| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
(४.) चतुक्कनिद्देसवण्णना
(4.) Catukkaniddesavaṇṇanā
९३९. चतुक्कनिद्देसे तण्हुप्पादेसु चीवरहेतूति ‘कत्थ मनापं चीवरं लभिस्सामी’ति चीवरकारणा उप्पज्जति। इतिभवाभवहेतूति एत्थ इतीति निदस्सनत्थे निपातो; यथा चीवरादिहेतु एवं भवाभवहेतूतिपि अत्थो। भवाभवोति चेत्थ पणीतपणीततरानि तेलमधुफाणितादीनि अधिप्पेतानि। इमेसं पन चतुन्नं तण्हुप्पादानं पहानत्थाय पटिपाटियाव चत्तारो अरियवंसा देसिताति वेदितब्बा।
939. Catukkaniddese taṇhuppādesu cīvarahetūti ‘kattha manāpaṃ cīvaraṃ labhissāmī’ti cīvarakāraṇā uppajjati. Itibhavābhavahetūti ettha itīti nidassanatthe nipāto; yathā cīvarādihetu evaṃ bhavābhavahetūtipi attho. Bhavābhavoti cettha paṇītapaṇītatarāni telamadhuphāṇitādīni adhippetāni. Imesaṃ pana catunnaṃ taṇhuppādānaṃ pahānatthāya paṭipāṭiyāva cattāro ariyavaṃsā desitāti veditabbā.
अगतिगमनेसु छन्दागतिं गच्छतीति छन्देन पेमेन अगतिं गच्छति, अकत्तब्बं करोति। परपदेसुपि एसेव नयो। तत्थ यो ‘अयं मे मित्तो वा सन्दिट्ठो वा सम्भत्तो वा ञातको वा लञ्जं वा पन मे देती’ति छन्दवसेन अस्सामिकं सामिकं करोति – अयं छन्दागतिं गच्छति नाम। यो ‘अयं मे वेरी’ति पकतिवेरवसेन वा तङ्खणुप्पन्नकोधवसेन वा सामिकं अस्सामिकं करोति – अयं दोसागतिं गच्छति नाम। यो पन मन्दत्ता मोमूहत्ता यं वा तं वा वत्वा अस्सामिकं सामिकं करोति – अयं मोहागतिं गच्छति नाम। यो पन ‘अयं राजवल्लभो वा विसमनिस्सितो वा अनत्थम्पि मे करेय्या’ति भीतो अस्सामिकं सामिकं करोति – अयं भयागतिं गच्छति नाम। यो वा पन भाजियट्ठाने किञ्चि भाजेन्तो ‘अयं मे मित्तो वा सन्दिट्ठो वा सम्भत्तो वा’ति पेमवसेन अतिरेकं देति, ‘अयं मे वेरी’ति दोसवसेन ऊनकं देति, मोमूहत्ता दिन्नादिन्नं अजानमानो कस्सचि ऊनकं कस्सचि अधिकं देति, ‘अयं इमस्मिं अदीयमाने मय्हं अनत्थम्पि करेय्या’ति भीतो कस्सचि अतिरेकं देति, सो चतुब्बिधोपि यथानुक्कमेन छन्दागतिआदीनि गच्छति नाम। अरिया एताय न गच्छन्तीति अगति, अनरिया इमिना अगतिं गच्छन्तीति अगतिगमनं। इमं द्वयं चतुन्नम्पि साधारणवसेन वुत्तं। छन्देन गमनं छन्दगमनं। इदं दोसादीनं असाधारणवसेन वुत्तं। सकपक्खरागञ्च परपक्खदोसञ्च पुरक्खत्वा असमग्गभावेन गमनं वग्गगमनं। इदं छन्ददोससाधारणवसेन वुत्तं। वारिनो विय यथानिन्नं गमनन्ति वारिगमनं। इदं चतुन्नम्पि साधारणवसेन वुत्तं।
Agatigamanesu chandāgatiṃ gacchatīti chandena pemena agatiṃ gacchati, akattabbaṃ karoti. Parapadesupi eseva nayo. Tattha yo ‘ayaṃ me mitto vā sandiṭṭho vā sambhatto vā ñātako vā lañjaṃ vā pana me detī’ti chandavasena assāmikaṃ sāmikaṃ karoti – ayaṃ chandāgatiṃ gacchati nāma. Yo ‘ayaṃ me verī’ti pakativeravasena vā taṅkhaṇuppannakodhavasena vā sāmikaṃ assāmikaṃ karoti – ayaṃ dosāgatiṃ gacchati nāma. Yo pana mandattā momūhattā yaṃ vā taṃ vā vatvā assāmikaṃ sāmikaṃ karoti – ayaṃ mohāgatiṃ gacchati nāma. Yo pana ‘ayaṃ rājavallabho vā visamanissito vā anatthampi me kareyyā’ti bhīto assāmikaṃ sāmikaṃ karoti – ayaṃ bhayāgatiṃ gacchati nāma. Yo vā pana bhājiyaṭṭhāne kiñci bhājento ‘ayaṃ me mitto vā sandiṭṭho vā sambhatto vā’ti pemavasena atirekaṃ deti, ‘ayaṃ me verī’ti dosavasena ūnakaṃ deti, momūhattā dinnādinnaṃ ajānamāno kassaci ūnakaṃ kassaci adhikaṃ deti, ‘ayaṃ imasmiṃ adīyamāne mayhaṃ anatthampi kareyyā’ti bhīto kassaci atirekaṃ deti, so catubbidhopi yathānukkamena chandāgatiādīni gacchati nāma. Ariyā etāya na gacchantīti agati, anariyā iminā agatiṃ gacchantīti agatigamanaṃ. Imaṃ dvayaṃ catunnampi sādhāraṇavasena vuttaṃ. Chandena gamanaṃ chandagamanaṃ. Idaṃ dosādīnaṃ asādhāraṇavasena vuttaṃ. Sakapakkharāgañca parapakkhadosañca purakkhatvā asamaggabhāvena gamanaṃ vaggagamanaṃ. Idaṃ chandadosasādhāraṇavasena vuttaṃ. Vārino viya yathāninnaṃ gamananti vārigamanaṃ. Idaṃ catunnampi sādhāraṇavasena vuttaṃ.
विपरियासेसु अनिच्चादीनि वत्थूनि निच्चन्तिआदिना नयेन विपरीततो एसन्तीति विपरियासा, सञ्ञाय विपरियासो सञ्ञाविपरियासो। इतरेसुपि द्वीसु एसेव नयो। एवमेते चतुन्नं वत्थूनं वसेन चत्तारो, येसु वत्थूसु सञ्ञादीनं वसेन द्वादस होन्ति। तेसु अट्ठ सोतापत्तिमग्गेन पहीयन्ति। असुभे सुभन्ति सञ्ञाचित्तविपल्लासा सकदागामिमग्गेन तनुका होन्ति, अनागामिमग्गेन पहीयन्ति। दुक्खे सुखन्ति सञ्ञाचित्तविपल्लासा अरहत्तमग्गेन पहीयन्तीति वेदितब्बा।
Vipariyāsesu aniccādīni vatthūni niccantiādinā nayena viparītato esantīti vipariyāsā, saññāya vipariyāso saññāvipariyāso. Itaresupi dvīsu eseva nayo. Evamete catunnaṃ vatthūnaṃ vasena cattāro, yesu vatthūsu saññādīnaṃ vasena dvādasa honti. Tesu aṭṭha sotāpattimaggena pahīyanti. Asubhe subhanti saññācittavipallāsā sakadāgāmimaggena tanukā honti, anāgāmimaggena pahīyanti. Dukkhe sukhanti saññācittavipallāsā arahattamaggena pahīyantīti veditabbā.
अनरियवोहारेसु अनरियवोहाराति अनरियानं लामकानं वोहारा। दिट्ठवादिताति ‘दिट्ठं मया’ति एवं वादिता। एत्थ च तं तं समुट्ठापिकचेतनावसेन अत्थो वेदितब्बो। सह सद्देन चेतना कथितातिपि वुत्तमेव। दुतियचतुक्केपि एसेव नयो। अरियो हि अदिस्वा वा ‘दिट्ठं मया’ति दिस्वा वा ‘न दिट्ठं मया’ति वत्ता नाम नत्थि; अनरियोव एवं वदति। तस्मा एवं वदन्तस्स एता सह सद्देन अट्ठ चेतना अनरियवोहाराति वेदितब्बा।
Anariyavohāresu anariyavohārāti anariyānaṃ lāmakānaṃ vohārā. Diṭṭhavāditāti ‘diṭṭhaṃ mayā’ti evaṃ vāditā. Ettha ca taṃ taṃ samuṭṭhāpikacetanāvasena attho veditabbo. Saha saddena cetanā kathitātipi vuttameva. Dutiyacatukkepi eseva nayo. Ariyo hi adisvā vā ‘diṭṭhaṃ mayā’ti disvā vā ‘na diṭṭhaṃ mayā’ti vattā nāma natthi; anariyova evaṃ vadati. Tasmā evaṃ vadantassa etā saha saddena aṭṭha cetanā anariyavohārāti veditabbā.
दुच्चरितेसु पठमचतुक्कं वेरचेतनावसेन वुत्तं, दुतियं वचीदुच्चरितवसेन।
Duccaritesu paṭhamacatukkaṃ veracetanāvasena vuttaṃ, dutiyaṃ vacīduccaritavasena.
भयेसु पठमचतुक्के जातिं पटिच्च उप्पन्नं भयं जातिभयं। सेसेसुपि एसेव नयो। दुतियचतुक्के राजतो उप्पन्नं भयं राजभयं। सेसेसुपि एसेव नयो।
Bhayesu paṭhamacatukke jātiṃ paṭicca uppannaṃ bhayaṃ jātibhayaṃ. Sesesupi eseva nayo. Dutiyacatukke rājato uppannaṃ bhayaṃ rājabhayaṃ. Sesesupi eseva nayo.
ततियचतुक्के चत्तारि भयानीति महासमुद्दे उदकं ओरोहन्तस्स वुत्तभयानि। महासमुद्दे किर महिन्दवीचि नाम सट्ठि योजनानि उग्गच्छति। गङ्गावीचि नाम पण्णास। रोहणवीचि नाम चत्तालीस योजनानि उग्गच्छति। एवरूपा ऊमियो पटिच्च उप्पन्नं भयं ऊमिभयं नाम। कुम्भीलतो उप्पन्नं भयं कुम्भीलभयं। उदकावट्टतो भयं आवट्टभयं। सुसुका वुच्चति चण्डमच्छो; ततो भयं सुसुकाभयं।
Tatiyacatukke cattāri bhayānīti mahāsamudde udakaṃ orohantassa vuttabhayāni. Mahāsamudde kira mahindavīci nāma saṭṭhi yojanāni uggacchati. Gaṅgāvīci nāma paṇṇāsa. Rohaṇavīci nāma cattālīsa yojanāni uggacchati. Evarūpā ūmiyo paṭicca uppannaṃ bhayaṃ ūmibhayaṃ nāma. Kumbhīlato uppannaṃ bhayaṃ kumbhīlabhayaṃ. Udakāvaṭṭato bhayaṃ āvaṭṭabhayaṃ. Susukā vuccati caṇḍamaccho; tato bhayaṃ susukābhayaṃ.
चतुत्थचतुक्के अत्तानुवादभयन्ति पापकम्मिनो अत्तानं अनुवदन्तस्स उप्पज्जनकभयं। परानुवादभयन्ति परस्स अनुवादतो उप्पज्जनकभयं। दण्डभयन्ति अगारिकस्स रञ्ञा पवत्तितदण्डं, अनगारिकस्स विनयदण्डं पटिच्च उप्पज्जनकभयं। दुग्गतिभयन्ति चत्तारो अपाये पटिच्च उप्पज्जनकभयं। इति इमेहि चतूहि चतुक्केहि सोळस महाभयानि नाम कथितानि।
Catutthacatukke attānuvādabhayanti pāpakammino attānaṃ anuvadantassa uppajjanakabhayaṃ. Parānuvādabhayanti parassa anuvādato uppajjanakabhayaṃ. Daṇḍabhayanti agārikassa raññā pavattitadaṇḍaṃ, anagārikassa vinayadaṇḍaṃ paṭicca uppajjanakabhayaṃ. Duggatibhayanti cattāro apāye paṭicca uppajjanakabhayaṃ. Iti imehi catūhi catukkehi soḷasa mahābhayāni nāma kathitāni.
दिट्ठिचतुक्के तिम्बरुकदिट्ठि (सं॰ नि॰ २.१८) नाम कथिता। तत्थ सयंकतं सुखदुक्खन्ति वेदनं अत्ततो समनुपस्सतो वेदनाय एव वेदना कताति उप्पन्ना दिट्ठि। एवञ्च सति तस्सा वेदनाय पुब्बेपि अत्थिता आपज्जतीति अयं सस्सतदिट्ठि नाम होति। सच्चतो थेततोति सच्चतो थिरतो। परंकतन्ति पच्चुप्पन्नवेदनतो अञ्ञं वेदनाकारणं वेदनत्तानं समनुपस्सतो ‘अञ्ञाय वेदनाय अयं वेदना कता’ति उप्पन्ना दिट्ठि। एवं सति पुरिमाय कारणवेदनाय उच्छेदो आपज्जतीति अयं उच्छेददिट्ठि नाम होति। सयंकतञ्च परंकतञ्चाति यथावुत्तेनेव अत्थेन ‘उपड्ढं सयंकतं, उपड्ढं परेन कत’न्ति गण्हतो उप्पन्ना दिट्ठि – अयं सस्सतुच्छेददिट्ठि नाम। चतुत्था अकारणा एव सुखदुक्खं होतीति गण्हतो उप्पन्ना दिट्ठि। एवं सति अयं अहेतुकदिट्ठि नाम। सेसमेत्थ हेट्ठा वुत्तनयत्ता उत्तानत्थमेवाति।
Diṭṭhicatukke timbarukadiṭṭhi (saṃ. ni. 2.18) nāma kathitā. Tattha sayaṃkataṃ sukhadukkhanti vedanaṃ attato samanupassato vedanāya eva vedanā katāti uppannā diṭṭhi. Evañca sati tassā vedanāya pubbepi atthitā āpajjatīti ayaṃ sassatadiṭṭhi nāma hoti. Saccato thetatoti saccato thirato. Paraṃkatanti paccuppannavedanato aññaṃ vedanākāraṇaṃ vedanattānaṃ samanupassato ‘aññāya vedanāya ayaṃ vedanā katā’ti uppannā diṭṭhi. Evaṃ sati purimāya kāraṇavedanāya ucchedo āpajjatīti ayaṃ ucchedadiṭṭhi nāma hoti. Sayaṃkatañca paraṃkatañcāti yathāvutteneva atthena ‘upaḍḍhaṃ sayaṃkataṃ, upaḍḍhaṃ parena kata’nti gaṇhato uppannā diṭṭhi – ayaṃ sassatucchedadiṭṭhi nāma. Catutthā akāraṇā eva sukhadukkhaṃ hotīti gaṇhato uppannā diṭṭhi. Evaṃ sati ayaṃ ahetukadiṭṭhi nāma. Sesamettha heṭṭhā vuttanayattā uttānatthamevāti.
चतुक्कनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Catukkaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo
