेतीति यथा पाणं अतिपातेति, तथा नं तत्थ गहणं गण्हापेति। सेसेसुपि एसेव नयो। अयं वुच्‍चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो यस्मा सयं कतेन च दुस्सील्येन समन्‍नागतो यञ्‍च समादपितेन कतं, ततो उपड्ढस्स दायादो, तस्मा असप्पुरिसेन असप्पुरिसतरोति वुच्‍चति। सप्पुरिसोति उत्तमपुरिसो।

    133. Pāṇātipāte samādapetīti yathā pāṇaṃ atipāteti, tathā naṃ tattha gahaṇaṃ gaṇhāpeti. Sesesupi eseva nayo. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo yasmā sayaṃ katena ca dussīlyena samannāgato yañca samādapitena kataṃ, tato upaḍḍhassa dāyādo, tasmā asappurisena asappurisataroti vuccati. Sappurisoti uttamapuriso.

    १३५. सप्पुरिसेन सप्पुरिसतरोति अत्तना कतेन सुसील्येन समन्‍नागतत्ता यञ्‍च समादपितो करोति। ततो उपड्ढस्स दायादत्ता उत्तमपुरिसेन उत्तमपुरिसतरो।

    135. Sappurisena sappurisataroti attanā katena susīlyena samannāgatattā yañca samādapito karoti. Tato upaḍḍhassa dāyādattā uttamapurisena uttamapurisataro.

    १३६. पापोति अकुसलकम्मपथसङ्खातेन दसविधेन पापेन समन्‍नागतो।

    136. Pāpoti akusalakammapathasaṅkhātena dasavidhena pāpena samannāgato.

    १३८. कल्याणोति कुसलकम्मपथसङ्खातेन दसविधेन कल्याणधम्मेन समन्‍नागतो सुद्धको भद्रको। सेसमेत्थ हेट्ठा वुत्तनयत्ता उत्तानत्थमेव।

    138. Kalyāṇoti kusalakammapathasaṅkhātena dasavidhena kalyāṇadhammena samannāgato suddhako bhadrako. Sesamettha heṭṭhā vuttanayattā uttānatthameva.

    १४०. पापधम्मादीसु – पापो धम्मो अस्साति पापधम्मो। कल्याणो धम्मो अस्साति कल्याणधम्मो। सेसमेत्थ उत्तानत्थमेव।

    140. Pāpadhammādīsu – pāpo dhammo assāti pāpadhammo. Kalyāṇo dhammo assāti kalyāṇadhammo. Sesamettha uttānatthameva.

    १४४. सावज्‍जादीसु – सावज्‍जोति सदोसो। सावज्‍जेन कायकम्मेनाति सदोसेन पाणातिपातादिना कायकम्मेन। इतरेसुपि एसेव नयो। अयं वुच्‍चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो तीहि द्वारेहि आयूहनकम्मस्स सदोसत्ता, गूथकुणपादिभरितो पदेसो विय सावज्‍जोति वुच्‍चति।

    144. Sāvajjādīsu – sāvajjoti sadoso. Sāvajjena kāyakammenāti sadosena pāṇātipātādinā kāyakammena. Itaresupi eseva nayo. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo tīhi dvārehi āyūhanakammassa sadosattā, gūthakuṇapādibharito padeso viya sāvajjoti vuccati.

    १४५. सावज्‍जेन बहुलन्ति यस्स सावज्‍जमेव कायकम्मं बहु होति, अप्पं अनवज्‍जं; सो सावज्‍जेन बहुलं कायकम्मेन समन्‍नागतो, अप्पं अनवज्‍जेनाति वुच्‍चति। इतरेसुपि एसेव नयो। को पन एवरूपो होतीति? यो गामधम्मताय वा निगमधम्मताय वा कदाचि करहचि उपोसथं समादियति, सीलानि पूरेति। अयं वुच्‍चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो तीहि द्वारेहि आयूहनकम्मेसु सावज्‍जस्सेव बहुलताय अनवज्‍जस्स अप्पताय वज्‍जबहुलोति वुच्‍चति।

    145. Sāvajjena bahulanti yassa sāvajjameva kāyakammaṃ bahu hoti, appaṃ anavajjaṃ; so sāvajjena bahulaṃ kāyakammena samannāgato, appaṃ anavajjenāti vuccati. Itaresupi eseva nayo. Ko pana evarūpo hotīti? Yo gāmadhammatāya vā nigamadhammatāya vā kadāci karahaci uposathaṃ samādiyati, sīlāni pūreti. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo tīhi dvārehi āyūhanakammesu sāvajjasseva bahulatāya anavajjassa appatāya vajjabahuloti vuccati.

    यथा हि एकस्मिं पदेसे दुब्बण्णानि दुग्गन्धानि पुप्फानि रासिकतानस्सु, तेसं उपरि तहं तहं अतिमुत्तकवस्सिकपाटलानि पतितानि भवेय्युं। एवरूपो अयं पुग्गलो वेदितब्बो। यथा पन एकस्मिं पदेसे अतिमुत्तकवस्सिकपाटलानि रासिकतानस्सु, तेसं उपरि तहं तहं दुब्बण्णदुग्गन्धानि बदरपुप्फादीनि पतितानि भवेय्युं। एवरूपो ततियो पुग्गलो वेदितब्बो। चतुत्थो पन तीहिपि द्वारेहि आयूहनकम्मस्स निद्दोसत्ता, चतुमधुरभरितसुवण्णपाति विय दट्ठब्बो। तेसु पठमो अन्धबालपुथुज्‍जनो। दुतियो अन्तरन्तरा कुसलस्स कारको लोकियपुथुज्‍जनो। ततियो सोतापन्‍नो सकदागामिअनागामिनोपि एतेनेव सङ्गहिता। चतुत्थो खीणासवो। सो हि एकन्तेन अनवज्‍जोयेव। अयं अङ्गुत्तरट्ठकथायो।

    Yathā hi ekasmiṃ padese dubbaṇṇāni duggandhāni pupphāni rāsikatānassu, tesaṃ upari tahaṃ tahaṃ atimuttakavassikapāṭalāni patitāni bhaveyyuṃ. Evarūpo ayaṃ puggalo veditabbo. Yathā pana ekasmiṃ padese atimuttakavassikapāṭalāni rāsikatānassu, tesaṃ upari tahaṃ tahaṃ dubbaṇṇaduggandhāni badarapupphādīni patitāni bhaveyyuṃ. Evarūpo tatiyo puggalo veditabbo. Catuttho pana tīhipi dvārehi āyūhanakammassa niddosattā, catumadhurabharitasuvaṇṇapāti viya daṭṭhabbo. Tesu paṭhamo andhabālaputhujjano. Dutiyo antarantarā kusalassa kārako lokiyaputhujjano. Tatiyo sotāpanno sakadāgāmianāgāminopi eteneva saṅgahitā. Catuttho khīṇāsavo. So hi ekantena anavajjoyeva. Ayaṃ aṅguttaraṭṭhakathāyo.

    १४८. उग्घटितञ्‍ञूआदीसु – उग्घटितञ्‍ञूति एत्थ उग्घटितं नाम ञाणुग्घाटनं, ञाणे उग्घटितमत्तेयेव जानातीति अत्थो। सह उदाहटवेलायाति उदाहारे उदाहटमत्तेयेव। धम्माभिसमयोति चतुसच्‍चधम्मस्स ञाणेन सद्धिं अभिसमयो। अयं वुच्‍चतीति अयं ‘चत्तारो सतिपट्ठाना’तिआदिना नयेन संखित्तेन मातिकाय ठपियमानाय देसनानुसारेन ञाणं पेसेत्वा अरहत्तं गण्हितुं समत्थो पुग्गलो उग्घटितञ्‍ञूति वुच्‍चति।

    148. Ugghaṭitaññūādīsu – ugghaṭitaññūti ettha ugghaṭitaṃ nāma ñāṇugghāṭanaṃ, ñāṇe ugghaṭitamatteyeva jānātīti attho. Saha udāhaṭavelāyāti udāhāre udāhaṭamatteyeva. Dhammābhisamayoti catusaccadhammassa ñāṇena saddhiṃ abhisamayo. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ ‘cattāro satipaṭṭhānā’tiādinā nayena saṃkhittena mātikāya ṭhapiyamānāya desanānusārena ñāṇaṃ pesetvā arahattaṃ gaṇhituṃ samattho puggalo ugghaṭitaññūti vuccati.

    १४९. विपञ्‍चितं वित्थारितमेव अत्थं जानातीति विपञ्‍चितञ्‍ञू। अयं वुच्‍चतीति अयं सङ्खित्तेन मातिकं ठपेत्वा वित्थारेन अत्थे भाजियमाने अरहत्तं पापुणितुं समत्थो पुग्गलो विपञ्‍चितञ्‍ञूति वुच्‍चति।

    149. Vipañcitaṃ vitthāritameva atthaṃ jānātīti vipañcitaññū. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ saṅkhittena mātikaṃ ṭhapetvā vitthārena atthe bhājiyamāne arahattaṃ pāpuṇituṃ samattho puggalo vipañcitaññūti vuccati.

    १५०. उद्देसादीहि नेतब्बोति नेय्यो। अनुपुब्बेन धम्माभिसमयो होतीति अनुक्‍कमेन अरहत्तप्पत्ति।

    150. Uddesādīhi netabboti neyyo. Anupubbena dhammābhisamayo hotīti anukkamena arahattappatti.

    १५१. ब्यञ्‍जनपदमेव परमं अस्साति पदपरमो। न ताय जातिया धम्माभिसमयो होतीति न तेन अत्तभावेन झानं वा विपस्सनं वा मग्गं वा फलं वा निब्बत्तेतुं सक्‍कोतीति अत्थो।

    151. Byañjanapadameva paramaṃ assāti padaparamo. Na tāya jātiyā dhammābhisamayo hotīti na tena attabhāvena jhānaṃ vā vipassanaṃ vā maggaṃ vā phalaṃ vā nibbattetuṃ sakkotīti attho.

    १५२. युत्तपटिभानादीसु – पटिभानं वुच्‍चति ञाणम्पि, ञाणस्स उपट्ठितवचनम्पि। तं इध अधिप्पेतं। अत्थयुत्तं कारणयुत्तञ्‍च पटिभानमस्साति युत्तप्पटिभानो। पुच्छितानन्तरमेव सीघं ब्याकातुं असमत्थताय नो मुत्तं पटिभानमस्साति नो मुत्तप्पटिभानो। इमिना नयेन सेसा वेदितब्बा। एत्थ पन पठमो – किञ्‍चि कालं वीमंसित्वा युत्तमेव पेक्खति, तिपिटकचूळनागत्थेरो विय। सो किर पञ्हं पुट्ठो परिग्गहेत्वा युत्तपयुत्तकारणमेव कथेति।

    152. Yuttapaṭibhānādīsu – paṭibhānaṃ vuccati ñāṇampi, ñāṇassa upaṭṭhitavacanampi. Taṃ idha adhippetaṃ. Atthayuttaṃ kāraṇayuttañca paṭibhānamassāti yuttappaṭibhāno. Pucchitānantarameva sīghaṃ byākātuṃ asamatthatāya no muttaṃ paṭibhānamassāti no muttappaṭibhāno. Iminā nayena sesā veditabbā. Ettha pana paṭhamo – kiñci kālaṃ vīmaṃsitvā yuttameva pekkhati, tipiṭakacūḷanāgatthero viya. So kira pañhaṃ puṭṭho pariggahetvā yuttapayuttakāraṇameva katheti.

    दुतियो – पुच्छानन्तरमेव येन वा तेन वा वचनेन पटिबाहति, वीमंसित्वापि च युत्तं न पेक्खति चतुनिकायिकपण्डिततिस्सत्थेरो विय। सो किर पञ्हं पुट्ठो पञ्हपरियोसानम्पि नागमेति, यं वा तं वा कथेतियेव। वचनत्थं पनस्स वीमंसियमानं कत्थचि न लग्गति।

    Dutiyo – pucchānantarameva yena vā tena vā vacanena paṭibāhati, vīmaṃsitvāpi ca yuttaṃ na pekkhati catunikāyikapaṇḍitatissatthero viya. So kira pañhaṃ puṭṭho pañhapariyosānampi nāgameti, yaṃ vā taṃ vā kathetiyeva. Vacanatthaṃ panassa vīmaṃsiyamānaṃ katthaci na laggati.

    ततियो – पुच्छासमकालमेव युत्तं पेक्खति, तङ्खणञ्‍ञेव वचनं ब्याकरोति तिपिटकचूळाभयत्थेरो विय। सो किर पञ्हं पुट्ठो सीघमेव कथेति, युत्तपयुत्तकारणो च होति।

    Tatiyo – pucchāsamakālameva yuttaṃ pekkhati, taṅkhaṇaññeva vacanaṃ byākaroti tipiṭakacūḷābhayatthero viya. So kira pañhaṃ puṭṭho sīghameva katheti, yuttapayuttakāraṇo ca hoti.

    चतुत्थो – पुट्ठो समानो नेव युत्तं पेक्खति , न येन वा तेन वा पटिबाहितुं सक्‍कोति तिब्बन्धकारनिमुग्गो विय होति लाळुदायित्थेरो विय।

    Catuttho – puṭṭho samāno neva yuttaṃ pekkhati , na yena vā tena vā paṭibāhituṃ sakkoti tibbandhakāranimuggo viya hoti lāḷudāyitthero viya.

    १५६. धम्मकथिकेसु – अप्पञ्‍च भासतीति सम्पत्तपरिसाय थोकमेव कथेति। असहितञ्‍चाति कथेन्तो च पन न अत्थयुत्तं कारणयुत्तं कथेति। परिसा चस्स न कुसला होतीति सोतुं निसिन्‍नपरिसा चस्स युत्तायुत्तं कारणाकारणं सिलिट्ठासिलिट्ठं न जानातीति अत्थो। एवरूपोति अयं एवंजातिको बालधम्मकथिको। एवंजातिकाय बालपरिसाय धम्मकथिकोत्वेव नामं लभति। इमिना नयेन सब्बत्थ अत्थो वेदितब्बो। एत्थ च द्वेयेव जना सभावधम्मकथिका, इतरे पन धम्मकथिकानं अन्तरे पविट्ठत्ता एवं वुत्ता।

    156. Dhammakathikesu – appañca bhāsatīti sampattaparisāya thokameva katheti. Asahitañcāti kathento ca pana na atthayuttaṃ kāraṇayuttaṃ katheti. Parisā cassa na kusalā hotīti sotuṃ nisinnaparisā cassa yuttāyuttaṃ kāraṇākāraṇaṃ siliṭṭhāsiliṭṭhaṃ na jānātīti attho. Evarūpoti ayaṃ evaṃjātiko bāladhammakathiko. Evaṃjātikāya bālaparisāya dhammakathikotveva nāmaṃ labhati. Iminā nayena sabbattha attho veditabbo. Ettha ca dveyeva janā sabhāvadhammakathikā, itare pana dhammakathikānaṃ antare paviṭṭhattā evaṃ vuttā.

    १५७. वलाहकूपमेसु वलाहकाति मेघा। गज्‍जिताति थनिता। तत्थ गज्‍जित्वा नो वस्सनभावो नाम पापको। मनुस्सा हि यथा देवो गज्‍जति ‘सुवुट्ठिका भविस्सती’ति बीजानि नीहरित्वा वपन्ति। अथ देवे अवस्सन्ते खेत्ते बीजानि खेत्तेयेव नस्सन्ति, गेहे बीजानि गेहेयेव नस्सन्तीति दुब्भिक्खं होति। नो गज्‍जित्वा वस्सनभावोपि पापकोव। मनुस्सा हि ‘इमस्मिं काले दुब्बुट्ठिका भविस्सती’ति निन्‍नट्ठानेसुयेव वप्पं करोन्ति। अथ देवो वस्सित्वा सब्बबीजानि महासमुद्दं पापेति, दुब्भिक्खमेव होति। गज्‍जित्वा वस्सनभावो पन भद्दको। तदा हि सुभिक्खं होति। नो गज्‍जित्वा नो वस्सनभावो एकन्तपापकोव।

    157. Valāhakūpamesu valāhakāti meghā. Gajjitāti thanitā. Tattha gajjitvā no vassanabhāvo nāma pāpako. Manussā hi yathā devo gajjati ‘suvuṭṭhikā bhavissatī’ti bījāni nīharitvā vapanti. Atha deve avassante khette bījāni khetteyeva nassanti, gehe bījāni geheyeva nassantīti dubbhikkhaṃ hoti. No gajjitvā vassanabhāvopi pāpakova. Manussā hi ‘imasmiṃ kāle dubbuṭṭhikā bhavissatī’ti ninnaṭṭhānesuyeva vappaṃ karonti. Atha devo vassitvā sabbabījāni mahāsamuddaṃ pāpeti, dubbhikkhameva hoti. Gajjitvā vassanabhāvo pana bhaddako. Tadā hi subhikkhaṃ hoti. No gajjitvā no vassanabhāvo ekantapāpakova.

    भासिता होति नो कत्ताति ‘इदानि गन्थधुरं पूरेस्सामि, वासधुरं पूरेस्सामी’ति कथेतियेव, न पन उद्देसं गण्हाति, न कम्मट्ठानं भावेति।

    Bhāsitā hoti no kattāti ‘idāni ganthadhuraṃ pūressāmi, vāsadhuraṃ pūressāmī’ti kathetiyeva, na pana uddesaṃ gaṇhāti, na kammaṭṭhānaṃ bhāveti.

    कत्ता होति नो भासिताति ‘गन्थधुरं वा पूरेस्सामि वासधुरं वा’ति न भासति। सम्पत्ते पन काले तमत्थं सम्पादेति। इमिना नयेन इतरेपि वेदितब्बा। सब्बं पनेतं पच्‍चयदायकेनेव कथितं। एको हि ‘असुकदिवसे नाम दानं दस्सामी’ति सङ्घं निमन्तेति, सम्पत्तकाले नो करोति। अयं पुग्गलो पुञ्‍ञेन परिहायति, भिक्खुसङ्घोपि लाभेन परिहायति । अपरो सङ्घं अनिमन्तेत्वाव सक्‍कारं कत्वा ‘भिक्खू आनेस्सामी’ति न लभति, सब्बे अञ्‍ञत्थ निमन्तिता होन्ति। अयम्पि पुञ्‍ञेन परिहायति , सङ्घोपि तेन लाभेन परिहायति। अपरो पठमं सङ्घं निमन्तेत्वा, पच्छा सक्‍कारं कत्वा दानं देति, अयं किच्‍चकारी होति। अपरो नेव सङ्घं निमन्तेति, न दानं देति, अयं ‘पापपुग्गलो’ति वेदितब्बो।

    Kattā hoti no bhāsitāti ‘ganthadhuraṃ vā pūressāmi vāsadhuraṃ vā’ti na bhāsati. Sampatte pana kāle tamatthaṃ sampādeti. Iminā nayena itarepi veditabbā. Sabbaṃ panetaṃ paccayadāyakeneva kathitaṃ. Eko hi ‘asukadivase nāma dānaṃ dassāmī’ti saṅghaṃ nimanteti, sampattakāle no karoti. Ayaṃ puggalo puññena parihāyati, bhikkhusaṅghopi lābhena parihāyati . Aparo saṅghaṃ animantetvāva sakkāraṃ katvā ‘bhikkhū ānessāmī’ti na labhati, sabbe aññattha nimantitā honti. Ayampi puññena parihāyati , saṅghopi tena lābhena parihāyati. Aparo paṭhamaṃ saṅghaṃ nimantetvā, pacchā sakkāraṃ katvā dānaṃ deti, ayaṃ kiccakārī hoti. Aparo neva saṅghaṃ nimanteti, na dānaṃ deti, ayaṃ ‘pāpapuggalo’ti veditabbo.

    १५८. मूसिकूपमेसु – गाधं कत्ता नो वसिताति अत्तनो आसयं बिलं कूपं खणति, नो तत्थ वसति, किस्मिञ्‍चिदेव ठाने वसति, एवं बिळारादिअमित्तवसं गच्छति। खत्तातिपि पाठो। वसिता नो गाधं कत्ताति सयं न खणति, परेन खते बिले वसति, एवं जीवितं रक्खति। ततिया द्वेपि करोन्ती, जीवितं रक्खति। चतुत्था द्वेपि अकरोन्ती अमित्तवसं गच्छति। इमाय पन उपमाय उपमितेसु पुग्गलेसु पठमो यथा सा मूसिका गाधं खणति, एवं नवङ्गं सत्थुसासनं उग्गण्हाति। यथा पन सा तत्थ न वसति, किस्मिञ्‍चिदेव ठाने वसन्ती, अमित्तवसं गच्छति; तथा अयम्पि परियत्तिवसेन ञाणं पेसेत्वा चतुसच्‍चधम्मं न पटिविज्झति, लोकामिसट्ठानेसुयेव चरन्तो मच्‍चुमारकिलेसमारदेवपुत्तमारसङ्खातानं अमित्तानं वसं गच्छति। दुतियो यथा सा मूसिका गाधं न खणति, एवं नवङ्गं सत्थुसासनं न उग्गण्हाति। यथा पन परेन खतबिले वसन्ती जीवितं रक्खति; एवं परस्स कथं सुत्वा चतुसच्‍चधम्मं पटिविज्झित्वा तिण्णं मारानं वसं अतिक्‍कमति। इमिना नयेन ततियचतुत्थेसुपि ओपम्मसंसन्दनं वेदितब्बं।

    158. Mūsikūpamesu – gādhaṃ kattā no vasitāti attano āsayaṃ bilaṃ kūpaṃ khaṇati, no tattha vasati, kismiñcideva ṭhāne vasati, evaṃ biḷārādiamittavasaṃ gacchati. Khattātipi pāṭho. Vasitā no gādhaṃ kattāti sayaṃ na khaṇati, parena khate bile vasati, evaṃ jīvitaṃ rakkhati. Tatiyā dvepi karontī, jīvitaṃ rakkhati. Catutthā dvepi akarontī amittavasaṃ gacchati. Imāya pana upamāya upamitesu puggalesu paṭhamo yathā sā mūsikā gādhaṃ khaṇati, evaṃ navaṅgaṃ satthusāsanaṃ uggaṇhāti. Yathā pana sā tattha na vasati, kismiñcideva ṭhāne vasantī, amittavasaṃ gacchati; tathā ayampi pariyattivasena ñāṇaṃ pesetvā catusaccadhammaṃ na paṭivijjhati, lokāmisaṭṭhānesuyeva caranto maccumārakilesamāradevaputtamārasaṅkhātānaṃ amittānaṃ vasaṃ gacchati. Dutiyo yathā sā mūsikā gādhaṃ na khaṇati, evaṃ navaṅgaṃ satthusāsanaṃ na uggaṇhāti. Yathā pana parena khatabile vasantī jīvitaṃ rakkhati; evaṃ parassa kathaṃ sutvā catusaccadhammaṃ paṭivijjhitvā tiṇṇaṃ mārānaṃ vasaṃ atikkamati. Iminā nayena tatiyacatutthesupi opammasaṃsandanaṃ veditabbaṃ.

    १५९. अम्बूपमेसु – आमं पक्‍कवण्णीति अन्तो आमं बहि पक्‍कसदिसं। पक्‍कं आमवण्णीति अन्तो पक्‍कं बहि आमसदिसं। सेसद्वयेसुपि एसेव नयो। तत्थ यथा अम्बे अपक्‍कभावो आमता होति, एवं पुग्गलेपि पुथुज्‍जनभावो आमता, अरियभावो पक्‍कता। यथा च तत्थ पक्‍कसदिसता पक्‍कवण्णिता; एवं पुग्गलेपि अरियानं अभिक्‍कमनादिसदिसता पक्‍कवण्णिताति – इमिना नयेन उपमितपुग्गलेसु ओपम्मसंसन्दनं वेदितब्बं।

    159. Ambūpamesu – āmaṃ pakkavaṇṇīti anto āmaṃ bahi pakkasadisaṃ. Pakkaṃ āmavaṇṇīti anto pakkaṃ bahi āmasadisaṃ. Sesadvayesupi eseva nayo. Tattha yathā ambe apakkabhāvo āmatā hoti, evaṃ puggalepi puthujjanabhāvo āmatā, ariyabhāvo pakkatā. Yathā ca tattha pakkasadisatā pakkavaṇṇitā; evaṃ puggalepi ariyānaṃ abhikkamanādisadisatā pakkavaṇṇitāti – iminā nayena upamitapuggalesu opammasaṃsandanaṃ veditabbaṃ.

    १६०. कुम्भूपमेसु – कुम्भोति घटो। तुच्छोति अन्तो रित्तो। पिहितोति पिदहित्वा ठपितो। पुरोति अन्तो पुण्णो। विवटोति विवरित्वा ठपितो। उपमितपुग्गलेसु पनेत्थ अन्तो गुणसारविरहितो तुच्छो बाहिरसोभनताय पिहितो पुग्गलो वेदितब्बो। सेसेसुपि एसेव नयो।

    160. Kumbhūpamesu – kumbhoti ghaṭo. Tucchoti anto ritto. Pihitoti pidahitvā ṭhapito. Puroti anto puṇṇo. Vivaṭoti vivaritvā ṭhapito. Upamitapuggalesu panettha anto guṇasāravirahito tuccho bāhirasobhanatāya pihito puggalo veditabbo. Sesesupi eseva nayo.

    १६१. उदकरहदूपमेसु – उदकरहदो ताव जण्णुमत्तेपि उदके सति पण्णरससम्भिन्‍नवण्णत्ता वा बहलत्ता वा उदकस्स अपञ्‍ञायमानतलो उत्तानो गम्भीरोभासो नाम होति। तिपोरिस चतुपोरिसेपि पन उदके सति अच्छत्ता उदकस्स पञ्‍ञायमानतलो गम्भीरो उत्तानोभासो नाम होति। उभयकारणसम्भावतो पन इतरे द्वे वेदितब्बा। पुग्गलोपि किलेसुस्सदभावतो गुणगम्भीरताय च अभावतो गुणगम्भीरानं सदिसेहि अभिक्‍कमादीहि युत्तो उत्तानो गम्भीरोभासो नाम। इमिना नयेन सेसापि वेदितब्बा।

    161. Udakarahadūpamesu – udakarahado tāva jaṇṇumattepi udake sati paṇṇarasasambhinnavaṇṇattā vā bahalattā vā udakassa apaññāyamānatalo uttāno gambhīrobhāso nāma hoti. Tiporisa catuporisepi pana udake sati acchattā udakassa paññāyamānatalo gambhīro uttānobhāso nāma hoti. Ubhayakāraṇasambhāvato pana itare dve veditabbā. Puggalopi kilesussadabhāvato guṇagambhīratāya ca abhāvato guṇagambhīrānaṃ sadisehi abhikkamādīhi yutto uttāno gambhīrobhāso nāma. Iminā nayena sesāpi veditabbā.

    १६२. बलीबद्दूपमेसु – बलीबद्दो ताव यो अत्तनो गोगणं घट्टेति उब्बेजेति, परगोगणे पन सोरतो सुखसीलो होति – अयं सकगवचण्डो नो परगवचण्डो नाम। पुग्गलोपि अत्तनो परिसं घट्टेन्तो विज्झन्तो फरुसेन समुदाचरन्तो, परपरिसाय पन सोरच्‍चं निवातवुत्तितं आपज्‍जन्तो सकगवचण्डो होति नो परगवचण्डो नामाति। इमिना नयेन सेसापि वेदितब्बा। निद्देसवारे पनेत्थ उब्बेजिता होतीति घट्टेत्वा विज्झित्वा उब्बेगप्पत्तं करोतिच्‍चेव अत्थो।

    162. Balībaddūpamesu – balībaddo tāva yo attano gogaṇaṃ ghaṭṭeti ubbejeti, paragogaṇe pana sorato sukhasīlo hoti – ayaṃ sakagavacaṇḍo no paragavacaṇḍo nāma. Puggalopi attano parisaṃ ghaṭṭento vijjhanto pharusena samudācaranto, paraparisāya pana soraccaṃ nivātavuttitaṃ āpajjanto sakagavacaṇḍo hoti no paragavacaṇḍo nāmāti. Iminā nayena sesāpi veditabbā. Niddesavāre panettha ubbejitā hotīti ghaṭṭetvā vijjhitvā ubbegappattaṃ karoticceva attho.

    १६३. आसीविसूपमेसु – आसीविसो ताव यस्स विसं आसुं आगच्छति सीघं फरति; घोरं पन न होति, चिरकालं न पीळेति – अयं आगतविसो नो घोरविसो। सेसपदेसुपि एसेव नयो। पुग्गलविभाजनं पन उत्तानत्थमेव।

    163. Āsīvisūpamesu – āsīviso tāva yassa visaṃ āsuṃ āgacchati sīghaṃ pharati; ghoraṃ pana na hoti, cirakālaṃ na pīḷeti – ayaṃ āgataviso no ghoraviso. Sesapadesupi eseva nayo. Puggalavibhājanaṃ pana uttānatthameva.

    १६४. अननुविच्‍च अपरियोगाहेत्वा अवण्णारहस्स वण्णं भासिता होतीतिआदीसु अननुविच्‍चाति अतुलयित्वा, अपरिग्गण्हित्वा। अपरियोगाहेत्वाति पञ्‍ञाय गुणे अनोगाहेत्वा।

    164. Ananuvicca apariyogāhetvā avaṇṇārahassa vaṇṇaṃ bhāsitā hotītiādīsu ananuviccāti atulayitvā, apariggaṇhitvā. Apariyogāhetvāti paññāya guṇe anogāhetvā.

    १६६. भूतं तच्छन्ति विज्‍जमानतो भूतं, अविपरीततो तच्छं। कालेनाति युत्तपयुत्तकालेन। तत्र कालञ्‍ञू होतीति यमिदं कालेनाति वुत्तं। तत्र यो पुग्गलो कालञ्‍ञू होति, कालं जानाति, तस्स पञ्हस्स वेय्याकरणत्थाय ‘‘इमस्मिं काले पुच्छितेनापि मया न कथेतब्बा, इमस्मिं काले कथेतब्बा’’ति – अयं कालेन भणति नाम। उपेक्खको विहरतीति मज्झत्तभूताय उपेक्खाय ठितो हुत्वा विहरति। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेव।

    166. Bhūtaṃ tacchanti vijjamānato bhūtaṃ, aviparītato tacchaṃ. Kālenāti yuttapayuttakālena. Tatra kālaññū hotīti yamidaṃ kālenāti vuttaṃ. Tatra yo puggalo kālaññū hoti, kālaṃ jānāti, tassa pañhassa veyyākaraṇatthāya ‘‘imasmiṃ kāle pucchitenāpi mayā na kathetabbā, imasmiṃ kāle kathetabbā’’ti – ayaṃ kālena bhaṇati nāma. Upekkhako viharatīti majjhattabhūtāya upekkhāya ṭhito hutvā viharati. Sesaṃ sabbattha uttānatthameva.

    १६७. उट्ठानफलूपजीवीतिआदीसु – यो उट्ठानवीरियेनेव दिवसं वीतिनामेत्वा तस्स निस्सन्दफलमत्तं किञ्‍चिदेव लभित्वा जीविकं कप्पेति, तं पन उट्ठानं आगम्म किञ्‍चि पुञ्‍ञफलं न पटिलभति, तं सन्धाय यस्स पुग्गलस्स उट्ठहतोतिआदि वुत्तं। ततूपरि देवाति ततो उपरि ब्रह्मकायिकादयो देवा। तेसञ्हि उट्ठानवीरियेन किच्‍चं नाम नत्थि। पुञ्‍ञफलमेव उपजीवन्ति। पुञ्‍ञवतो चाति इदं पुञ्‍ञवन्ते खत्तियब्राह्मणादयो चेव भुम्मदेवे आदिं कत्वा निम्मानरतिपरियोसाने देवे च सन्धाय वुत्तं। सब्बेपि हेते वायामफलञ्‍चेव पुञ्‍ञफलञ्‍च अनुभवन्ति। नेरयिका पन नेव उट्ठानेन आजीवं उप्पादेतुं सक्‍कोन्ति, नापि नेसं पुञ्‍ञफलेन कोचि आजीवो उप्पज्‍जति।

    167. Uṭṭhānaphalūpajīvītiādīsu – yo uṭṭhānavīriyeneva divasaṃ vītināmetvā tassa nissandaphalamattaṃ kiñcideva labhitvā jīvikaṃ kappeti, taṃ pana uṭṭhānaṃ āgamma kiñci puññaphalaṃ na paṭilabhati, taṃ sandhāya yassa puggalassa uṭṭhahatotiādi vuttaṃ. Tatūpari devāti tato upari brahmakāyikādayo devā. Tesañhi uṭṭhānavīriyena kiccaṃ nāma natthi. Puññaphalameva upajīvanti. Puññavato cāti idaṃ puññavante khattiyabrāhmaṇādayo ceva bhummadeve ādiṃ katvā nimmānaratipariyosāne deve ca sandhāya vuttaṃ. Sabbepi hete vāyāmaphalañceva puññaphalañca anubhavanti. Nerayikā pana neva uṭṭhānena ājīvaṃ uppādetuṃ sakkonti, nāpi nesaṃ puññaphalena koci ājīvo uppajjati.

    १६८. तमादीसु – ‘‘नीचे कुले पच्‍चाजातो’’तिआदिकेन तमेन युत्तोति तमो। कायदुच्‍चरितादीहि पुन निरयतमूपगमनतो तमपरायणो। नेसादकुलेति मिगलुद्दकादीनं कुले। वेनकुलेति विलीवकारकुले। रथकारकुलेति चम्मकारकुले। पुक्‍कुसकुलेति पुप्फछड्डककुले। कसिरवुत्तिकेति दुक्खवुत्तिके। दुब्बण्णोति पंसुपिसाचको विय झामखाणुवण्णो। दुद्दसिकोति विजातमातुयापि अमनापदस्सनो। ओकोटिमकोति लकुण्डको। काणोति एकक्खिकाणो वा उभयक्खिकाणो वा। कुणीति एकहत्थकुणी वा उभयहत्थकुणी वा। खञ्‍जोति एकपादखञ्‍जो वा उभयपादखञ्‍जो वा। पक्खहतोति हतपक्खो पीठसप्पी। पदीपेय्यस्साति तेलकपल्‍लकादिनो पदीपूपकरणस्स। एवं पुग्गलो तमो होति तमपरायणोति एत्थ एको पुग्गलो बहिद्धा आलोकं अदिस्वा मातुकुच्छिस्मिञ्‍ञेव कालं कत्वा अपायेसु निब्बत्तन्तो सकलेपि कप्पे संसरति। सोपि तमो तमपरायणोव। सो पन कुहकपुग्गलो भवेय्य। कुहकस्स हि एवरूपा निब्बत्ति होतीति वुत्तं।

    168. Tamādīsu – ‘‘nīce kule paccājāto’’tiādikena tamena yuttoti tamo. Kāyaduccaritādīhi puna nirayatamūpagamanato tamaparāyaṇo. Nesādakuleti migaluddakādīnaṃ kule. Venakuleti vilīvakārakule. Rathakārakuleti cammakārakule. Pukkusakuleti pupphachaḍḍakakule. Kasiravuttiketi dukkhavuttike. Dubbaṇṇoti paṃsupisācako viya jhāmakhāṇuvaṇṇo. Duddasikoti vijātamātuyāpi amanāpadassano. Okoṭimakoti lakuṇḍako. Kāṇoti ekakkhikāṇo vā ubhayakkhikāṇo vā. Kuṇīti ekahatthakuṇī vā ubhayahatthakuṇī vā. Khañjoti ekapādakhañjo vā ubhayapādakhañjo vā. Pakkhahatoti hatapakkho pīṭhasappī. Padīpeyyassāti telakapallakādino padīpūpakaraṇassa. Evaṃ puggalo tamo hoti tamaparāyaṇoti ettha eko puggalo bahiddhā ālokaṃ adisvā mātukucchismiññeva kālaṃ katvā apāyesu nibbattanto sakalepi kappe saṃsarati. Sopi tamo tamaparāyaṇova. So pana kuhakapuggalo bhaveyya. Kuhakassa hi evarūpā nibbatti hotīti vuttaṃ.

    एत्थ च नीचे कुले पच्‍चाजातो होति चण्डालकुले वातिआदीहि आगमनविपत्ति चेव पुब्बुप्पन्‍नपच्‍चयविपत्ति च दस्सिता। दलिद्देतिआदीहि पवत्तिपच्‍चयविपत्ति। कसिरवुत्तिकेतिआदीहि आजीवुपायविपत्ति। दुब्बण्णोतिआदीहि रूपविपत्ति। बह्वाबाधोतिआदीहि दुक्खकारणसमायोगो। न लाभीतिआदीहि सुखकारणविपत्ति चेव उपभोगविपत्ति च। कायेन दुच्‍चरितन्तिआदीहि तमपरायणभावस्स कारणसमायोगो। कायस्स भेदातिआदीहि सम्परायिकतमूपगमो। सुक्‍कपक्खो वुत्तपटिपक्खनयेन वेदितब्बो।

    Ettha ca nīce kule paccājāto hoti caṇḍālakule vātiādīhi āgamanavipatti ceva pubbuppannapaccayavipatti ca dassitā. Daliddetiādīhi pavattipaccayavipatti. Kasiravuttiketiādīhi ājīvupāyavipatti. Dubbaṇṇotiādīhi rūpavipatti. Bahvābādhotiādīhi dukkhakāraṇasamāyogo. Na lābhītiādīhi sukhakāraṇavipatti ceva upabhogavipatti ca. Kāyena duccaritantiādīhi tamaparāyaṇabhāvassa kāraṇasamāyogo. Kāyassa bhedātiādīhi samparāyikatamūpagamo. Sukkapakkho vuttapaṭipakkhanayena veditabbo.

    अपिचेत्थ तिविधाय कुलसम्पत्तिया पच्‍चाजातिआदिकेन जोतिना युत्ततो जोति, आलोकभूतोति वुत्तं होति। कायसुचरितादीहि पन सग्गूपपत्तिजोतिभावूपगमनतो जोतिपरायणो। खत्तियमहासालकुले वातिआदीसु खत्तियमहासालाति खत्तिया महासारा महासारप्पत्ता खत्तिया। येसञ्हि खत्तियानं हेट्ठिमन्तेन कोटिसतं निधानगतं होति, तयो कहापणकुम्भा वळञ्‍जनत्थाय गेहमज्झे रासिं कत्वा ठपिता होन्ति, ते खत्तियमहासाला नाम। येसं ब्राह्मणानं असीतिकोटिधनं निहितं होति, दियड्ढो कहापणकुम्भो वळञ्‍जनत्थाय गेहमज्झे रासिं कत्वा ठपितो होति, ते ब्राह्मणमहासाला नाम। येसं गहपतीनं चत्तालीसकोटिधनं निहितं होति, कहापणकुम्भो वळञ्‍जत्थाय गेहमज्झे रासिं कत्वा ठपितो होति, ते गहपतिमहासाला नाम। तेसं कुलेति अत्थो। अड्ढेति इस्सरे। निधानगतधनस्स महन्तताय महद्धने। सुवण्णरजतभाजनादीनं उपभोगभण्डानं महन्तताय महाभोगे। निधानगतस्स जातरूपरजतस्स पहूतताय पहूतजातरूपरजते। वित्तूपकरणस्स तुट्ठिकरणस्स पहूतताय पहूतवित्तूपकरणे। गोधनादीनञ्‍च सत्तविधधञ्‍ञानञ्‍च पहूतताय पहूतधनधञ्‍ञे। अभिरूपोति सुन्दररूपो। दस्सनीयोति अञ्‍ञं कम्मं पहाय दिवसम्पि पस्सितब्बयुत्तो। पासादिकोति दस्सनेनेव चित्तपसादावहो। परमायाति उत्तमाय। वण्णपोक्खरतायाति पोक्खरवण्णताय। पोक्खरं वुच्‍चति सरीरं। तस्स वण्णसम्पत्तियाति अत्थो। समन्‍नागतोति उपेतो।

    Apicettha tividhāya kulasampattiyā paccājātiādikena jotinā yuttato joti, ālokabhūtoti vuttaṃ hoti. Kāyasucaritādīhi pana saggūpapattijotibhāvūpagamanato jotiparāyaṇo. Khattiyamahāsālakule vātiādīsu khattiyamahāsālāti khattiyā mahāsārā mahāsārappattā khattiyā. Yesañhi khattiyānaṃ heṭṭhimantena koṭisataṃ nidhānagataṃ hoti, tayo kahāpaṇakumbhā vaḷañjanatthāya gehamajjhe rāsiṃ katvā ṭhapitā honti, te khattiyamahāsālā nāma. Yesaṃ brāhmaṇānaṃ asītikoṭidhanaṃ nihitaṃ hoti, diyaḍḍho kahāpaṇakumbho vaḷañjanatthāya gehamajjhe rāsiṃ katvā ṭhapito hoti, te brāhmaṇamahāsālā nāma. Yesaṃ gahapatīnaṃ cattālīsakoṭidhanaṃ nihitaṃ hoti, kahāpaṇakumbho vaḷañjatthāya gehamajjhe rāsiṃ katvā ṭhapito hoti, te gahapatimahāsālā nāma. Tesaṃ kuleti attho. Aḍḍheti issare. Nidhānagatadhanassa mahantatāya mahaddhane. Suvaṇṇarajatabhājanādīnaṃ upabhogabhaṇḍānaṃ mahantatāya mahābhoge. Nidhānagatassa jātarūparajatassa pahūtatāya pahūtajātarūparajate. Vittūpakaraṇassa tuṭṭhikaraṇassa pahūtatāya pahūtavittūpakaraṇe. Godhanādīnañca sattavidhadhaññānañca pahūtatāya pahūtadhanadhaññe. Abhirūpoti sundararūpo. Dassanīyoti aññaṃ kammaṃ pahāya divasampi passitabbayutto. Pāsādikoti dassaneneva cittapasādāvaho. Paramāyāti uttamāya. Vaṇṇapokkharatāyāti pokkharavaṇṇatāya. Pokkharaṃ vuccati sarīraṃ. Tassa vaṇṇasampattiyāti attho. Samannāgatoti upeto.

    १६९. ओणतोणतादीसु – दिट्ठधम्मिकाय वा सम्परायिकाय वा सम्पत्तिया विरहितो ओणतो। नीचो, लामकोति अत्थो। तब्बिपक्खतो उण्णतो। उच्‍चो, उग्गतोति अत्थो। सेसमेत्थ तमादीसु वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। अपिच – ओणतोणतोति इदानि नीचो, आयतिम्पि नीचोव भविस्सति। ओणतुण्णतोति इदानि नीचो, आयतिं उच्‍चो भविस्सति। उण्णतोणतोति इदानि उच्‍चो, आयतिं नीचो भविस्सति। उण्णतुण्णतोति इदानि उच्‍चो, आयतिम्पि उच्‍चोव भविस्सतीति।

    169. Oṇatoṇatādīsu – diṭṭhadhammikāya vā samparāyikāya vā sampattiyā virahito oṇato. Nīco, lāmakoti attho. Tabbipakkhato uṇṇato. Ucco, uggatoti attho. Sesamettha tamādīsu vuttanayeneva veditabbaṃ. Apica – oṇatoṇatoti idāni nīco, āyatimpi nīcova bhavissati. Oṇatuṇṇatoti idāni nīco, āyatiṃ ucco bhavissati. Uṇṇatoṇatoti idāni ucco, āyatiṃ nīco bhavissati. Uṇṇatuṇṇatoti idāni ucco, āyatimpi uccova bhavissatīti.

    १७०. रुक्खूपमेसु – रुक्खो ताव फेग्गुसारपरिवारोति वनजेट्ठकरुक्खो सयं फेग्गु होति , परिवाररुक्खा पनस्स सारा होन्ति। इमिना नयेन सेसा वेदितब्बा। पुग्गलेसु पन सीलसारविरहतो फेग्गुता, सीलाचारसमन्‍नागमेन च सारता वेदितब्बा।

    170. Rukkhūpamesu – rukkho tāva pheggusāraparivāroti vanajeṭṭhakarukkho sayaṃ pheggu hoti , parivārarukkhā panassa sārā honti. Iminā nayena sesā veditabbā. Puggalesu pana sīlasāravirahato pheggutā, sīlācārasamannāgamena ca sāratā veditabbā.

    १७१. रूपप्पमाणादीसु – सम्पत्तियुत्तं रूपं पमाणं करोतीति रूपप्पमाणो। तत्थ पसादं जनेतीति रूपप्पसन्‍नो। कित्तिसद्दभूतं घोसं पमाणं करोतीति घोसप्पमाणो। आरोहं वातिआदीसु पन – आरोहन्ति उच्‍चत्तनं। परिणाहन्ति किसथूलभावापगतं परिक्खेपसम्पत्तिं। सण्ठानन्ति अङ्गपच्‍चङ्गानं दीघरस्सवट्टतादियुत्तट्ठानेसु तथाभावं। पारिपूरिन्ति यथावुत्तप्पकारानं अनूनतं, लक्खणपरिपुण्णभावं वा। परवण्णनायाति परेहि परम्मुखा निच्छारिताय गुणवण्णनाय। परथोमनायाति परेहि थुतिवसेन गाथादिउपनिबन्धनेन वुत्ताय थोमनाय। परपसंसनायाति परेहि सम्मुखा वुत्ताय पसंसाय। परवण्णहारिकायाति परम्परथुतिवसेन परेहि पवत्तिताय वण्णहरणाय।

    171. Rūpappamāṇādīsu – sampattiyuttaṃ rūpaṃ pamāṇaṃ karotīti rūpappamāṇo. Tattha pasādaṃ janetīti rūpappasanno. Kittisaddabhūtaṃ ghosaṃ pamāṇaṃ karotīti ghosappamāṇo. Ārohaṃ vātiādīsu pana – ārohanti uccattanaṃ. Pariṇāhanti kisathūlabhāvāpagataṃ parikkhepasampattiṃ. Saṇṭhānanti aṅgapaccaṅgānaṃ dīgharassavaṭṭatādiyuttaṭṭhānesu tathābhāvaṃ. Pāripūrinti yathāvuttappakārānaṃ anūnataṃ, lakkhaṇaparipuṇṇabhāvaṃ vā. Paravaṇṇanāyāti parehi parammukhā nicchāritāya guṇavaṇṇanāya. Parathomanāyāti parehi thutivasena gāthādiupanibandhanena vuttāya thomanāya. Parapasaṃsanāyāti parehi sammukhā vuttāya pasaṃsāya. Paravaṇṇahārikāyāti paramparathutivasena parehi pavattitāya vaṇṇaharaṇāya.

    १७२. चीवरलूखन्ति चीवरस्स दुब्बण्णादिभावेन लूखतं। पत्तलूखन्ति भाजनस्स वण्णसण्ठानवत्थूहि लूखतं। सेनासनलूखन्ति नाटकादिसम्पत्तिविरहेन सेनासनस्स लूखतं। विविधन्ति अचेलकादिभावेन अनेकप्पकारं। दुक्‍करकारिकन्ति सरीरतापनं।

    172. Cīvaralūkhanti cīvarassa dubbaṇṇādibhāvena lūkhataṃ. Pattalūkhanti bhājanassa vaṇṇasaṇṭhānavatthūhi lūkhataṃ. Senāsanalūkhanti nāṭakādisampattivirahena senāsanassa lūkhataṃ. Vividhanti acelakādibhāvena anekappakāraṃ. Dukkarakārikanti sarīratāpanaṃ.

    अपरो नयो – इमेसु हि चतूसु पुग्गलेसु रूपे पमाणं गहेत्वा पसन्‍नो रूपप्पमाणो नाम। रूपप्पसन्‍नोति तस्सेव अत्थवचनं। घोसे पमाणं गहेत्वा पसन्‍नो घोसप्पमाणो नाम। चीवरलूखपत्तलूखेसु पमाणं गहेत्वा पसन्‍नो लूखप्पमाणो नाम। धम्मे पमाणं गहेत्वा पसन्‍नो धम्मप्पमाणो नाम। इतरानि तेसंयेव अत्थवचनानि। सब्बसत्ते च तयो कोट्ठासे कत्वा द्वे कोट्ठासा रूपप्पमाणा, एको न रूपप्पमाणो। पञ्‍च कोट्ठासे कत्वा चत्तारो कोट्ठासा घोसप्पमाणा, एको न घोसप्पमाणो। दस कोट्ठासे कत्वा नव कोट्ठासा लूखप्पमाणा, एको न लूखप्पमाणो। सतसहस्सं कोट्ठासे कत्वा पन एको कोट्ठासोव धम्मप्पमाणो, सेसा न धम्मप्पमाणा। एवमयं चतुप्पमाणो लोकसन्‍निवासो।

    Aparo nayo – imesu hi catūsu puggalesu rūpe pamāṇaṃ gahetvā pasanno rūpappamāṇo nāma. Rūpappasannoti tasseva atthavacanaṃ. Ghose pamāṇaṃ gahetvā pasanno ghosappamāṇo nāma. Cīvaralūkhapattalūkhesu pamāṇaṃ gahetvā pasanno lūkhappamāṇo nāma. Dhamme pamāṇaṃ gahetvā pasanno dhammappamāṇo nāma. Itarāni tesaṃyeva atthavacanāni. Sabbasatte ca tayo koṭṭhāse katvā dve koṭṭhāsā rūpappamāṇā, eko na rūpappamāṇo. Pañca koṭṭhāse katvā cattāro koṭṭhāsā ghosappamāṇā, eko na ghosappamāṇo. Dasa koṭṭhāse katvā nava koṭṭhāsā lūkhappamāṇā, eko na lūkhappamāṇo. Satasahassaṃ koṭṭhāse katvā pana eko koṭṭhāsova dhammappamāṇo, sesā na dhammappamāṇā. Evamayaṃ catuppamāṇo lokasannivāso.

    एतस्मिं चतुप्पमाणे लोकसन्‍निवासे बुद्धेसु अप्पसन्‍ना मन्दा, पसन्‍नाव बहुका। रूपप्पमाणस्स हि बुद्धरूपतो उत्तरि पसादावहं रूपं नाम नत्थि। घोसप्पमाणस्स बुद्धानं कित्तिघोसतो उत्तरि पसादावहो घोसो नाम नत्थि। लूखप्पमाणस्स कासिकानि वत्थानि महारहानि कञ्‍चनभाजनानि तिण्णं उतूनं अनुच्छविके सब्बसम्पत्तियुत्ते पासादवरे पहाय पंसुकूलचीवरसेलमयपत्तरुक्खमूलादिसेनासनसेविनो बुद्धस्स भगवतो लूखतो उत्तरि पसादावहं अञ्‍ञं लूखं नाम नत्थि। धम्मप्पमाणस्स सदेवके लोके असाधारणसीलादिगुणस्स तथागतस्स सीलादिगुणतो उत्तरि पसादावहो अञ्‍ञो सीलादिगुणो नाम नत्थि। इति भगवा इमं चतुप्पमाणिकं लोकसन्‍निवासं मुट्ठिना गहेत्वा विय ठितोति।

    Etasmiṃ catuppamāṇe lokasannivāse buddhesu appasannā mandā, pasannāva bahukā. Rūpappamāṇassa hi buddharūpato uttari pasādāvahaṃ rūpaṃ nāma natthi. Ghosappamāṇassa buddhānaṃ kittighosato uttari pasādāvaho ghoso nāma natthi. Lūkhappamāṇassa kāsikāni vatthāni mahārahāni kañcanabhājanāni tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavike sabbasampattiyutte pāsādavare pahāya paṃsukūlacīvaraselamayapattarukkhamūlādisenāsanasevino buddhassa bhagavato lūkhato uttari pasādāvahaṃ aññaṃ lūkhaṃ nāma natthi. Dhammappamāṇassa sadevake loke asādhāraṇasīlādiguṇassa tathāgatassa sīlādiguṇato uttari pasādāvaho añño sīlādiguṇo nāma natthi. Iti bhagavā imaṃ catuppamāṇikaṃ lokasannivāsaṃ muṭṭhinā gahetvā viya ṭhitoti.

    १७३. अत्तहिताय पटिपन्‍नादीसु – सीलसम्पन्‍नोति सीलेन सम्पन्‍नो समन्‍नागतो। समाधिसम्पन्‍नोतिआदीसुपि एसेव नयो। एत्थ च सीलं लोकियलोकुत्तरं कथितं। तथा समाधिपञ्‍ञा च। विमुत्ति अरहत्तफलविमुत्तियेव। ञाणदस्सनं एकूनवीसतिविधं पच्‍चवेक्खणञाणं। नो परन्तिआदीसु – परपुग्गलं ‘‘तयापि सीलसम्पन्‍नेन भवितुं वट्टती’’ति वत्वा यथा सीलं समादियति, एवं न समादपेति, न गण्हापेति। एसेव नयो सब्बत्थ। एतेसु पन चतूसु पठमो वक्‍कलित्थेरसदिसो होति। दुतियो उपनन्दसक्यपुत्तसदिसो । ततियो सारिपुत्तमोग्गल्‍लानत्थेरसदिसो। चतुत्थो देवदत्तसदिसोति वेदितब्बो।

    173. Attahitāya paṭipannādīsu – sīlasampannoti sīlena sampanno samannāgato. Samādhisampannotiādīsupi eseva nayo. Ettha ca sīlaṃ lokiyalokuttaraṃ kathitaṃ. Tathā samādhipaññā ca. Vimutti arahattaphalavimuttiyeva. Ñāṇadassanaṃ ekūnavīsatividhaṃ paccavekkhaṇañāṇaṃ. No parantiādīsu – parapuggalaṃ ‘‘tayāpi sīlasampannena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti vatvā yathā sīlaṃ samādiyati, evaṃ na samādapeti, na gaṇhāpeti. Eseva nayo sabbattha. Etesu pana catūsu paṭhamo vakkalittherasadiso hoti. Dutiyo upanandasakyaputtasadiso . Tatiyo sāriputtamoggallānattherasadiso. Catuttho devadattasadisoti veditabbo.

    १७४. अत्तन्तपादीसु – अत्तानं तपति दुक्खापेतीति अत्तन्तपो। अत्तनो परितापनानुयोगं अत्तपरितापनानुयोगं। अचेलकोति निच्‍चेलो, नग्गो। मुत्ताचारोति विसट्ठाचारो। उच्‍चारकम्मादीसु लोकियकुलपुत्ताचारेन विरहितो ठितकोव उच्‍चारं करोति, पस्सावं करोति, खादति, भुञ्‍जति च। हत्थापलेखनोति हत्थे पिण्डम्हि निट्ठिते जिव्हाय हत्थं अपलेखति। उच्‍चारं वा कत्वा हत्थस्मिञ्‍ञेव दण्डकसञ्‍ञी हुत्वा हत्थेन अपलेखतीति दस्सेति। ते किर दण्डकं सत्तोति पञ्‍ञपेन्ति। तस्मा तेसं पटिपदं पूरेन्तो एवं करोति। भिक्खागहणत्थं ‘एहि भद्दन्ते’ति वुत्तो, न एतीति नएहिभद्दन्तिको। तेन हि ‘तिट्ठ भद्दन्ते’ति वुत्तोपि न तिट्ठतीति नतिट्ठभद्दन्तिको। तदुभयम्पि हेतं तित्थिया ‘‘एतस्स वचनं कतं भविस्सती’’ति न करोन्ति। अभिहटन्ति पुरेतरं गहेत्वा आहटं भिक्खं। उद्दिस्सकतन्ति ‘‘इमं तुम्हे उद्दिस्स कत’’न्ति एवं आरोचितभिक्खं। न निमन्तनन्ति ‘‘असुकं नाम कुलं वा वीथिं वा गामं वा पविसेय्याथा’’ति एवं निमन्तितभिक्खम्पि न सादियति, न गण्हाति।

    174. Attantapādīsu – attānaṃ tapati dukkhāpetīti attantapo. Attano paritāpanānuyogaṃ attaparitāpanānuyogaṃ. Acelakoti niccelo, naggo. Muttācāroti visaṭṭhācāro. Uccārakammādīsu lokiyakulaputtācārena virahito ṭhitakova uccāraṃ karoti, passāvaṃ karoti, khādati, bhuñjati ca. Hatthāpalekhanoti hatthe piṇḍamhi niṭṭhite jivhāya hatthaṃ apalekhati. Uccāraṃ vā katvā hatthasmiññeva daṇḍakasaññī hutvā hatthena apalekhatīti dasseti. Te kira daṇḍakaṃ sattoti paññapenti. Tasmā tesaṃ paṭipadaṃ pūrento evaṃ karoti. Bhikkhāgahaṇatthaṃ ‘ehi bhaddante’ti vutto, na etīti naehibhaddantiko. Tena hi ‘tiṭṭha bhaddante’ti vuttopi na tiṭṭhatīti natiṭṭhabhaddantiko. Tadubhayampi hetaṃ titthiyā ‘‘etassa vacanaṃ kataṃ bhavissatī’’ti na karonti. Abhihaṭanti puretaraṃ gahetvā āhaṭaṃ bhikkhaṃ. Uddissakatanti ‘‘imaṃ tumhe uddissa kata’’nti evaṃ ārocitabhikkhaṃ. Na nimantananti ‘‘asukaṃ nāma kulaṃ vā vīthiṃ vā gāmaṃ vā paviseyyāthā’’ti evaṃ nimantitabhikkhampi na sādiyati, na gaṇhāti.

    न कुम्भिमुखाति कुम्भितो उद्धरित्वा दिय्यमानं भिक्खं न गण्हाति। न कळोपिमुखाति कळोपीति उक्खलि, पच्छि वा। ततोपि न गण्हाति। कस्मा? कुम्भी कळोपियो कटच्छुना पहारं लभन्तीति। न एळकमन्तरन्ति उम्मारं अन्तरं कत्वा दिय्यमानं न गण्हाति। कस्मा? अयं मं निस्साय अन्तरकरणं लभतीति। दण्डमुसलेसुपि एसेव नयो। द्विन्‍नन्ति द्वीसु भुञ्‍जमानेसु एकस्मिं उट्ठाय देन्ते न गण्हति। कस्मा? कबळन्तरायो होतीति। न गब्भिनियातिआदीसु पन गब्भिनिया कुच्छियं दारको किलमति। पायन्तिया दारकस्स खीरन्तरायो होति। पुरिसन्तरगताय रतिअन्तरायो होतीति न गण्हाति न सङ्कित्तीसूति सङ्कित्तेत्वा कतभत्तेसु। दुब्भिक्खसमये किर अचेलकसावका अचेलकानं अत्थाय ततो ततो तण्डुलादीनि समादपेत्वा भत्तं पचन्ति, उक्‍कट्ठाचेलको ततो न पटिग्गण्हाति। न यत्थ साति यत्थ सुनखो ‘पिण्डं लभिस्सामी’ति उपट्ठितो होति, तत्थ तस्स अदत्वा आहटं न गण्हाति। कस्मा? एतस्स पिण्डन्तरायो होतीति।

    Nakumbhimukhāti kumbhito uddharitvā diyyamānaṃ bhikkhaṃ na gaṇhāti. Na kaḷopimukhāti kaḷopīti ukkhali, pacchi vā. Tatopi na gaṇhāti. Kasmā? Kumbhī kaḷopiyo kaṭacchunā pahāraṃ labhantīti. Na eḷakamantaranti ummāraṃ antaraṃ katvā diyyamānaṃ na gaṇhāti. Kasmā? Ayaṃ maṃ nissāya antarakaraṇaṃ labhatīti. Daṇḍamusalesupi eseva nayo. Dvinnanti dvīsu bhuñjamānesu ekasmiṃ uṭṭhāya dente na gaṇhati. Kasmā? Kabaḷantarāyo hotīti. Na gabbhiniyātiādīsu pana gabbhiniyā kucchiyaṃ dārako kilamati. Pāyantiyā dārakassa khīrantarāyo hoti. Purisantaragatāya ratiantarāyo hotīti na gaṇhāti na saṅkittīsūti saṅkittetvā katabhattesu. Dubbhikkhasamaye kira acelakasāvakā acelakānaṃ atthāya tato tato taṇḍulādīni samādapetvā bhattaṃ pacanti, ukkaṭṭhācelako tato na paṭiggaṇhāti. Na yattha sāti yattha sunakho ‘piṇḍaṃ labhissāmī’ti upaṭṭhito hoti, tattha tassa adatvā āhaṭaṃ na gaṇhāti. Kasmā? Etassa piṇḍantarāyo hotīti.

    सण्डसण्डचारिनीति समूहसमूहचारिनी। सचे हि अचेलकं दिस्वा ‘इमस्स भिक्खं दस्सामा’ति मानुस्सका भत्तगेहं पविसन्ति, तेसु च पविसन्तेसु कळोपिमुखादीसु निलीना मक्खिका उप्पतित्वा सण्डसण्डा चरन्ति, ततो आहटं भिक्खं न गण्हाति। कस्मा? मं निस्साय मक्खिकानं गोचरन्तरायो जातोति। थुसोदकन्ति सब्बसस्ससम्भारेहि कतं सोवीरकं। एत्थ च सुरापानमेव सावज्‍जं। अयं पन एतस्मिम्पि सावज्‍जसञ्‍ञी। एकागारिकोति यो एकस्मिंयेव गेहे भिक्खं लभित्वा निवत्तति। एकालोपिकोति यो एकेनेव आलोपेन यापेति। द्वागारिकादीसुपि एसेव नयो। एकिस्सापि दत्तियाति एकाय दत्तिया। दत्ति नाम एका खुद्दकपाति होति, यत्थ अग्गभिक्खं पक्खिपित्वा ठपेन्ति।

    Saṇḍasaṇḍacārinīti samūhasamūhacārinī. Sace hi acelakaṃ disvā ‘imassa bhikkhaṃ dassāmā’ti mānussakā bhattagehaṃ pavisanti, tesu ca pavisantesu kaḷopimukhādīsu nilīnā makkhikā uppatitvā saṇḍasaṇḍā caranti, tato āhaṭaṃ bhikkhaṃ na gaṇhāti. Kasmā? Maṃ nissāya makkhikānaṃ gocarantarāyo jātoti. Thusodakanti sabbasassasambhārehi kataṃ sovīrakaṃ. Ettha ca surāpānameva sāvajjaṃ. Ayaṃ pana etasmimpi sāvajjasaññī. Ekāgārikoti yo ekasmiṃyeva gehe bhikkhaṃ labhitvā nivattati. Ekālopikoti yo ekeneva ālopena yāpeti. Dvāgārikādīsupi eseva nayo. Ekissāpi dattiyāti ekāya dattiyā. Datti nāma ekā khuddakapāti hoti, yattha aggabhikkhaṃ pakkhipitvā ṭhapenti.

    एकाहिकन्ति एकदिवसन्तरिकं। अड्ढमासिकन्ति अड्ढमासन्तरिकं। परियायभत्तभोजनन्ति वारभत्तभोजनं। एकाहवारेन द्वीहवारेन सत्ताहवारेन अड्ढमासवारेनाति – एवं दिवसवारेन आभतभत्तभोजनं। साकभक्खोति अल्‍लसाकभक्खो। सामाकभक्खोति सामाकतण्डुलभक्खो। नीवारादीसु – नीवारा नाम ताव अरञ्‍ञे सयं जाता वीहिजाति। दद्दुलन्ति चम्मकारेहि चम्मं विलिखित्वा छड्डितकसटं। हटं वुच्‍चति सिलेसोपि, सेवालोपि कणिकारादिरुक्खनिय्यासोपि। कणन्ति कुण्डकं। आचामोति भत्तउक्खलिकाय लग्गो झामोदनो। तं छड्डितट्ठाने गहेत्वा खादति। ‘‘ओदनकञ्‍जिय’’न्तिपि वदन्ति। पिञ्‍ञाकादयो पाकटा एव। पवत्तफलभोजीति पतितफलभोजी।

    Ekāhikanti ekadivasantarikaṃ. Aḍḍhamāsikanti aḍḍhamāsantarikaṃ. Pariyāyabhattabhojananti vārabhattabhojanaṃ. Ekāhavārena dvīhavārena sattāhavārena aḍḍhamāsavārenāti – evaṃ divasavārena ābhatabhattabhojanaṃ. Sākabhakkhoti allasākabhakkho. Sāmākabhakkhoti sāmākataṇḍulabhakkho. Nīvārādīsu – nīvārā nāma tāva araññe sayaṃ jātā vīhijāti. Daddulanti cammakārehi cammaṃ vilikhitvā chaḍḍitakasaṭaṃ. Haṭaṃ vuccati silesopi, sevālopi kaṇikārādirukkhaniyyāsopi. Kaṇanti kuṇḍakaṃ. Ācāmoti bhattaukkhalikāya laggo jhāmodano. Taṃ chaḍḍitaṭṭhāne gahetvā khādati. ‘‘Odanakañjiya’’ntipi vadanti. Piññākādayo pākaṭā eva. Pavattaphalabhojīti patitaphalabhojī.

    साणानीति साणवाकचेलानि। मसाणानीति मिस्सकचेलानि। छवदुस्सानीति मतसरीरतो छड्डितवत्थानि। एरकतिणादीनि वा गन्थेत्वा कतनिवासनानि। पंसुकूलानीति पथवियं छड्डितनन्तकानि। तिरीटानीति रुक्खत्तचवत्थानि। अजिनन्ति अजिनमिगचम्मं। अजिनक्खिपन्ति तदेव मज्झे फालितं। सखुरकन्तिपि वदन्ति। कुसचीरन्ति कुसतिणानि गन्थेत्वा कतचीरकं। वाकचीरफलकचीरेसुपि एसेव नयो। केसकम्बलन्ति मनुस्सकेसेहि कतकम्बलं। यं सन्धाय वुत्तं – ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, यानि कानिचि तन्तावुतानं वत्थानं केसकम्बलो तेसं पतिकुट्ठो अक्खायती’’ति (अ॰ नि॰ ३.१३८)। वाळकम्बलन्ति अस्सवाळादीहि कतकम्बलं। उलूकपक्खन्ति उलूकपत्तानि गन्थेत्वा कतनिवासनं। उब्भट्ठकोति उद्धं ठितको।

    Sāṇānīti sāṇavākacelāni. Masāṇānīti missakacelāni. Chavadussānīti matasarīrato chaḍḍitavatthāni. Erakatiṇādīni vā ganthetvā katanivāsanāni. Paṃsukūlānīti pathaviyaṃ chaḍḍitanantakāni. Tirīṭānīti rukkhattacavatthāni. Ajinanti ajinamigacammaṃ. Ajinakkhipanti tadeva majjhe phālitaṃ. Sakhurakantipi vadanti. Kusacīranti kusatiṇāni ganthetvā katacīrakaṃ. Vākacīraphalakacīresupi eseva nayo. Kesakambalanti manussakesehi katakambalaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘seyyathāpi, bhikkhave, yāni kānici tantāvutānaṃ vatthānaṃ kesakambalo tesaṃ patikuṭṭho akkhāyatī’’ti (a. ni. 3.138). Vāḷakambalanti assavāḷādīhi katakambalaṃ. Ulūkapakkhanti ulūkapattāni ganthetvā katanivāsanaṃ. Ubbhaṭṭhakoti uddhaṃ ṭhitako.

    उक्‍कुटिकप्पधानमनुयुत्तोति उक्‍कुटिकवीरियं अनुयुत्तो। गच्छन्तोपि उक्‍कुटिकोव हुत्वा उप्पतित्वा उप्पतित्वा गच्छति। कण्टकापस्सयिकोति अयकण्टके वा पकतिकण्टके वा भूमियं कोट्टेत्वा तत्थ चम्मं अत्थरित्वा ठानचङ्कमादीनि करोति। सेय्यन्ति सयन्तोपि तत्थेव सेय्यं कप्पेति। सायं ततियमस्साति सायततियकं। ‘‘पातो, मज्झन्हिके, सायन्ति दिवसस्स तिक्खत्तुं पापं पवाहेस्सामी’’ति उदकोरोहनानुयोगं अनुयुत्तो विहरति।

    Ukkuṭikappadhānamanuyuttoti ukkuṭikavīriyaṃ anuyutto. Gacchantopi ukkuṭikova hutvā uppatitvā uppatitvā gacchati. Kaṇṭakāpassayikoti ayakaṇṭake vā pakatikaṇṭake vā bhūmiyaṃ koṭṭetvā tattha cammaṃ attharitvā ṭhānacaṅkamādīni karoti. Seyyanti sayantopi tattheva seyyaṃ kappeti. Sāyaṃ tatiyamassāti sāyatatiyakaṃ. ‘‘Pāto, majjhanhike, sāyanti divasassa tikkhattuṃ pāpaṃ pavāhessāmī’’ti udakorohanānuyogaṃ anuyutto viharati.

    १७५. परं तपतीति परन्तपो। परेसं परितापनानुयोगं परपरितापनानुयोगं। ओरब्भिकादीसु – उरब्भा वुच्‍चन्ति एळका। उरब्भे हनतीति ओरब्भिको। सूकरिकादीसुपि – एसेव नयो। लुद्दोति दारुणो कक्खळो। मच्छघातकोति मच्छबन्धो केवट्टो। बन्धनागारिकोति बन्धनागारगोपको। कुरूरकम्मन्ताति दारुणकम्मन्ता।

    175. Paraṃ tapatīti parantapo. Paresaṃ paritāpanānuyogaṃ paraparitāpanānuyogaṃ. Orabbhikādīsu – urabbhā vuccanti eḷakā. Urabbhe hanatīti orabbhiko. Sūkarikādīsupi – eseva nayo. Luddoti dāruṇo kakkhaḷo. Macchaghātakoti macchabandho kevaṭṭo. Bandhanāgārikoti bandhanāgāragopako. Kurūrakammantāti dāruṇakammantā.

    १७६. मुद्धावसित्तोति खत्तियाभिसेकेन मुद्धनि अभिसित्तो। पुरत्थिमेन नगरस्साति नगरतो पुरत्थिमदिसाय। सन्धागारन्ति यञ्‍ञसालं । खराजिनं निवासेत्वाति सखुरं अजिनचम्मं निवासेत्वा। सप्पितेलेनाति सप्पिना च तेलेन च। ठपेत्वा हि सप्पिं अवसेसो यो कोचि स्नेहो तेलन्ति वुच्‍चति। कण्डुवमानोति नखानं छिन्‍नत्ता कण्डुवितब्बकाले तेन कण्डुवमानो। अनन्तरहितायाति असन्थताय। सरूपवच्छायाति सदिसवच्छाय। सचे गावी सेता होति, वच्छोपि सेतकोव सचे कबरा वा, रत्ता वा, वच्छोपि तादिसोवाति – एवं सरूपवच्छाय। सो एवमाहाति सो राजा एवं वदेति। वच्छतराति तरुणवच्छकभावं अतिक्‍कन्ता बलववच्छा। वच्छतरीसुपि एसेव नयो। बरिहिसत्थायाति परिक्खेपकरणत्थाय चेव यञ्‍ञभूमियं अत्थरणत्थाय च।

    176. Muddhāvasittoti khattiyābhisekena muddhani abhisitto. Puratthimena nagarassāti nagarato puratthimadisāya. Sandhāgāranti yaññasālaṃ . Kharājinaṃ nivāsetvāti sakhuraṃ ajinacammaṃ nivāsetvā. Sappitelenāti sappinā ca telena ca. Ṭhapetvā hi sappiṃ avaseso yo koci sneho telanti vuccati. Kaṇḍuvamānoti nakhānaṃ chinnattā kaṇḍuvitabbakāle tena kaṇḍuvamāno. Anantarahitāyāti asanthatāya. Sarūpavacchāyāti sadisavacchāya. Sace gāvī setā hoti, vacchopi setakova sace kabarā vā, rattā vā, vacchopi tādisovāti – evaṃ sarūpavacchāya. So evamāhāti so rājā evaṃ vadeti. Vacchatarāti taruṇavacchakabhāvaṃ atikkantā balavavacchā. Vacchatarīsupi eseva nayo. Barihisatthāyāti parikkhepakaraṇatthāya ceva yaññabhūmiyaṃ attharaṇatthāya ca.

    १७७. दिट्ठेव धम्मेति इमस्मिंयेव अत्तभावे। निच्छातोति छातं वुच्‍चति तण्हा, सा अस्स नत्थीति निच्छातो। सब्बकिलेसानं निब्बुतत्ता निब्बुतो। अन्तो तापनकिलेसानं अभावा सीतलो जातोति सीतीभूतो। झानमग्गफलनिब्बानसुखानि पटिसंवेदेतीति सुखप्पटिसंवेदी। ब्रह्मभूतेन अत्तनाति सेट्ठभूतेन अत्तना।

    177. Diṭṭheva dhammeti imasmiṃyeva attabhāve. Nicchātoti chātaṃ vuccati taṇhā, sā assa natthīti nicchāto. Sabbakilesānaṃ nibbutattā nibbuto. Anto tāpanakilesānaṃ abhāvā sītalo jātoti sītībhūto. Jhānamaggaphalanibbānasukhāni paṭisaṃvedetīti sukhappaṭisaṃvedī. Brahmabhūtena attanāti seṭṭhabhūtena attanā.

    इमं पन पुग्गलं बुद्धुप्पादतो पट्ठाय दस्सेतुं – इध तथागतोतिआदिमाह। तत्थ तथागतोति अट्ठहि कारणेहि भगवा तथागतो – तथा आगतोति तथागतो, तथा गतोति तथागतो, तथलक्खणं आगतोति तथागतो, तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो, तथदस्सिताय तथागतो, तथावादिताय तथागतो, तथाकारिताय तथागतो, अभिभवनट्ठेन तथागतोति। अरहं सम्मासम्बुद्धोतिआदीनि विसुद्धिमग्गे वित्थारितानेव। तं धम्मन्ति तं वुत्तप्पकारसम्पदं धम्मं। सुणाति गहपति वाति कस्मा पठमं गहपतिं निद्दिसति? निहतमानत्ता उस्सन्‍नत्ता च। येभुय्येन हि खत्तियकुलतो पब्बजिता जातिं निस्साय मानं करोन्ति। ब्राह्मणकुला पब्बजिता मन्ते निस्साय मानं करोन्ति। हीनजच्‍चकुला पब्बजिता अत्तनो विजातिताय पतिट्ठातुं न सक्‍कोन्ति। गहपतिदारका पन कच्छेहि सेदं मुञ्‍चन्तेहि पिट्ठिया लोणं पुप्फमानाय भूमिं कसित्वा तादिसस्स मानस्स अभावतो निहतमानदप्पा होन्ति। ते पब्बजित्वा मानं वा दप्पं वा अकत्वा यथाबलं बुद्धवचनं उग्गहेत्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्ता सक्‍कोन्ति अरहत्ते पतिट्ठातुं। इतरेहि च कुलेहि निक्खमित्वा पब्बजिता नाम न बहुका, गहपतिकाव बहुका। इति निहतमानत्ता उस्सन्‍नत्ता च पठमं गहपतिं निद्दिसतीति।

    Imaṃ pana puggalaṃ buddhuppādato paṭṭhāya dassetuṃ – idha tathāgatotiādimāha. Tattha tathāgatoti aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato – tathā āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathāvāditāya tathāgato, tathākāritāya tathāgato, abhibhavanaṭṭhena tathāgatoti. Arahaṃ sammāsambuddhotiādīni visuddhimagge vitthāritāneva. Taṃ dhammanti taṃ vuttappakārasampadaṃ dhammaṃ. Suṇāti gahapati vāti kasmā paṭhamaṃ gahapatiṃ niddisati? Nihatamānattā ussannattā ca. Yebhuyyena hi khattiyakulato pabbajitā jātiṃ nissāya mānaṃ karonti. Brāhmaṇakulā pabbajitā mante nissāya mānaṃ karonti. Hīnajaccakulā pabbajitā attano vijātitāya patiṭṭhātuṃ na sakkonti. Gahapatidārakā pana kacchehi sedaṃ muñcantehi piṭṭhiyā loṇaṃ pupphamānāya bhūmiṃ kasitvā tādisassa mānassa abhāvato nihatamānadappā honti. Te pabbajitvā mānaṃ vā dappaṃ vā akatvā yathābalaṃ buddhavacanaṃ uggahetvā vipassanāya kammaṃ karontā sakkonti arahatte patiṭṭhātuṃ. Itarehi ca kulehi nikkhamitvā pabbajitā nāma na bahukā, gahapatikāva bahukā. Iti nihatamānattā ussannattā ca paṭhamaṃ gahapatiṃ niddisatīti.

    अञ्‍ञतरस्मिं वाति इतरेसं वा कुलानं अञ्‍ञतरस्मिं। पच्‍चाजातोति पतिजातो। तथागते सद्धं पटिलभतीति परिसुद्धं धम्मं सुत्वा धम्मस्सामिम्हि तथागते ‘‘सम्मासम्बुद्धो वत सो भगवा’’ति सद्धं पटिलभति। इति पटिसञ्‍चिक्खतीति एवं पच्‍चवेक्खति। सम्बाधो घरावासोति सचेपि सट्ठिहत्थे घरे योजनसतन्तरेपि वा द्वे जायम्पतिका वसन्ति, तथापि नेसं सकिञ्‍चनसपलिबोधट्ठेन घरावासो सम्बाधोयेव। रजोपथोति रागरजादीनं उट्ठानट्ठानन्ति महाअट्ठकथायं वुत्तं। आगमनपथोतिपि वत्तुं वट्टति। अलग्गनट्ठेन अब्भोकासो वियाति अब्भोकासो। पब्बजितो हि कूटागाररतनपासादे च देवविमानादीसु च सुपिहितद्वारवातपानेसु पटिच्छन्‍नेसु वसन्तोपि नेव लग्गति, न सज्‍जति, न बज्झति। तेन वुत्तं – ‘‘अब्भोकासो पब्बज्‍जा’’ति।

    Aññatarasmiṃ vāti itaresaṃ vā kulānaṃ aññatarasmiṃ. Paccājātoti patijāto. Tathāgate saddhaṃ paṭilabhatīti parisuddhaṃ dhammaṃ sutvā dhammassāmimhi tathāgate ‘‘sammāsambuddho vata so bhagavā’’ti saddhaṃ paṭilabhati. Iti paṭisañcikkhatīti evaṃ paccavekkhati. Sambādho gharāvāsoti sacepi saṭṭhihatthe ghare yojanasatantarepi vā dve jāyampatikā vasanti, tathāpi nesaṃ sakiñcanasapalibodhaṭṭhena gharāvāso sambādhoyeva. Rajopathoti rāgarajādīnaṃ uṭṭhānaṭṭhānanti mahāaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Āgamanapathotipi vattuṃ vaṭṭati. Alagganaṭṭhena abbhokāso viyāti abbhokāso. Pabbajito hi kūṭāgāraratanapāsāde ca devavimānādīsu ca supihitadvāravātapānesu paṭicchannesu vasantopi neva laggati, na sajjati, na bajjhati. Tena vuttaṃ – ‘‘abbhokāso pabbajjā’’ti.

    अपिच – सम्बाधो घरावासो कुसलकिरियाय ओकासाभावतो। रजोपथो असंवुतसङ्कारट्ठानं विय रजानं किलेसरजानं सन्‍निपातट्ठानतो। अब्भोकासो पब्बज्‍जा कुसलकिरियाय यथासुखं ओकाससम्भावतो। नयिदं सुकरं…पे॰… पब्बजेय्यन्ति एत्थ अयं सङ्खेपकथा – यदेतं सिक्खत्तयब्रह्मचरियं एकम्पि दिवसं अखण्डं कत्वा चरिमकचित्तं पापेतब्बताय एकन्तपरिपुण्णं। एकदिवसम्पि च किलेसमलेन अमलिनं कत्वा चरिमकचित्तं पापेतब्बताय एकन्तपरिसुद्धं। सङ्खलिखितं लिखितसङ्खसदिसं धोतसङ्खसप्पटिभागं चरितब्बं। इदं न सुकरं अगारं अज्झावसता अगारमज्झे वसन्तेन एकन्तपरिपुण्णं…पे॰… चरितुं – ‘‘यंनूनाहं केसे च मस्सुञ्‍च ओहारेत्वा कसायरसपीतताय कासायानि ब्रह्मचरियं चरन्तानं अनुच्छविकानि वत्थानि अच्छादेत्वा परिदहित्वा अगारस्मा निक्खमित्वा अनगारियं पब्बजेय्य’’न्ति। एत्थ च यस्मा अगारस्स हितं कसिवाणिज्‍जादिकम्मं ‘‘अगारिय’’न्ति वुच्‍चति, तञ्‍च पब्बज्‍जाय नत्थि, तस्मा पब्बज्‍जा ‘‘अनगारिय’’न्ति ञातब्बा। तं अनगारियं। पब्बजेय्यन्ति पटिपज्‍जेय्यं। अप्पं वाति सहस्सतो हेट्ठा भोगक्खन्धो अप्पो नाम होति, सहस्सतो पट्ठाय महा। अबन्धनट्ठेन ञातियेव ञातिपरिवट्टो। सोपि वीसतिया हेट्ठा अप्पो होति, वीसतिया पट्ठाय महा।

    Apica – sambādho gharāvāso kusalakiriyāya okāsābhāvato. Rajopatho asaṃvutasaṅkāraṭṭhānaṃ viya rajānaṃ kilesarajānaṃ sannipātaṭṭhānato. Abbhokāso pabbajjā kusalakiriyāya yathāsukhaṃ okāsasambhāvato. Nayidaṃ sukaraṃ…pe… pabbajeyyanti ettha ayaṃ saṅkhepakathā – yadetaṃ sikkhattayabrahmacariyaṃ ekampi divasaṃ akhaṇḍaṃ katvā carimakacittaṃ pāpetabbatāya ekantaparipuṇṇaṃ. Ekadivasampi ca kilesamalena amalinaṃ katvā carimakacittaṃ pāpetabbatāya ekantaparisuddhaṃ. Saṅkhalikhitaṃ likhitasaṅkhasadisaṃ dhotasaṅkhasappaṭibhāgaṃ caritabbaṃ. Idaṃ na sukaraṃ agāraṃ ajjhāvasatā agāramajjhe vasantena ekantaparipuṇṇaṃ…pe… carituṃ – ‘‘yaṃnūnāhaṃ kese ca massuñca ohāretvā kasāyarasapītatāya kāsāyāni brahmacariyaṃ carantānaṃ anucchavikāni vatthāni acchādetvā paridahitvā agārasmā nikkhamitvā anagāriyaṃ pabbajeyya’’nti. Ettha ca yasmā agārassa hitaṃ kasivāṇijjādikammaṃ ‘‘agāriya’’nti vuccati, tañca pabbajjāya natthi, tasmā pabbajjā ‘‘anagāriya’’nti ñātabbā. Taṃ anagāriyaṃ. Pabbajeyyanti paṭipajjeyyaṃ. Appaṃ vāti sahassato heṭṭhā bhogakkhandho appo nāma hoti, sahassato paṭṭhāya mahā. Abandhanaṭṭhena ñātiyeva ñātiparivaṭṭo. Sopi vīsatiyā heṭṭhā appo hoti, vīsatiyā paṭṭhāya mahā.

    १७८. भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्‍नोति या भिक्खूनं अधिसीलसङ्खाता सिक्खा, तञ्‍च। यत्थ चेते सह जीवन्ति, एकजीविका सभागवुत्तिनो होन्ति, तं भगवता पञ्‍ञत्तसिक्खापदसङ्खातं साजीवञ्‍च। तत्थ सिक्खनभावेन समापन्‍नोति भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्‍नो। समापन्‍नोति सिक्खं परिपूरेन्तो साजीवञ्‍च अवीतिक्‍कमन्तो हुत्वा तदुभयं उपगतोति अत्थो। पाणातिपातं पहायातिआदीसु पाणातिपातादिकथा हेट्ठा वित्थारिता एव। पहायाति इमं पाणातिपातचेतनासङ्खातं दुस्सील्यं पजहित्वा। पटिविरतो होतीति पहीनकालतो पट्ठाय ततो दुस्सील्यतो ओरतो विरतोव होति। निहितदण्डो निहितसत्थोति परूपघातत्थाय दण्डं वा सत्थं वा आदाय अवत्तनतो निक्खित्तदण्डो चेव निक्खित्तसत्थो चाति अत्थो। एत्थ च ठपेत्वा दण्डं, सब्बम्पि अवसेसं उपकरणं सत्तानं विनासनभावतो ‘सत्थ’न्ति वेदितब्बं। यं पन भिक्खू कत्तरदण्डं वा दन्तकट्ठवासिं वा पिप्फलिकं वा गहेत्वा विचरन्ति, न तं परूपघातत्थाय। तस्मा निहितदण्डा निहितसत्थात्वेव सङ्खं गच्छन्ति। लज्‍जीति पापजिगुच्छनलक्खणाय लज्‍जाय समन्‍नागतो। दयापन्‍नोति दयं मेत्तचित्ततं आपन्‍नो। सब्बपाणभूतहितानुकम्पीति सब्बे पाणभूते हितेन अनुकम्पको। ताय दयापन्‍नताय सब्बेसं पाणभूतानं हितचित्तकोति अत्थो। विहरतीति इरियति, पालेति।

    178. Bhikkhūnaṃ sikkhāsājīvasamāpannoti yā bhikkhūnaṃ adhisīlasaṅkhātā sikkhā, tañca. Yattha cete saha jīvanti, ekajīvikā sabhāgavuttino honti, taṃ bhagavatā paññattasikkhāpadasaṅkhātaṃ sājīvañca. Tattha sikkhanabhāvena samāpannoti bhikkhūnaṃ sikkhāsājīvasamāpanno. Samāpannoti sikkhaṃ paripūrento sājīvañca avītikkamanto hutvā tadubhayaṃ upagatoti attho. Pāṇātipātaṃ pahāyātiādīsu pāṇātipātādikathā heṭṭhā vitthāritā eva. Pahāyāti imaṃ pāṇātipātacetanāsaṅkhātaṃ dussīlyaṃ pajahitvā. Paṭivirato hotīti pahīnakālato paṭṭhāya tato dussīlyato orato viratova hoti. Nihitadaṇḍo nihitasatthoti parūpaghātatthāya daṇḍaṃ vā satthaṃ vā ādāya avattanato nikkhittadaṇḍo ceva nikkhittasattho cāti attho. Ettha ca ṭhapetvā daṇḍaṃ, sabbampi avasesaṃ upakaraṇaṃ sattānaṃ vināsanabhāvato ‘sattha’nti veditabbaṃ. Yaṃ pana bhikkhū kattaradaṇḍaṃ vā dantakaṭṭhavāsiṃ vā pipphalikaṃ vā gahetvā vicaranti, na taṃ parūpaghātatthāya. Tasmā nihitadaṇḍā nihitasatthātveva saṅkhaṃ gacchanti. Lajjīti pāpajigucchanalakkhaṇāya lajjāya samannāgato. Dayāpannoti dayaṃ mettacittataṃ āpanno. Sabbapāṇabhūtahitānukampīti sabbe pāṇabhūte hitena anukampako. Tāya dayāpannatāya sabbesaṃ pāṇabhūtānaṃ hitacittakoti attho. Viharatīti iriyati, pāleti.

    दिन्‍नमेव आदियतीति दिन्‍नादायी। चित्तेनपि दिन्‍नमेव पटिकङ्खतीति दिन्‍नपाटिकङ्खी। थेनेतीति थेनो। न थेनेन अथेनेन। अथेनत्तायेव सुचिभूतेन। अत्तनाति अत्तभावेन। अथेनं सुचिभूतं अत्तभावं कत्वा विहरतीति वुत्तं होति।

    Dinnameva ādiyatīti dinnādāyī. Cittenapi dinnameva paṭikaṅkhatīti dinnapāṭikaṅkhī. Thenetīti theno. Na thenena athenena. Athenattāyeva sucibhūtena. Attanāti attabhāvena. Athenaṃ sucibhūtaṃ attabhāvaṃ katvā viharatīti vuttaṃ hoti.

    अब्रह्मचरियन्ति असेट्ठचरियं। ब्रह्मं सेट्ठं आचारं चरतीति ब्रह्मचारी। आराचारीति अब्रह्मचरियतो दूरचारी। मेथुनाति रागपरियुट्ठानवसेन सदिसत्ता मेथुनकाति लद्धवोहारेहि पटिसेवितब्बतो मेथुनाति सङ्खं गता असद्धम्मा। गामधम्माति गामवासीनं धम्मा।

    Abrahmacariyanti aseṭṭhacariyaṃ. Brahmaṃ seṭṭhaṃ ācāraṃ caratīti brahmacārī. Ārācārīti abrahmacariyato dūracārī. Methunāti rāgapariyuṭṭhānavasena sadisattā methunakāti laddhavohārehi paṭisevitabbato methunāti saṅkhaṃ gatā asaddhammā. Gāmadhammāti gāmavāsīnaṃ dhammā.

    सच्‍चं वदतीति सच्‍चवादी। सच्‍चेन सच्‍चं सन्दहति घटेतीति सच्‍चसन्धो। न अन्तरन्तरा मुसा वदतीति अत्थो। यो हि पुरिसो कदाचि मुसा वदति, कदाचि सच्‍चं, तस्स मुसावादेन अन्तरितत्ता सच्‍चं सच्‍चेन न घटीयति, तस्मा न सो सच्‍चसन्धो। अयं पन न तादिसो। जीवितहेतुपि मुसा अवत्वा सच्‍चेन सच्‍चं सन्दहतियेवाति सच्‍चसन्धो। थेतोति थिरो, थिरकथोति अत्थो। एको हि पुग्गलो हलिद्दिरागो विय, थुसरासिम्हि निखातखाणुको विय, अस्सपिट्ठे ठपितकुम्भण्डमिव च, न थिरकथो होति। एको पासाणलेखा विय, इन्दखीलो विय च थिरकथो होति। असिना सीसे छिन्दन्तेपि द्वे कथा न कथेति। अयं वुच्‍चति थेतो। पच्‍चयिकोति पत्तियायितब्बको, सद्धायिकोति अत्थो। एकच्‍चो हि पुग्गलो न पच्‍चयिको होति। ‘इदं केन वुत्तं? असुकेना’ति वुत्ते ‘मा तस्स वचनं सद्दहथा’ति वत्तब्बतं आपज्‍जति। एको पच्‍चयिको होति। ‘इदं केन वुत्तं? असुकेना’ति वुत्ते ‘यदि तेन वुत्तं, इदमेव पमाणं, इदानि उपपरिक्खितब्बं नत्थि, एवमेव इद’न्ति वत्तब्बतं आपज्‍जति। अयं वुच्‍चति पच्‍चयिको। अविसंवादको लोकस्साति ताय सच्‍चवादिताय लोकं न विसंवादेतीति अत्थो।

    Saccaṃ vadatīti saccavādī. Saccena saccaṃ sandahati ghaṭetīti saccasandho. Na antarantarā musā vadatīti attho. Yo hi puriso kadāci musā vadati, kadāci saccaṃ, tassa musāvādena antaritattā saccaṃ saccena na ghaṭīyati, tasmā na so saccasandho. Ayaṃ pana na tādiso. Jīvitahetupi musā avatvā saccena saccaṃ sandahatiyevāti saccasandho. Thetoti thiro, thirakathoti attho. Eko hi puggalo haliddirāgo viya, thusarāsimhi nikhātakhāṇuko viya, assapiṭṭhe ṭhapitakumbhaṇḍamiva ca, na thirakatho hoti. Eko pāsāṇalekhā viya, indakhīlo viya ca thirakatho hoti. Asinā sīse chindantepi dve kathā na katheti. Ayaṃ vuccati theto. Paccayikoti pattiyāyitabbako, saddhāyikoti attho. Ekacco hi puggalo na paccayiko hoti. ‘Idaṃ kena vuttaṃ? Asukenā’ti vutte ‘mā tassa vacanaṃ saddahathā’ti vattabbataṃ āpajjati. Eko paccayiko hoti. ‘Idaṃ kena vuttaṃ? Asukenā’ti vutte ‘yadi tena vuttaṃ, idameva pamāṇaṃ, idāni upaparikkhitabbaṃ natthi, evameva ida’nti vattabbataṃ āpajjati. Ayaṃ vuccati paccayiko. Avisaṃvādako lokassāti tāya saccavāditāya lokaṃ na visaṃvādetīti attho.

    इमेसं भेदायाति येसं इतो सुत्वाति वुत्तानं सन्तिके सुतं, तेसं भेदाय। भिन्‍नानं वा सन्धाताति द्विन्‍नं मित्तानं वा समानुपज्झायकादीनं वा केनचिदेव कारणेन भिन्‍नानं एकमेकं उपसङ्कमित्वा – ‘तुम्हाकं ईदिसे कुले जातानं, एवं बहुस्सुतानं इदं न युत्त’न्तिआदीनि वत्वा सन्धानं कत्ता। अनुप्पदाताति सन्धानानुप्पदाता। द्वे जने समग्गे दिस्वा – ‘तुम्हाकं एवरूपे कुले जातानं, एवरूपेहि गुणेहि समन्‍नागतानं अनुच्छविकमेत’न्तिआदीनि वत्वा दळ्हीकम्मं कत्ताति अत्थो। समग्गो आरामो अस्साति समग्गारामो। यत्थ समग्गा नत्थि, तत्थ वसितुम्पि न इच्छतीति अत्थो। समग्गरामोतिपि पाळि। अयमेव अत्थो। समग्गरतोति समग्गेसु रतो। ते पहाय अञ्‍ञत्र गन्तुम्पि न इच्छतीति अत्थो। समग्गे दिस्वापि सुत्वापि नन्दतीति समग्गनन्दी। समग्गकरणिं वाचं भासिताति या वाचा सत्ते समग्गेयेव करोति, तं सामग्गीगुणपरिदीपकमेव वाचं भासति, न इतरन्ति।

    Imesaṃbhedāyāti yesaṃ ito sutvāti vuttānaṃ santike sutaṃ, tesaṃ bhedāya. Bhinnānaṃ vā sandhātāti dvinnaṃ mittānaṃ vā samānupajjhāyakādīnaṃ vā kenacideva kāraṇena bhinnānaṃ ekamekaṃ upasaṅkamitvā – ‘tumhākaṃ īdise kule jātānaṃ, evaṃ bahussutānaṃ idaṃ na yutta’ntiādīni vatvā sandhānaṃ kattā. Anuppadātāti sandhānānuppadātā. Dve jane samagge disvā – ‘tumhākaṃ evarūpe kule jātānaṃ, evarūpehi guṇehi samannāgatānaṃ anucchavikameta’ntiādīni vatvā daḷhīkammaṃ kattāti attho. Samaggo ārāmo assāti samaggārāmo. Yattha samaggā natthi, tattha vasitumpi na icchatīti attho. Samaggarāmotipi pāḷi. Ayameva attho. Samaggaratoti samaggesu rato. Te pahāya aññatra gantumpi na icchatīti attho. Samagge disvāpi sutvāpi nandatīti samagganandī. Samaggakaraṇiṃ vācaṃ bhāsitāti yā vācā satte samaggeyeva karoti, taṃ sāmaggīguṇaparidīpakameva vācaṃ bhāsati, na itaranti.

    कालेन वदतीति कालवादी। वत्तब्बयुत्तकालं सल्‍लक्खेत्वा वदतीति अत्थो। भूतं तथं तच्छं सभावमेव वदतीति भूतवादी। दिट्ठधम्मिकसम्परायिकत्थसन्‍निस्सितमेव कत्वा वदतीति अत्थवादी। नवलोकुत्तरधम्मसन्‍निस्सितं कत्वा वदतीति धम्मवादी। संवरविनयपहानविनयसन्‍निस्सितं कत्वा वदतीति विनयवादी। निधानं वुच्‍चति ठपनोकासो। निधानमस्स अत्थीति निधानवती। हदये निधातब्बयुत्तकं वाचं भासिताति अत्थो। कालेनाति एवरूपिं भासमानोपि च ‘‘अहं निधानवतिं वाचं भासिस्सामी’’ति न अकालेन भासति। युत्तकालं पन सल्‍लक्खेत्वाव भासतीति अत्थो। सापदेसन्ति सउपमं, सकारणन्ति अत्थो। परियन्तवतिन्ति परिच्छेदं दस्सेत्वा। यथास्सा परिच्छेदो पञ्‍ञायति, एवं भासतीति अत्थो। अत्थसंहितन्ति अनेकेहिपि नयेहि विभजन्तेन परियादातुं असक्‍कुणेय्यताय अत्थसम्पन्‍नं भासति। यं वा सो अत्थवादी अत्थं वदति, तेन अत्थेन संहितत्ता अत्थसंहितं वाचं भासति। न अञ्‍ञं निक्खिपित्वा अञ्‍ञं भासतीति वुत्तं होति।

    Kālena vadatīti kālavādī. Vattabbayuttakālaṃ sallakkhetvā vadatīti attho. Bhūtaṃ tathaṃ tacchaṃ sabhāvameva vadatīti bhūtavādī. Diṭṭhadhammikasamparāyikatthasannissitameva katvā vadatīti atthavādī. Navalokuttaradhammasannissitaṃ katvā vadatīti dhammavādī. Saṃvaravinayapahānavinayasannissitaṃ katvā vadatīti vinayavādī. Nidhānaṃ vuccati ṭhapanokāso. Nidhānamassa atthīti nidhānavatī. Hadaye nidhātabbayuttakaṃ vācaṃ bhāsitāti attho. Kālenāti evarūpiṃ bhāsamānopi ca ‘‘ahaṃ nidhānavatiṃ vācaṃ bhāsissāmī’’ti na akālena bhāsati. Yuttakālaṃ pana sallakkhetvāva bhāsatīti attho. Sāpadesanti saupamaṃ, sakāraṇanti attho. Pariyantavatinti paricchedaṃ dassetvā. Yathāssā paricchedo paññāyati, evaṃ bhāsatīti attho. Atthasaṃhitanti anekehipi nayehi vibhajantena pariyādātuṃ asakkuṇeyyatāya atthasampannaṃ bhāsati. Yaṃ vā so atthavādī atthaṃ vadati, tena atthena saṃhitattā atthasaṃhitaṃ vācaṃ bhāsati. Na aññaṃ nikkhipitvā aññaṃ bhāsatīti vuttaṃ hoti.

    १७९. बीजगामभूतगामसमारम्भाति मूलबीजं, खन्धबीजं, फळुबीजं, अग्गबीजं बीजबीजन्ति पञ्‍चविधस्स बीजगामस्स चेव यस्स कस्सचि नीलतिणरुक्खादिकस्स भूतगामस्स च समारम्भा। छेदनभेदनपचनादिभावेन विकोपना पटिविरतोति अत्थो। एकभत्तिकोति पातरासभत्तं, सायमासभत्तन्ति द्वे भत्तानि। तेसु पातरासभत्तं अन्तोमज्झन्हिकेन परिच्छिन्‍नं। इतरं मज्झन्हिकतो उद्धं अन्तोअरुणेन। तस्मा अन्तोमज्झन्हिके दसक्खत्तुं भुञ्‍जमानोपि एकभत्तिकोव होति। तं सन्धाय वुत्तं – एकभत्तिकोति। रत्तिया भोजनं रत्ति, ततो उपरतोति रत्तूपरतो। अतिक्‍कन्ते मज्झन्हिके याव सूरियसत्थङ्गमना भोजनं विकालभोजनं नाम, ततो विरतत्ता विरतो विकालभोजना। सासनस्स अननुलोमत्ता विसूकं पटाणीभूतं दस्सनन्ति विसूकदस्सनं। अत्तना नच्‍चननच्‍चापनादिवसेन नच्‍चा च गीता च वादिता च अन्तमसो मयूरनच्‍चनापनादिवसेनपि पवत्तानं नच्‍चादीनं विसूकभूता दस्सना चाति नच्‍चगीतवादितविसूकदस्सना। नच्‍चादीनि हि अत्तना पयोजेतुं वा परेहि पयोजापेतुं वा युत्तानि पस्सितुं वा नेव भिक्खूनं न भिक्खुनीनं वट्टन्ति। मालादीसु – मालाति यंकिञ्‍चि पुप्फं। गन्धन्ति यंकिञ्‍चि गन्धजातं। विलेपनन्ति छविरागकरणं। तत्थ पिळन्धन्तो धारेति नाम। ऊनट्ठानं पूरेन्तो मण्डेति नाम। गन्धवसेन छविरागवसेन च सादियन्तो विभूसेति नाम। ठानं वुच्‍चति कारणं। तस्मा याय दुस्सील्यचेतनाय तानि मालाधारणादीनि महाजनो करोति, ततो पटिविरतोति अत्थो। उच्‍चासयनं वुच्‍चति पमाणातिक्‍कन्तं। महासयनं अकप्पियसन्थतं, ततो पटिविरतोति अत्थो। जातरूपन्ति सुवण्णं। रजतन्ति कहापणो, लोहमासको, जतुमासको, दारुमासकोति ये वोहारं गच्छन्ति। तस्स उभयस्सापि पटिग्गहणा पटिविरतो, नेव नं उग्गण्हाति, न उग्गण्हापेति, न उपनिक्खित्तं सादियतीति अत्थो।

    179. Bījagāmabhūtagāmasamārambhāti mūlabījaṃ, khandhabījaṃ, phaḷubījaṃ, aggabījaṃ bījabījanti pañcavidhassa bījagāmassa ceva yassa kassaci nīlatiṇarukkhādikassa bhūtagāmassa ca samārambhā. Chedanabhedanapacanādibhāvena vikopanā paṭiviratoti attho. Ekabhattikoti pātarāsabhattaṃ, sāyamāsabhattanti dve bhattāni. Tesu pātarāsabhattaṃ antomajjhanhikena paricchinnaṃ. Itaraṃ majjhanhikato uddhaṃ antoaruṇena. Tasmā antomajjhanhike dasakkhattuṃ bhuñjamānopi ekabhattikova hoti. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ekabhattikoti. Rattiyā bhojanaṃ ratti, tato uparatoti rattūparato. Atikkante majjhanhike yāva sūriyasatthaṅgamanā bhojanaṃ vikālabhojanaṃ nāma, tato viratattā virato vikālabhojanā. Sāsanassa ananulomattā visūkaṃ paṭāṇībhūtaṃ dassananti visūkadassanaṃ. Attanā naccananaccāpanādivasena naccā ca gītā ca vāditā ca antamaso mayūranaccanāpanādivasenapi pavattānaṃ naccādīnaṃ visūkabhūtā dassanā cāti naccagītavāditavisūkadassanā. Naccādīni hi attanā payojetuṃ vā parehi payojāpetuṃ vā yuttāni passituṃ vā neva bhikkhūnaṃ na bhikkhunīnaṃ vaṭṭanti. Mālādīsu – mālāti yaṃkiñci pupphaṃ. Gandhanti yaṃkiñci gandhajātaṃ. Vilepananti chavirāgakaraṇaṃ. Tattha piḷandhanto dhāreti nāma. Ūnaṭṭhānaṃ pūrento maṇḍeti nāma. Gandhavasena chavirāgavasena ca sādiyanto vibhūseti nāma. Ṭhānaṃ vuccati kāraṇaṃ. Tasmā yāya dussīlyacetanāya tāni mālādhāraṇādīni mahājano karoti, tato paṭiviratoti attho. Uccāsayanaṃ vuccati pamāṇātikkantaṃ. Mahāsayanaṃ akappiyasanthataṃ, tato paṭiviratoti attho. Jātarūpanti suvaṇṇaṃ. Rajatanti kahāpaṇo, lohamāsako, jatumāsako, dārumāsakoti ye vohāraṃ gacchanti. Tassa ubhayassāpi paṭiggahaṇā paṭivirato, neva naṃ uggaṇhāti, na uggaṇhāpeti, na upanikkhittaṃ sādiyatīti attho.

    आमकधञ्‍ञपटिग्गहणाति सालिवीहियवगोधुमकङ्गुवरककुद्रूसकसङ्खातस्स सत्तविधस्सापि आमकधञ्‍ञस्स पटिग्गहणा। न केवलञ्‍च एतेसं पटिग्गहणमेव, आमसनम्पि भिक्खूनं न वट्टतियेव। आमकमंसपटिग्गहणाति एत्थ अञ्‍ञत्र ओदिस्स अनुञ्‍ञाता आमकमच्छमंसानं पटिग्गहणमेव भिक्खूनं न वट्टति, नो आमसनं। इत्थिकुमारिकपटिग्गहणाति एत्थ इत्थीति पुरिसन्तरगता। इतरा कुमारिका नाम। तासं पटिग्गहणम्पि आमसनम्पि अकप्पियमेव। दासिदासपटिग्गहणाति एत्थ दासिदासवसेनेव तेसं पटिग्गहणं न वट्टति। ‘कप्पियकारकं दम्मि’, ‘आरामिकं दम्मी’ति एवं वुत्ते पन वट्टति। अजेळकादीसुपि खेत्तवत्थुपरियोसानेसु कप्पियाकप्पियनयो विनयवसेन उपपरिक्खितब्बो। तत्थ खेत्तं नाम यस्मिं पुब्बण्णं रुहति। वत्थु नाम यस्मिं अपरण्णं रुहति। यत्थ वा उभयम्पि रुहति तं खेत्तं। तदत्थाय अकतभूमिभागो वत्थु। खेत्तवत्थुसीसेन चेत्थ वापितळाकादीनिपि सङ्गहितानेव।

    Āmakadhaññapaṭiggahaṇāti sālivīhiyavagodhumakaṅguvarakakudrūsakasaṅkhātassa sattavidhassāpi āmakadhaññassa paṭiggahaṇā. Na kevalañca etesaṃ paṭiggahaṇameva, āmasanampi bhikkhūnaṃ na vaṭṭatiyeva. Āmakamaṃsapaṭiggahaṇāti ettha aññatra odissa anuññātā āmakamacchamaṃsānaṃ paṭiggahaṇameva bhikkhūnaṃ na vaṭṭati, no āmasanaṃ. Itthikumārikapaṭiggahaṇāti ettha itthīti purisantaragatā. Itarā kumārikā nāma. Tāsaṃ paṭiggahaṇampi āmasanampi akappiyameva. Dāsidāsapaṭiggahaṇāti ettha dāsidāsavaseneva tesaṃ paṭiggahaṇaṃ na vaṭṭati. ‘Kappiyakārakaṃ dammi’, ‘ārāmikaṃ dammī’ti evaṃ vutte pana vaṭṭati. Ajeḷakādīsupi khettavatthupariyosānesu kappiyākappiyanayo vinayavasena upaparikkhitabbo. Tattha khettaṃ nāma yasmiṃ pubbaṇṇaṃ ruhati. Vatthu nāma yasmiṃ aparaṇṇaṃ ruhati. Yattha vā ubhayampi ruhati taṃ khettaṃ. Tadatthāya akatabhūmibhāgo vatthu. Khettavatthusīsena cettha vāpitaḷākādīnipi saṅgahitāneva.

    दूतेय्यं वुच्‍चति दूतकम्मं। गिहीनं पहितं पण्णं वा सासनं वा गहेत्वा तत्थ तत्थ गमनं । पहीणगमनं वुच्‍चति परघरं पेसितस्स खुद्दकगमनं। अनुयोगो नाम तदुभयकरणं। तस्मा दूतेय्यपहीणगमनानं अनुगोति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। कयविक्‍कयाति कया च विक्‍कया च। तुलाकूटादीसु – कूटन्ति वञ्‍चनं। तत्थ तुलाकूटं नाम रूपकूटं, अङ्गकूटं गहणकूटं, पटिच्छन्‍नकूटन्ति चतुब्बिधं होति। तत्थ रूपकूटं नाम द्वे तुला समरूपा कत्वा गण्हन्तो महतिया गण्हाति, ददन्तो खुद्दिकाय देति। अङ्गकूटं नाम गण्हन्तो पच्छाभागे हत्थेन तुलं अक्‍कमति, ददन्तो पुब्बभागे। गहणकूटं नाम गण्हन्तो मूले रज्‍जुं गण्हाति, ददन्तो अग्गे। पटिच्छन्‍नकूटं नाम तुलं सुसिरं कत्वा अन्तो अयचुण्णं पक्खिपित्वा गण्हन्तो तं पच्छाभागे करोति, ददन्तो अग्गभागे।

    Dūteyyaṃ vuccati dūtakammaṃ. Gihīnaṃ pahitaṃ paṇṇaṃ vā sāsanaṃ vā gahetvā tattha tattha gamanaṃ . Pahīṇagamanaṃ vuccati paragharaṃ pesitassa khuddakagamanaṃ. Anuyogo nāma tadubhayakaraṇaṃ. Tasmā dūteyyapahīṇagamanānaṃ anugoti evamettha attho daṭṭhabbo. Kayavikkayāti kayā ca vikkayā ca. Tulākūṭādīsu – kūṭanti vañcanaṃ. Tattha tulākūṭaṃ nāma rūpakūṭaṃ, aṅgakūṭaṃ gahaṇakūṭaṃ, paṭicchannakūṭanti catubbidhaṃ hoti. Tattha rūpakūṭaṃ nāma dve tulā samarūpā katvā gaṇhanto mahatiyā gaṇhāti, dadanto khuddikāya deti. Aṅgakūṭaṃ nāma gaṇhanto pacchābhāge hatthena tulaṃ akkamati, dadanto pubbabhāge. Gahaṇakūṭaṃ nāma gaṇhanto mūle rajjuṃ gaṇhāti, dadanto agge. Paṭicchannakūṭaṃ nāma tulaṃ susiraṃ katvā anto ayacuṇṇaṃ pakkhipitvā gaṇhanto taṃ pacchābhāge karoti, dadanto aggabhāge.

    कंसो वुच्‍चति सुवण्णपाति। ताय वञ्‍चनं कंसकूटं। कथं? एकं सुवण्णपातिं कत्वा अञ्‍ञा द्वे तिस्सो लोहपातियो सुवण्णवण्णा करोन्ति, ततो जनपदं गन्त्वा किञ्‍चिदेव अड्ढकुलं पविसित्वा सुवण्णभाजनानि किणथा’ति वत्वा अग्घे पुच्छिते समग्घतरं दातुकामा होन्ति। ततो तेहि ‘कथं इमेसं सुवण्णभावो जानितब्बो’ति वुत्ते ‘वीमंसित्वा गण्हथा’ति सुवण्णपातिं पासाणे घंसित्वा सब्बपातियो दत्वा गच्छन्ति।

    Kaṃso vuccati suvaṇṇapāti. Tāya vañcanaṃ kaṃsakūṭaṃ. Kathaṃ? Ekaṃ suvaṇṇapātiṃ katvā aññā dve tisso lohapātiyo suvaṇṇavaṇṇā karonti, tato janapadaṃ gantvā kiñcideva aḍḍhakulaṃ pavisitvā suvaṇṇabhājanāni kiṇathā’ti vatvā agghe pucchite samagghataraṃ dātukāmā honti. Tato tehi ‘kathaṃ imesaṃ suvaṇṇabhāvo jānitabbo’ti vutte ‘vīmaṃsitvā gaṇhathā’ti suvaṇṇapātiṃ pāsāṇe ghaṃsitvā sabbapātiyo datvā gacchanti.

    मानकूटं नाम हदयभेदसिखाभेदरज्‍जुभेदवसेन तिविधं होति। तत्थ हदयभेदो सप्पितेलादिमिननकाले लब्भति। तानि हि गण्हन्तो हेट्ठा छिद्देन मानेन ‘सणिकं आसिञ्‍चा’ति वत्वा अन्तोभाजने बहुं पग्घरापेत्वा गण्हाति। ददन्तो छिद्दं पिधाय सीघं पूरेत्वा देति। सिखाभेदो तिलतण्डुलादिमिननकाले लब्भति। तानि हि गण्हन्तो सणिकं सिखं उस्सापेत्वा गण्हाति। ददन्तो वेगेन पूरेत्वा सिखं छिन्दन्तो देति। रज्‍जुभेदो खेत्तवत्थुमिननकाले लब्भति। लञ्‍जं अलभन्ता हि खेत्तं अमहन्तम्पि महन्तं कत्वा मिनन्ति।

    Mānakūṭaṃ nāma hadayabhedasikhābhedarajjubhedavasena tividhaṃ hoti. Tattha hadayabhedo sappitelādiminanakāle labbhati. Tāni hi gaṇhanto heṭṭhā chiddena mānena ‘saṇikaṃ āsiñcā’ti vatvā antobhājane bahuṃ paggharāpetvā gaṇhāti. Dadanto chiddaṃ pidhāya sīghaṃ pūretvā deti. Sikhābhedo tilataṇḍulādiminanakāle labbhati. Tāni hi gaṇhanto saṇikaṃ sikhaṃ ussāpetvā gaṇhāti. Dadanto vegena pūretvā sikhaṃ chindanto deti. Rajjubhedo khettavatthuminanakāle labbhati. Lañjaṃ alabhantā hi khettaṃ amahantampi mahantaṃ katvā minanti.

    उक्‍कोटनादीसु – उक्‍कोटनन्ति अस्सामिके सामिके कातुं लञ्‍जग्गहणं। वञ्‍चनन्ति तेहि तेहि उपायेहि परेसं वञ्‍चनं। तत्रिदमेकं वत्थु – एको किर लुद्दको मिगञ्‍च मिगपोतकञ्‍च गहेत्वा आगच्छति। तमेको धुत्तो – ‘‘किं भो मिगो अग्घति, किं मिगपोतको’’ति आह। ‘‘मिगो द्वे कहापणे, मिगपोतको एक’’न्ति च वुत्ते कहापणं दत्वा मिगपोतकं गहेत्वा थोकं गन्त्वा निवत्तो , ‘‘न मे भो मिगपोतकेन अत्थो, मिगं मे देही’’ति आह। तेन हि ‘‘द्वे कहापणे देही’’ति। सो आह – ‘‘ननु ते, भो, मया पठमं एको कहापणो दिन्‍नो’’ति? ‘‘आम दिन्‍नो’’ति। इदम्पि मिगपोतकं गण्ह, एवं सो च कहापणो अयञ्‍च कहापणग्घणको मिगपोतकोति द्वे कहापणा भविस्सन्तीति। सो ‘‘कारणं वदती’’ति सल्‍लक्खेत्वा मिगपोतकं गहेत्वा मिगं अदासीति।

    Ukkoṭanādīsu – ukkoṭananti assāmike sāmike kātuṃ lañjaggahaṇaṃ. Vañcananti tehi tehi upāyehi paresaṃ vañcanaṃ. Tatridamekaṃ vatthu – eko kira luddako migañca migapotakañca gahetvā āgacchati. Tameko dhutto – ‘‘kiṃ bho migo agghati, kiṃ migapotako’’ti āha. ‘‘Migo dve kahāpaṇe, migapotako eka’’nti ca vutte kahāpaṇaṃ datvā migapotakaṃ gahetvā thokaṃ gantvā nivatto , ‘‘na me bho migapotakena attho, migaṃ me dehī’’ti āha. Tena hi ‘‘dve kahāpaṇe dehī’’ti. So āha – ‘‘nanu te, bho, mayā paṭhamaṃ eko kahāpaṇo dinno’’ti? ‘‘Āma dinno’’ti. Idampi migapotakaṃ gaṇha, evaṃ so ca kahāpaṇo ayañca kahāpaṇagghaṇako migapotakoti dve kahāpaṇā bhavissantīti. So ‘‘kāraṇaṃ vadatī’’ti sallakkhetvā migapotakaṃ gahetvā migaṃ adāsīti.

    निकतीति योगवसेन वा मायावसेन वा अपामङ्गं पामङ्गन्ति, अमणिं मणीति, असुवण्णं सुवण्णन्ति कत्वा पतिरूपकेन वञ्‍चनं। साचियोगोति कुटिलयोगो। एतेसंयेव उक्‍कोटनादीनमेतं नामं। तस्मा उक्‍कोटनसाचियोगो वञ्‍चनसाचियोगो निकतिसाचियोगोति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। केचि अञ्‍ञं दस्सेत्वा अञ्‍ञस्स परिवत्तनं ‘साचियोगो’ति वदन्ति। तं पन वञ्‍चनेनेव सङ्गहितं।

    Nikatīti yogavasena vā māyāvasena vā apāmaṅgaṃ pāmaṅganti, amaṇiṃ maṇīti, asuvaṇṇaṃ suvaṇṇanti katvā patirūpakena vañcanaṃ. Sāciyogoti kuṭilayogo. Etesaṃyeva ukkoṭanādīnametaṃ nāmaṃ. Tasmā ukkoṭanasāciyogo vañcanasāciyogo nikatisāciyogoti evamettha attho daṭṭhabbo. Keci aññaṃ dassetvā aññassa parivattanaṃ ‘sāciyogo’ti vadanti. Taṃ pana vañcaneneva saṅgahitaṃ.

    छेदनादीसु – छेदनन्ति हत्थच्छेदनादि। वधोति मारणं। बन्धोति रज्‍जुबन्धनादीहि बन्धनं। विपरामोसोति हिमविपरामोसो, गुम्बविपरामोसोति दुविधो। यञ्हि हिमपातसमये हिमेन पटिच्छन्‍ना हुत्वा मग्गप्पटिपन्‍नं जनं मुसन्ति, अयं हिमविपरामोसो। यं गुम्बादीहि पटिच्छन्‍ना मुसन्ति, अयं गुम्बविपरामोसो। आलोपो वुच्‍चति गामनिगमादीनं विलोपकरणं। सहसाकारोति साहसिककिरिया। गेहं पविसित्वा मनुस्सानं उरे सत्थं ठपेत्वा इच्छितभण्डग्गहणं। एवमेतस्मा छेदन…पे॰… सहसाकारा पटिविरतो होति।

    Chedanādīsu – chedananti hatthacchedanādi. Vadhoti māraṇaṃ. Bandhoti rajjubandhanādīhi bandhanaṃ. Viparāmosoti himaviparāmoso, gumbaviparāmosoti duvidho. Yañhi himapātasamaye himena paṭicchannā hutvā maggappaṭipannaṃ janaṃ musanti, ayaṃ himaviparāmoso. Yaṃ gumbādīhi paṭicchannā musanti, ayaṃ gumbaviparāmoso. Ālopo vuccati gāmanigamādīnaṃ vilopakaraṇaṃ. Sahasākāroti sāhasikakiriyā. Gehaṃ pavisitvā manussānaṃ ure satthaṃ ṭhapetvā icchitabhaṇḍaggahaṇaṃ. Evametasmā chedana…pe… sahasākārā paṭivirato hoti.

    १८०. सो सन्तुट्ठो होतीति सो चतूसु पच्‍चयेसु द्वादसविधेन इतरीतरपच्‍चयसन्तोसेन समन्‍नागतो होति। कायपरिहारिकेनाति कायं परिहरणमत्तकेन। कुच्छिपरिहारिकेनाति कुच्छिपरिहरणमत्तकेन। समादायेव पक्‍कमतीति अट्ठविधं भिक्खु परिक्खारमत्तकं सब्बं गहेत्वाव कायपटिबद्धं कत्वाव गच्छति। ‘‘मम विहारो परिवेणं उपट्ठाको’’ति सङ्गो वा बद्धो वा न होति। सो जिया मुत्तसरो विय यूथा पक्‍कन्तो, मत्तहत्थी विय इच्छितिच्छितं सेनासनं वनसण्डं रुक्खमूलं वनपत्थं पब्भारं परिभुञ्‍जन्तो एकोव तिट्ठति, एकोव निसीदति। सब्बिरियापथेसु एकोव अदुतियो।

    180. So santuṭṭho hotīti so catūsu paccayesu dvādasavidhena itarītarapaccayasantosena samannāgato hoti. Kāyaparihārikenāti kāyaṃ pariharaṇamattakena. Kucchiparihārikenāti kucchipariharaṇamattakena. Samādāyeva pakkamatīti aṭṭhavidhaṃ bhikkhu parikkhāramattakaṃ sabbaṃ gahetvāva kāyapaṭibaddhaṃ katvāva gacchati. ‘‘Mama vihāro pariveṇaṃ upaṭṭhāko’’ti saṅgo vā baddho vā na hoti. So jiyā muttasaro viya yūthā pakkanto, mattahatthī viya icchiticchitaṃ senāsanaṃ vanasaṇḍaṃ rukkhamūlaṃ vanapatthaṃ pabbhāraṃ paribhuñjanto ekova tiṭṭhati, ekova nisīdati. Sabbiriyāpathesu ekova adutiyo.

    ‘‘चातुद्दिसो अप्पटिघो च होति,

    ‘‘Cātuddiso appaṭigho ca hoti,

    सन्तुस्समानो इतरीतरेन।

    Santussamāno itarītarena;

    परिस्सयानं सहिता अछम्भी,

    Parissayānaṃ sahitā achambhī,

    एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥ (सु॰ नि॰ ४२)।

    Eko care khaggavisāṇakappo’’ti. (su. ni. 42);

    एवं वण्णितं खग्गविसाणकप्पतं आपज्‍जति।

    Evaṃ vaṇṇitaṃ khaggavisāṇakappataṃ āpajjati.

    इदानि तमत्थं उपमाय साधेन्तो, ‘‘सेय्यथापी’’तिआदिमाह। तत्थ पक्खी सकुणोति पक्खयुत्तो सकुणो। डेतीति उप्पतति। अयं पनेत्थ सङ्खेपत्थो – सकुणो नाम ‘‘असुकस्मिं पदेसे रुक्खो परिपक्‍कफलो’’ति ञत्वा नानादिसाहि आगन्त्वा नखपक्खतुण्डादीहि तस्स फलानि विज्झन्ता विधुनन्ता खादन्ति। ‘‘इदं अज्‍जतनाय, इदं स्वातनाय भविस्सती’’ति तेसं न होति। फले पन खीणे नेव रुक्खस्स आरक्खं ठपेन्ति, न तत्थ पत्तं वा नखं वा तुण्डं वा ठपेन्ति। अथ खो तस्मिं रुक्खे अनपेक्खो हुत्वा यो यं दिसाभागं इच्छति, सो तेन सपत्तभारोव उप्पतित्वा गच्छति। एवमेव अयं भिक्खु निस्सङ्गो निरपेक्खोयेव पक्‍कमति, तेन वुत्तं समादायेव पक्‍कमतीति। अरियेनाति निद्दोसेन। अज्झत्तन्ति सके अत्तभावे। अनवज्‍जसुखन्ति निद्दोससुखं।

    Idāni tamatthaṃ upamāya sādhento, ‘‘seyyathāpī’’tiādimāha. Tattha pakkhī sakuṇoti pakkhayutto sakuṇo. Ḍetīti uppatati. Ayaṃ panettha saṅkhepattho – sakuṇo nāma ‘‘asukasmiṃ padese rukkho paripakkaphalo’’ti ñatvā nānādisāhi āgantvā nakhapakkhatuṇḍādīhi tassa phalāni vijjhantā vidhunantā khādanti. ‘‘Idaṃ ajjatanāya, idaṃ svātanāya bhavissatī’’ti tesaṃ na hoti. Phale pana khīṇe neva rukkhassa ārakkhaṃ ṭhapenti, na tattha pattaṃ vā nakhaṃ vā tuṇḍaṃ vā ṭhapenti. Atha kho tasmiṃ rukkhe anapekkho hutvā yo yaṃ disābhāgaṃ icchati, so tena sapattabhārova uppatitvā gacchati. Evameva ayaṃ bhikkhu nissaṅgo nirapekkhoyeva pakkamati, tena vuttaṃ samādāyeva pakkamatīti. Ariyenāti niddosena. Ajjhattanti sake attabhāve. Anavajjasukhanti niddosasukhaṃ.

    १८१. सो चक्खुना रूपं दिस्वाति सो इमिना अरियेन सीलक्खन्धेन समन्‍नागतो भिक्खु चक्खुविञ्‍ञाणेन रूपं पस्सित्वाति अत्थो। सेसपदेसुपि यं वत्तब्बं, तं सब्बं हेट्ठा वुत्तमेव। अब्यासेकसुखन्ति किलेसेहि अनवसित्तसुखं। अविकिण्णसुखन्तिपि वुत्तं। इन्द्रियसंवरसुखञ्हि दिट्ठादीसु दिट्ठमत्तादिवसेन पवत्तताय अविकिण्णं होति।

    181. So cakkhunā rūpaṃ disvāti so iminā ariyena sīlakkhandhena samannāgato bhikkhu cakkhuviññāṇena rūpaṃ passitvāti attho. Sesapadesupi yaṃ vattabbaṃ, taṃ sabbaṃ heṭṭhā vuttameva. Abyāsekasukhanti kilesehi anavasittasukhaṃ. Avikiṇṇasukhantipi vuttaṃ. Indriyasaṃvarasukhañhi diṭṭhādīsu diṭṭhamattādivasena pavattatāya avikiṇṇaṃ hoti.

    १८२. सो अभिक्‍कन्ते पटिक्‍कन्तेति सो मनच्छट्ठानं इन्द्रियानं संवरेन समन्‍नागतो भिक्खु इमेसु अभिक्‍कन्तपटिक्‍कन्तादीसु सत्तसु ठानेसु सतिसम्पजञ्‍ञवसेन सम्पजानकारी होति। तत्थ यं वत्तब्बं सिया, तं झानविभङ्गे वुत्तमेव।

    182. Soabhikkante paṭikkanteti so manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ saṃvarena samannāgato bhikkhu imesu abhikkantapaṭikkantādīsu sattasu ṭhānesu satisampajaññavasena sampajānakārī hoti. Tattha yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ jhānavibhaṅge vuttameva.

    सो इमिना चातिआदिना किं दस्सेति? अरञ्‍ञवासस्स पच्‍चयसम्पत्तिं दस्सेति। यस्स हि इमे चत्तारो पच्‍चया नत्थि , तस्स अरञ्‍ञवासो न इज्झति, तिरच्छानगतेहि वा वनचरकेहि वा सद्धिं वत्तब्बतं आपज्‍जति। अरञ्‍ञे अधिवत्था देवता ‘‘किं एवरूपस्स पापभिक्खुनो अरञ्‍ञवासेना’’ति भेरवं सद्दं सावेन्ति। हत्थेहि सीसं पहरित्वा पलायनाकारं करोन्ति । ‘‘असुको भिक्खु अरञ्‍ञं पविसित्वा इदञ्‍चिदञ्‍च पापकम्मं अकासी’’ति अयसो पत्थरति। यस्स पनेते चत्तारो पच्‍चया अत्थि, तस्स अरञ्‍ञवासो इज्झति। सो हि अत्तनो सीलं पच्‍चवेक्खन्तो किञ्‍चि काळकं वा तिलकं वा अपस्सन्तो पीतिं उप्पादेत्वा तं खयतो वयतो सम्मसन्तो अरियभूमिं ओक्‍कमति। अरञ्‍ञे अधिवत्था देवता अत्तमना वण्णं भासन्ति। इतिस्स उदके पक्खित्ततेलबिन्दु विय यसो वित्थारिको होति। विवित्तन्तिआदीनि हेट्ठा वुत्तत्थानेव। सो एवं समाहिते चित्ते…पे॰… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानातीति एत्तके ठाने यं वत्तब्बं सिया, तं सब्बं विसुद्धिमग्गे वुत्तमेव।

    So iminā cātiādinā kiṃ dasseti? Araññavāsassa paccayasampattiṃ dasseti. Yassa hi ime cattāro paccayā natthi , tassa araññavāso na ijjhati, tiracchānagatehi vā vanacarakehi vā saddhiṃ vattabbataṃ āpajjati. Araññe adhivatthā devatā ‘‘kiṃ evarūpassa pāpabhikkhuno araññavāsenā’’ti bheravaṃ saddaṃ sāventi. Hatthehi sīsaṃ paharitvā palāyanākāraṃ karonti . ‘‘Asuko bhikkhu araññaṃ pavisitvā idañcidañca pāpakammaṃ akāsī’’ti ayaso pattharati. Yassa panete cattāro paccayā atthi, tassa araññavāso ijjhati. So hi attano sīlaṃ paccavekkhanto kiñci kāḷakaṃ vā tilakaṃ vā apassanto pītiṃ uppādetvā taṃ khayato vayato sammasanto ariyabhūmiṃ okkamati. Araññe adhivatthā devatā attamanā vaṇṇaṃ bhāsanti. Itissa udake pakkhittatelabindu viya yaso vitthāriko hoti. Vivittantiādīni heṭṭhā vuttatthāneva. So evaṃ samāhite citte…pe… yathākammūpage satte pajānātīti ettake ṭhāne yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ sabbaṃ visuddhimagge vuttameva.

    १८५. ततियविज्‍जाय सो एवं समाहिते चित्तेति विपस्सनापादकं चतुत्थज्झानचित्तं वेदितब्बं। आसवानं खयञाणायाति अरहत्तमग्गञाणत्थाय। अरहत्तमग्गो हि आसवानं विनासनतो आसवानं खयोति वुच्‍चति। तत्र चेतं ञाणं तप्परियापन्‍नत्ताति। चित्तं अभिनिन्‍नामेतीति विपस्सनाचित्तं अभिनीहरति। सो इदं दुक्खन्ति एवमादीसु – ‘‘एत्तकं दुक्खं, न इतो भिय्यो’’ति सब्बम्पि दुक्खसच्‍चं सरसलक्खणप्पटिवेधेन यथाभूतं पजानाति, पटिविज्झति। तस्स च दुक्खस्स निब्बत्तिकं तण्हं – अयं दुक्खसमुदयोति; तदुभयम्पि यं ठानं पत्वा निरुज्झति, तं तेसं अप्पवत्तिं निब्बानं – अयं दुक्खनिरोधोति; तस्स च सम्पापकं अरियमग्गं – अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति सरसलक्खणपटिवेधेन यथाभूतं पजानाति, पटिविज्झतीति – एवमत्थो वेदितब्बो।

    185. Tatiyavijjāya so evaṃ samāhite citteti vipassanāpādakaṃ catutthajjhānacittaṃ veditabbaṃ. Āsavānaṃ khayañāṇāyāti arahattamaggañāṇatthāya. Arahattamaggo hi āsavānaṃ vināsanato āsavānaṃ khayoti vuccati. Tatra cetaṃ ñāṇaṃ tappariyāpannattāti. Cittaṃ abhininnāmetīti vipassanācittaṃ abhinīharati. So idaṃ dukkhanti evamādīsu – ‘‘ettakaṃ dukkhaṃ, na ito bhiyyo’’ti sabbampi dukkhasaccaṃ sarasalakkhaṇappaṭivedhena yathābhūtaṃ pajānāti, paṭivijjhati. Tassa ca dukkhassa nibbattikaṃ taṇhaṃ – ayaṃ dukkhasamudayoti; tadubhayampi yaṃ ṭhānaṃ patvā nirujjhati, taṃ tesaṃ appavattiṃ nibbānaṃ – ayaṃ dukkhanirodhoti; tassa ca sampāpakaṃ ariyamaggaṃ – ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti sarasalakkhaṇapaṭivedhena yathābhūtaṃ pajānāti, paṭivijjhatīti – evamattho veditabbo.

    एवं सरूपतो सच्‍चानि दस्सेत्वा इदानि किलेसवसेन परियायतो दस्सेन्तो इमे आसवातिआदिमाह। तस्स एवं जानतो एवं पस्सतोति तस्स एवं जानन्तस्स एवं पस्सन्तस्स सह विपस्सनाय कोटिप्पत्तं मग्गं कथेति। कामासवाति कामासवतो। विमुच्‍चतीति इमिना मग्गक्खणं दस्सेति। विमुत्तस्मिन्ति इमिना फलक्खणं दस्सेति। मग्गक्खणे हि चित्तं विमुच्‍चति, फलक्खणे विमुत्तं होति। विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणन्ति इमिना पच्‍चवेक्खणञाणं दस्सेति। खीणा जातीतिआदीहि तस्स भूमिं। तेन हि ञाणेन सो पच्‍चवेक्खन्तो ‘खीणा जाती’तिआदीनि पजानाति। वुसितन्ति वुट्ठं परिवुट्ठं कतं चरितं निट्ठितन्ति अत्थो। ब्रह्मचरियन्ति मग्गब्रह्मचरियं। पुथुज्‍जनकल्याणकेन हि सद्धिं सत्त सेक्खा ब्रह्मचरियवासं वसन्ति नाम। खीणासवो वुट्ठवासो। तस्मा सो अत्तनो ब्रह्मचरियवासं पच्‍चवेक्खन्तो वुसितं ब्रह्मचरियन्ति पजानाति। कतं करणीयन्ति चतूसु सच्‍चेसु चतूहि मग्गेहि परिञ्‍ञापहानसच्छिकिरियाभावनावसेन सोळसविधम्पि किच्‍चं निट्ठापितन्ति अत्थो। पुथुज्‍जनकल्याणकादयो हि तं किच्‍चं करोन्ति; खीणासवो कतकरणीयो। तस्मा सो अत्तनो करणीयं पच्‍चवेक्खन्तो। ‘‘कतं करणीय’’न्ति पजानाति। नापरं इत्थत्तायाति ‘‘इदानि पुन एत्थभावाय एवं सोळसकिच्‍चभावाय किलेसक्खयाय वा मग्गभावनाकिच्‍चं नत्थी’’ति पजानाति।

    Evaṃ sarūpato saccāni dassetvā idāni kilesavasena pariyāyato dassento ime āsavātiādimāha. Tassa evaṃ jānato evaṃpassatoti tassa evaṃ jānantassa evaṃ passantassa saha vipassanāya koṭippattaṃ maggaṃ katheti. Kāmāsavāti kāmāsavato. Vimuccatīti iminā maggakkhaṇaṃ dasseti. Vimuttasminti iminā phalakkhaṇaṃ dasseti. Maggakkhaṇe hi cittaṃ vimuccati, phalakkhaṇe vimuttaṃ hoti. Vimuttasmiṃ vimuttamiti ñāṇanti iminā paccavekkhaṇañāṇaṃ dasseti. Khīṇā jātītiādīhi tassa bhūmiṃ. Tena hi ñāṇena so paccavekkhanto ‘khīṇā jātī’tiādīni pajānāti. Vusitanti vuṭṭhaṃ parivuṭṭhaṃ kataṃ caritaṃ niṭṭhitanti attho. Brahmacariyanti maggabrahmacariyaṃ. Puthujjanakalyāṇakena hi saddhiṃ satta sekkhā brahmacariyavāsaṃ vasanti nāma. Khīṇāsavo vuṭṭhavāso. Tasmā so attano brahmacariyavāsaṃ paccavekkhanto vusitaṃ brahmacariyanti pajānāti. Kataṃ karaṇīyanti catūsu saccesu catūhi maggehi pariññāpahānasacchikiriyābhāvanāvasena soḷasavidhampi kiccaṃ niṭṭhāpitanti attho. Puthujjanakalyāṇakādayo hi taṃ kiccaṃ karonti; khīṇāsavo katakaraṇīyo. Tasmā so attano karaṇīyaṃ paccavekkhanto. ‘‘Kataṃ karaṇīya’’nti pajānāti. Nāparaṃ itthattāyāti ‘‘idāni puna etthabhāvāya evaṃ soḷasakiccabhāvāya kilesakkhayāya vā maggabhāvanākiccaṃ natthī’’ti pajānāti.

    १८६. सरागादीसु – अप्पहीनोति विक्खम्भनप्पहानेन वा तदङ्गप्पहानेन वा समुच्छेदप्पहानेन वा अप्पहीनो।

    186. Sarāgādīsu – appahīnoti vikkhambhanappahānena vā tadaṅgappahānena vā samucchedappahānena vā appahīno.

    १८७. लाभी होतीतिआदीसु – लाभीति लाभवा पटिलभित्वा ठितो। अज्झत्तं चेतोसमथस्साति नियकज्झत्तसङ्खाते अत्तनो चित्ते उप्पन्‍नस्स चेतोसमथस्स। अधिपञ्‍ञाधम्मविपस्सनायाति अधिपञ्‍ञासङ्खाताय खन्धधम्मेसु अनिच्‍चादिवसेन पवत्ताय विपस्सनाय। रूपसहगतानन्ति रूपनिमित्तारम्मणानं रूपावचरसमापत्तीनं। अरूपसहगतानन्ति न रूपनिमित्तारम्मणानं अरूपसमापत्तीनं। एत्थ च पठमो अट्ठसमापत्तिलाभी पुथुज्‍जनो। दुतियो सुक्खविपस्सकअरियसावको। ततियो अट्ठसमापत्तिलाभी अरियसावको। चतुत्थो लोकियमहाजनो वेदितब्बो।

    187. Lābhī hotītiādīsu – lābhīti lābhavā paṭilabhitvā ṭhito. Ajjhattaṃ cetosamathassāti niyakajjhattasaṅkhāte attano citte uppannassa cetosamathassa. Adhipaññādhammavipassanāyāti adhipaññāsaṅkhātāya khandhadhammesu aniccādivasena pavattāya vipassanāya. Rūpasahagatānanti rūpanimittārammaṇānaṃ rūpāvacarasamāpattīnaṃ. Arūpasahagatānanti na rūpanimittārammaṇānaṃ arūpasamāpattīnaṃ. Ettha ca paṭhamo aṭṭhasamāpattilābhī puthujjano. Dutiyo sukkhavipassakaariyasāvako. Tatiyo aṭṭhasamāpattilābhī ariyasāvako. Catuttho lokiyamahājano veditabbo.

    १८८. अनुसोतगामीआदीसु – अनुसोतगामीति वट्टसोतं अनुगतो, वट्टसोते निमुग्गो पुथुज्‍जनो वेदितब्बो। पटिसोतगामीति पटिसोतगमनो । अनुसोतं अगन्त्वा पटिसोतं गच्छन्तस्सेतं अधिवचनं। पापञ्‍च कम्मं न करोतीति पञ्‍ञत्तं वीतिक्‍कमन्तो न करोति। सहापि दुक्खेन सहापि दोमनस्सेनाति किलेसपरियुट्ठाने सति उप्पन्‍नेन दुक्खदोमनस्सेन सद्धिम्पि। परिपुण्णन्ति तिस्सन्‍नं सिक्खानं एकायपि अनूनं। परिसुद्धन्ति निरुपक्‍किलेसं। ब्रह्मचरियन्ति सेट्ठचरियं। इमिना वारेन सोतापन्‍नसकदागामिनो कथिता। किं पन ते रुदन्ता ब्रह्मचरियं चरन्तीति? आम। किलेसरोदनेन रुदन्ता चरन्ति नाम। सीलसम्पन्‍नो पुथुज्‍जनभिक्खुपि एत्थेव सङ्गहितो।

    188. Anusotagāmīādīsu – anusotagāmīti vaṭṭasotaṃ anugato, vaṭṭasote nimuggo puthujjano veditabbo. Paṭisotagāmīti paṭisotagamano . Anusotaṃ agantvā paṭisotaṃ gacchantassetaṃ adhivacanaṃ. Pāpañca kammaṃ na karotīti paññattaṃ vītikkamanto na karoti. Sahāpi dukkhena sahāpi domanassenāti kilesapariyuṭṭhāne sati uppannena dukkhadomanassena saddhimpi. Paripuṇṇanti tissannaṃ sikkhānaṃ ekāyapi anūnaṃ. Parisuddhanti nirupakkilesaṃ. Brahmacariyanti seṭṭhacariyaṃ. Iminā vārena sotāpannasakadāgāmino kathitā. Kiṃ pana te rudantā brahmacariyaṃ carantīti? Āma. Kilesarodanena rudantā caranti nāma. Sīlasampanno puthujjanabhikkhupi ettheva saṅgahito.

    ठितत्तोति ठितसभावो। अनागामीति कामरागब्यापादेहि अकम्पनीयचित्तताय च तम्हा लोका अनावत्तिधम्मताय च ठितसभावो नाम। तिण्णोति तण्हासोतं उत्तिण्णो। पारङ्गतोति निब्बानपारं गतो। थले तिट्ठतीति अरहत्तफलसमापत्तिथले तिट्ठति। चेतोविमुत्तिन्ति फलसमाधिं। पञ्‍ञाविमुत्तिन्ति फलञाणं। अयं वुच्‍चतीति अयं खीणासवो ‘‘तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणो’’ति वुच्‍चति। बाहितपापताय हि एस ब्राह्मणो नाम।

    Ṭhitattoti ṭhitasabhāvo. Anāgāmīti kāmarāgabyāpādehi akampanīyacittatāya ca tamhā lokā anāvattidhammatāya ca ṭhitasabhāvo nāma. Tiṇṇoti taṇhāsotaṃ uttiṇṇo. Pāraṅgatoti nibbānapāraṃ gato. Thale tiṭṭhatīti arahattaphalasamāpattithale tiṭṭhati. Cetovimuttinti phalasamādhiṃ. Paññāvimuttinti phalañāṇaṃ. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ khīṇāsavo ‘‘tiṇṇo pāraṅgato thale tiṭṭhati brāhmaṇo’’ti vuccati. Bāhitapāpatāya hi esa brāhmaṇo nāma.

    १८९. अप्पस्सुतादीसु – अप्पकं सुतं होतीति नवङ्गे सत्थुसासने किञ्‍चिदेव थोकं सुतं होति। न अत्थमञ्‍ञाय, न धम्ममञ्‍ञाय धम्मानुधम्मपटिपन्‍नो होतीति अट्ठकथञ्‍च पाळिञ्‍च जानित्वा लोकुत्तरधम्मस्स अनुरूपधम्मं पुब्बभागपटिपदं पटिपन्‍नो न होति। इमिना नयेन सब्बत्थ अत्थो वेदितब्बो।

    189. Appassutādīsu – appakaṃ sutaṃ hotīti navaṅge satthusāsane kiñcideva thokaṃ sutaṃ hoti. Na atthamaññāya, na dhammamaññāya dhammānudhammapaṭipanno hotīti aṭṭhakathañca pāḷiñca jānitvā lokuttaradhammassa anurūpadhammaṃ pubbabhāgapaṭipadaṃ paṭipanno na hoti. Iminā nayena sabbattha attho veditabbo.

    १९०. समणमचलादीसु – समणमचलोति समणअचलो, मकारो पदसन्धिकरो। निच्‍चलसमणो, थिरसमणोति अत्थो । अयं वुच्‍चतीति अयं सोतापन्‍नो सासने मूलजाताय सद्धाय पतिट्ठितत्ता ‘समणमचलो’ति वुच्‍चति। सकदागामी पन रज्‍जनकिलेसस्स अत्थिताय समणपदुमोति वुत्तो। रत्तट्ठो हि इध पदुमट्ठो नामाति वुत्तं। अनागामी कामरागसङ्खातस्स रज्‍जनकिलेसस्स नत्थिताय समणपुण्डरीकोति वुत्तो। पण्डरट्ठो हि इध पुण्डरीकट्ठो नामाति वुत्तं । खीणासवो च थद्धभावकरानं किलेसानं अभावेन समणेसु समणसुखुमालो नामाति वुत्तो। अप्पदुक्खट्ठेनपि चेस समणसुखुमालोयेवाति।

    190. Samaṇamacalādīsu – samaṇamacaloti samaṇaacalo, makāro padasandhikaro. Niccalasamaṇo, thirasamaṇoti attho . Ayaṃ vuccatīti ayaṃ sotāpanno sāsane mūlajātāya saddhāya patiṭṭhitattā ‘samaṇamacalo’ti vuccati. Sakadāgāmī pana rajjanakilesassa atthitāya samaṇapadumoti vutto. Rattaṭṭho hi idha padumaṭṭho nāmāti vuttaṃ. Anāgāmī kāmarāgasaṅkhātassa rajjanakilesassa natthitāya samaṇapuṇḍarīkoti vutto. Paṇḍaraṭṭho hi idha puṇḍarīkaṭṭho nāmāti vuttaṃ . Khīṇāsavo ca thaddhabhāvakarānaṃ kilesānaṃ abhāvena samaṇesu samaṇasukhumālo nāmāti vutto. Appadukkhaṭṭhenapi cesa samaṇasukhumāloyevāti.

    चतुक्‍कनिद्देसवण्णना।

    Catukkaniddesavaṇṇanā.




    Next: ५. पञ्‍चकनिद्देसवण्णना • 5. Pañcakaniddesavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पुग्गलपञ्ञत्तिपाळि • Puggalapaññattipāḷi / ४. चतुक्‍कपुग्गलपञ्‍ञत्ति • 4. Catukkapuggalapaññatti

    टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ४. चतुक्‍कनिद्देसवण्णना • 4. Catukkaniddesavaṇṇanā

    टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ४. चतुक्‍कनिद्देसवण्णना • 4. Catukkaniddesavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact