| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
चतुमग्गनयसहस्सं
Catumagganayasahassaṃ
सब्बमग्गेसु पदपटिपाटिया समसट्ठिपदानि, चतूहि अपण्णकङ्गेहि सद्धिं चतुसट्ठि होन्ति। असम्भिन्नतो पन तेत्तिंस। कोट्ठासवारसुञ्ञतवारा पाकतिका एव। यथा च पन पठममग्गे एवं दुतियादीसुपि नयसहस्समेवाति चत्तारो मग्गे चतूहि नयसहस्सेहि भाजेत्वा दस्सेसि धम्मराजा।
Sabbamaggesu padapaṭipāṭiyā samasaṭṭhipadāni, catūhi apaṇṇakaṅgehi saddhiṃ catusaṭṭhi honti. Asambhinnato pana tettiṃsa. Koṭṭhāsavārasuññatavārā pākatikā eva. Yathā ca pana paṭhamamagge evaṃ dutiyādīsupi nayasahassamevāti cattāro magge catūhi nayasahassehi bhājetvā dassesi dhammarājā.
सच्चविभङ्गे पन सट्ठि नयसहस्सानि लोकुत्तरानि इमेसं एव वसेन निक्खित्तानि। सतिपट्ठानविभङ्गे वीसति नयसहस्सानि लोकुत्तरानि, सम्मप्पधानविभङ्गे वीसति, इद्धिपादविभङ्गे द्वत्तिंस, बोज्झङ्गविभङ्गे द्वत्तिंस, मग्गङ्गविभङ्गे अट्ठवीसति नयसहस्सानि लोकुत्तरानि इमेसं एव वसेन निक्खित्तानि।
Saccavibhaṅge pana saṭṭhi nayasahassāni lokuttarāni imesaṃ eva vasena nikkhittāni. Satipaṭṭhānavibhaṅge vīsati nayasahassāni lokuttarāni, sammappadhānavibhaṅge vīsati, iddhipādavibhaṅge dvattiṃsa, bojjhaṅgavibhaṅge dvattiṃsa, maggaṅgavibhaṅge aṭṭhavīsati nayasahassāni lokuttarāni imesaṃ eva vasena nikkhittāni.
इध पन चतूसु मग्गेसु चत्तारियेव नयसहस्सानि। तेसु पठमज्झानिके पठममग्गे अट्ठङ्गानि भाजितानि; तथा दुतियादीसु। तत्थ पठममग्गे सम्मादिट्ठि मिच्छादिट्ठिं पजहतीति सम्मादिट्ठि। सम्मासङ्कप्पादयोपि मिच्छासङ्कप्पादीनं पजहनट्ठेनेव वेदितब्बा। एवं सन्ते ‘पठममग्गेनेव द्वासट्ठिया दिट्ठिगतानं पहीनत्ता उपरिमग्गत्तयेन पहातब्बा दिट्ठि नाम नत्थि। तत्थ सम्मादिट्ठीति नामं कथं होती’ति? ‘यथा विसं अत्थि वा, होतु मा वा, अगदो अगदो त्वेव वुच्चति, एवं मिच्छादिट्ठि अत्थि वा, होतु मा वा, अयं सम्मादिट्ठि एव नाम’।
Idha pana catūsu maggesu cattāriyeva nayasahassāni. Tesu paṭhamajjhānike paṭhamamagge aṭṭhaṅgāni bhājitāni; tathā dutiyādīsu. Tattha paṭhamamagge sammādiṭṭhi micchādiṭṭhiṃ pajahatīti sammādiṭṭhi. Sammāsaṅkappādayopi micchāsaṅkappādīnaṃ pajahanaṭṭheneva veditabbā. Evaṃ sante ‘paṭhamamaggeneva dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatānaṃ pahīnattā uparimaggattayena pahātabbā diṭṭhi nāma natthi. Tattha sammādiṭṭhīti nāmaṃ kathaṃ hotī’ti? ‘Yathā visaṃ atthi vā, hotu mā vā, agado agado tveva vuccati, evaṃ micchādiṭṭhi atthi vā, hotu mā vā, ayaṃ sammādiṭṭhi eva nāma’.
‘यदि एवं नाममत्तमेवेतं होति, उपरिमग्गत्तये पन सम्मादिट्ठिया किच्चाभावो आपज्जति, मग्गङ्गानि न परिपूरेन्ति, तस्मा सम्मादिट्ठि सकिच्चका कातब्बा मग्गङ्गानि पूरेतब्बानी’ति। सकिच्चका चेत्थ सम्मादिट्ठि यथालाभनियमेन दीपेतब्बा। उपरिमग्गत्तयवज्झो हि एको मानो अत्थि, सो दिट्ठिट्ठाने तिट्ठति। सा तं मानं पजहतीति सम्मादिट्ठि। सोतापत्तिमग्गस्मिञ्हि सम्मादिट्ठि मिच्छादिट्ठिं पजहति। सोतापन्नस्स पन सकदागामिमग्गवज्झो मानो अत्थि, सो दिट्ठिट्ठाने तिट्ठति सा तं मानं पजहतीति सम्मादिट्ठि। तस्सेव सत्तअकुसलचित्तसहजातो सङ्कप्पो अत्थि। तेहेव चित्तेहि वाचङ्गचोपनं अत्थि, कायङ्गचोपनं अत्थि , पच्चयपरिभोगो अत्थि, सहजातवायामो अत्थि, असतिभावो अत्थि, सहजातचित्तेकग्गता अत्थि। एते मिच्छासङ्कप्पादयो नाम सकदागामिमग्गे सम्मासङ्कप्पादयो। तेसं पहानेन सम्मासङ्कप्पादयोति वेदितब्बा। एवं सकदागामिमग्गे अट्ठङ्गानि सकिच्चकानि कत्वा आगतानि। सकदागामिस्स अनागामिमग्गवज्झो मानो अत्थि। सो दिट्ठिट्ठाने तिट्ठति। तस्सेव सत्तहि चित्तेहि सहजाता सङ्कप्पादयो। तेसं पहानेन अनागामिमग्गे अट्ठन्नं अङ्गानं सकिच्चकता वेदितब्बा। अनागामिस्स अरहत्तमग्गवज्झो मानो अत्थि। सो दिट्ठिट्ठाने तिट्ठति। यानि पनस्स पञ्च अकुसलचित्तानि, तेहि सहजाता सङ्कप्पादयो। तेसं पहानेन अरहत्तमग्गे अट्ठन्नं अङ्गानं सकिच्चकता वेदितब्बा।
‘Yadi evaṃ nāmamattamevetaṃ hoti, uparimaggattaye pana sammādiṭṭhiyā kiccābhāvo āpajjati, maggaṅgāni na paripūrenti, tasmā sammādiṭṭhi sakiccakā kātabbā maggaṅgāni pūretabbānī’ti. Sakiccakā cettha sammādiṭṭhi yathālābhaniyamena dīpetabbā. Uparimaggattayavajjho hi eko māno atthi, so diṭṭhiṭṭhāne tiṭṭhati. Sā taṃ mānaṃ pajahatīti sammādiṭṭhi. Sotāpattimaggasmiñhi sammādiṭṭhi micchādiṭṭhiṃ pajahati. Sotāpannassa pana sakadāgāmimaggavajjho māno atthi, so diṭṭhiṭṭhāne tiṭṭhati sā taṃ mānaṃ pajahatīti sammādiṭṭhi. Tasseva sattaakusalacittasahajāto saṅkappo atthi. Teheva cittehi vācaṅgacopanaṃ atthi, kāyaṅgacopanaṃ atthi , paccayaparibhogo atthi, sahajātavāyāmo atthi, asatibhāvo atthi, sahajātacittekaggatā atthi. Ete micchāsaṅkappādayo nāma sakadāgāmimagge sammāsaṅkappādayo. Tesaṃ pahānena sammāsaṅkappādayoti veditabbā. Evaṃ sakadāgāmimagge aṭṭhaṅgāni sakiccakāni katvā āgatāni. Sakadāgāmissa anāgāmimaggavajjho māno atthi. So diṭṭhiṭṭhāne tiṭṭhati. Tasseva sattahi cittehi sahajātā saṅkappādayo. Tesaṃ pahānena anāgāmimagge aṭṭhannaṃ aṅgānaṃ sakiccakatā veditabbā. Anāgāmissa arahattamaggavajjho māno atthi. So diṭṭhiṭṭhāne tiṭṭhati. Yāni panassa pañca akusalacittāni, tehi sahajātā saṅkappādayo. Tesaṃ pahānena arahattamagge aṭṭhannaṃ aṅgānaṃ sakiccakatā veditabbā.
इमेसु चतूसु मग्गेसु पठममग्गेन चत्तारि सच्चानि दिट्ठानि। ‘उपरिमग्गत्तयं दिट्ठकमेव पस्सति, अदिट्ठकं पस्सती’ति दिट्ठकमेव पस्सतीति अयं आचरियानं समानत्थकथा। वितण्डवादी पनाह ‘अदिट्ठं पस्सती’ति। सो वत्तब्बो – ‘पठममग्गे कतमं इन्द्रियं भाजेसी’ति? जानमानो ‘अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रिय’न्ति वक्खति। ‘उपरिमग्गेसु कतर’न्ति? वुत्तेपि ‘अञ्ञिन्द्रिय’न्ति वक्खति। सो वत्तब्बो – ‘अदिट्ठसच्चदस्सने सति उपरिमग्गेसुपि अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियमेव भाजेहि। एवं ते पञ्हो समेस्सती’ति। ‘किलेसे पन अञ्ञे अञ्ञो पजहति; पहीने एव पजहती’ति? ‘अञ्ञे अञ्ञो पजहती’ति। ‘यदि अञ्ञे अञ्ञो, अप्पहीने किलेसे पजहति। सच्चानिपि अदिट्ठानेव पस्सती’ति एवंवादी पुग्गलो पुच्छितब्बो – ‘सच्चानि नाम कती’ति? जानन्तो ‘चत्तारी’ति वक्खति। सो वत्तब्बो – ‘तव वादे सोळस सच्चानि आपज्जन्ति। त्वं बुद्धेहिपि अदिट्ठं पस्ससि। बहुसच्चको नाम त्वं। एवं मा गण्ह। सच्चदस्सनं नाम अपुब्बं नत्थि, किलेसे पन अप्पहीने पजहती’ति।
Imesu catūsu maggesu paṭhamamaggena cattāri saccāni diṭṭhāni. ‘Uparimaggattayaṃ diṭṭhakameva passati, adiṭṭhakaṃ passatī’ti diṭṭhakameva passatīti ayaṃ ācariyānaṃ samānatthakathā. Vitaṇḍavādī panāha ‘adiṭṭhaṃ passatī’ti. So vattabbo – ‘paṭhamamagge katamaṃ indriyaṃ bhājesī’ti? Jānamāno ‘anaññātaññassāmītindriya’nti vakkhati. ‘Uparimaggesu katara’nti? Vuttepi ‘aññindriya’nti vakkhati. So vattabbo – ‘adiṭṭhasaccadassane sati uparimaggesupi anaññātaññassāmītindriyameva bhājehi. Evaṃ te pañho samessatī’ti. ‘Kilese pana aññe añño pajahati; pahīne eva pajahatī’ti? ‘Aññe añño pajahatī’ti. ‘Yadi aññe añño, appahīne kilese pajahati. Saccānipi adiṭṭhāneva passatī’ti evaṃvādī puggalo pucchitabbo – ‘saccāni nāma katī’ti? Jānanto ‘cattārī’ti vakkhati. So vattabbo – ‘tava vāde soḷasa saccāni āpajjanti. Tvaṃ buddhehipi adiṭṭhaṃ passasi. Bahusaccako nāma tvaṃ. Evaṃ mā gaṇha. Saccadassanaṃ nāma apubbaṃ natthi, kilese pana appahīne pajahatī’ti.
तत्थ सच्चदस्सनस्स अपुब्बाभावे पेळोपमं नाम गहितं – एकस्स किर चत्तारो रतनपेळा सारगब्भे ठपिता। सो रत्तिभागे पेळासु उप्पन्नकिच्चो द्वारं विवरित्वा, दीपं जालेत्वा, दीपेन विहते अन्धकारे, पेळासु पाकटभावं गतासु, तासु किच्चं कत्वा द्वारं पिदहित्वा गतो। पुन अन्धकारं अवत्थरि। दुतियवारेपि ततियवारेपि तथेव अकासि। चतुत्थवारे द्वारे विवटे अन्धकारे पेळा न पञ्ञायन्तीति वीमंसन्तस्सेव सूरियो उग्गञ्छि, सूरियोभासेन विहते अन्धकारे पेळासु किच्चं कत्वा पक्कामि।
Tattha saccadassanassa apubbābhāve peḷopamaṃ nāma gahitaṃ – ekassa kira cattāro ratanapeḷā sāragabbhe ṭhapitā. So rattibhāge peḷāsu uppannakicco dvāraṃ vivaritvā, dīpaṃ jāletvā, dīpena vihate andhakāre, peḷāsu pākaṭabhāvaṃ gatāsu, tāsu kiccaṃ katvā dvāraṃ pidahitvā gato. Puna andhakāraṃ avatthari. Dutiyavārepi tatiyavārepi tatheva akāsi. Catutthavāre dvāre vivaṭe andhakāre peḷā na paññāyantīti vīmaṃsantasseva sūriyo uggañchi, sūriyobhāsena vihate andhakāre peḷāsu kiccaṃ katvā pakkāmi.
तत्थ चत्तारो पेळा विय चत्तारि सच्चानि। तासु किच्चे उप्पन्ने द्वारविवरणकालो विय सोतापत्तिमग्गस्स विपस्सनाभिनीहरणकालो। अन्धकारं विय सच्चपटिच्छादकतमं। दीपो भासो विय सोतापत्तिमग्गोभासो। विहते अन्धकारे तस्स पुरिसस्स पेळानं पाकटभावो विय मग्गञाणस्स सच्चानं पाकटभावो। मग्गञाणस्स पाकटानि पन मग्गसमङ्गिस्स पुग्गलस्स पाकटानेव होन्ति। पेळासु किच्चं कत्वा गतकालो विय सोतापत्तिमग्गस्स अत्तना पहातब्बकिलेसे पजहित्वा निरुद्धकालो। पुन अन्धकारावत्थरणं विय उपरिमग्गत्तयवज्झसच्चपटिच्छादकतमं।
Tattha cattāro peḷā viya cattāri saccāni. Tāsu kicce uppanne dvāravivaraṇakālo viya sotāpattimaggassa vipassanābhinīharaṇakālo. Andhakāraṃ viya saccapaṭicchādakatamaṃ. Dīpo bhāso viya sotāpattimaggobhāso. Vihate andhakāre tassa purisassa peḷānaṃ pākaṭabhāvo viya maggañāṇassa saccānaṃ pākaṭabhāvo. Maggañāṇassa pākaṭāni pana maggasamaṅgissa puggalassa pākaṭāneva honti. Peḷāsu kiccaṃ katvā gatakālo viya sotāpattimaggassa attanā pahātabbakilese pajahitvā niruddhakālo. Puna andhakārāvattharaṇaṃ viya uparimaggattayavajjhasaccapaṭicchādakatamaṃ.
दुतियवारे द्वारविवरणकालो विय सकदागामिमग्गस्स विपस्सनाभिनीहरणकालो। दीपोभासो विय सकदागामिमग्गोभासो। पेळासु किच्चं कत्वा गतकालो विय सकदागामिमग्गस्स अत्तना पहातब्बकिलेसे पजहित्वा निरुद्धकालो। पुन अन्धकारावत्थरणं विय उपरिमग्गद्वयवज्झसच्चपटिच्छादकतमं।
Dutiyavāre dvāravivaraṇakālo viya sakadāgāmimaggassa vipassanābhinīharaṇakālo. Dīpobhāso viya sakadāgāmimaggobhāso. Peḷāsu kiccaṃ katvā gatakālo viya sakadāgāmimaggassa attanā pahātabbakilese pajahitvā niruddhakālo. Puna andhakārāvattharaṇaṃ viya uparimaggadvayavajjhasaccapaṭicchādakatamaṃ.
ततियवारे द्वारविवरणकालो विय अनागामिमग्गस्स विपस्सनाभिनीहरणकालो। दीपोभासो विय अनागामिमग्गोभासो। पेळासु किच्चं कत्वा गतकालो विय अनागामिमग्गस्स अत्तना पहातब्बकिलेसे पजहित्वा निरुद्धकालो। पुन अन्धकारावत्थरणं विय उपरिअरहत्तमग्गवज्झसच्चपटिच्छादकतमं।
Tatiyavāre dvāravivaraṇakālo viya anāgāmimaggassa vipassanābhinīharaṇakālo. Dīpobhāso viya anāgāmimaggobhāso. Peḷāsu kiccaṃ katvā gatakālo viya anāgāmimaggassa attanā pahātabbakilese pajahitvā niruddhakālo. Puna andhakārāvattharaṇaṃ viya upariarahattamaggavajjhasaccapaṭicchādakatamaṃ.
चतुत्थवारे द्वारविवरणकालो विय अरहत्तमग्गस्स विपस्सनाभिनीहरणकालो। सूरियुग्गमनं विय अरहत्तमग्गुप्पादो। अन्धकारविधमनं विय अरहत्तमग्गस्स सच्चपटिच्छादकतमविनोदनं । विहते अन्धकारे तस्स पेळानं पाकटभावो विय अरहत्तमग्गञाणस्स चतुन्नं सच्चानं पाकटभावो। ञाणस्स पाकटानि पन पुग्गलस्स पाकटानेव होन्ति। पेळासु किच्चं कत्वा गतकालो विय अरहत्तमग्गस्स सब्बकिलेसखेपनं। सूरियुग्गमनतो पट्ठाय आलोकस्सेव पवत्तिकालो विय अरहत्तमग्गस्स उप्पन्नकालतो पट्ठाय पुन सच्चपटिच्छादकतमाभावो । इदं ताव सच्चदस्सनस्स अपुब्बाभावे ओपम्मं।
Catutthavāre dvāravivaraṇakālo viya arahattamaggassa vipassanābhinīharaṇakālo. Sūriyuggamanaṃ viya arahattamagguppādo. Andhakāravidhamanaṃ viya arahattamaggassa saccapaṭicchādakatamavinodanaṃ . Vihate andhakāre tassa peḷānaṃ pākaṭabhāvo viya arahattamaggañāṇassa catunnaṃ saccānaṃ pākaṭabhāvo. Ñāṇassa pākaṭāni pana puggalassa pākaṭāneva honti. Peḷāsu kiccaṃ katvā gatakālo viya arahattamaggassa sabbakilesakhepanaṃ. Sūriyuggamanato paṭṭhāya ālokasseva pavattikālo viya arahattamaggassa uppannakālato paṭṭhāya puna saccapaṭicchādakatamābhāvo . Idaṃ tāva saccadassanassa apubbābhāve opammaṃ.
दिट्ठकमेव हि पस्सति। ‘किलेसे पन अञ्ञे अञ्ञो पजहती’ति एत्थ खारोपमं नाम गहितं। एको पुरिसो किलिट्ठं वत्थं रजकस्स अदासि। रजको ऊसखारं छारिकखारं गोमयखारन्ति तयो खारे दत्वा खारेहि खादितभावं ञत्वा उदके विक्खालेत्वा ओळारिकोळारिकं मलं पवाहेसि। ततो न ताव परिसुद्धन्ति दुतियम्पि तथेव खारे दत्वा, उदके विक्खालेत्वा, ततो नातिसण्हतरं मलं पवाहेसि। ततो न ताव परिसुद्धन्ति ततियम्पि ते खारे दत्वा उदके विक्खालेत्वा ततो सण्हतरं मलं पवाहेसि। ततो न ताव परिसुद्धन्ति चतुत्थम्पि ते खारे दत्वा, उदके विक्खालेत्वा अंसुअब्भन्तरगतम्पि निस्सेसं मलं पवाहेत्वा सामिकस्स अदासि। सो गन्धकरण्डके पक्खिपित्वा इच्छितिच्छितकाले परिदहति।
Diṭṭhakameva hi passati. ‘Kilese pana aññe añño pajahatī’ti ettha khāropamaṃ nāma gahitaṃ. Eko puriso kiliṭṭhaṃ vatthaṃ rajakassa adāsi. Rajako ūsakhāraṃ chārikakhāraṃ gomayakhāranti tayo khāre datvā khārehi khāditabhāvaṃ ñatvā udake vikkhāletvā oḷārikoḷārikaṃ malaṃ pavāhesi. Tato na tāva parisuddhanti dutiyampi tatheva khāre datvā, udake vikkhāletvā, tato nātisaṇhataraṃ malaṃ pavāhesi. Tato na tāva parisuddhanti tatiyampi te khāre datvā udake vikkhāletvā tato saṇhataraṃ malaṃ pavāhesi. Tato na tāva parisuddhanti catutthampi te khāre datvā, udake vikkhāletvā aṃsuabbhantaragatampi nissesaṃ malaṃ pavāhetvā sāmikassa adāsi. So gandhakaraṇḍake pakkhipitvā icchiticchitakāle paridahati.
तत्थ किलिट्ठवत्थं विय किलेसानुगतं चित्तं। तिविधखारदानकालो विय तीसु अनुपस्सनासु कम्मस्स पवत्तनकालो। उदके विक्खालेत्वा ओळारिकोळारिकमलप्पवाहनं विय सोतापत्तिमग्गेन पञ्चकिलेसखेपनं। दुतियम्पि तेसं खारानं अनुप्पदानं विय ‘न ताव परिसुद्धं इदं चित्त’न्ति तासुयेव तीसु अनुपस्सनासु कम्मप्पवत्तनं। ततो नातिसण्हतरमलप्पवाहनं विय सकदागामिमग्गेन ओळारिकसंयोजनद्वयखेपनं। ततो ‘न ताव परिसुद्धं वत्थ’न्ति पुन खारत्तयदानं विय ‘न ताव परिसुद्धं इदं चित्त’न्ति तासुयेव तीसु अनुपस्सनासु कम्मप्पवत्तनं। ततो सण्हतरमलप्पवाहनं विय अनागामिमग्गेन अणुसहगतसंयोजनद्वयखेपनं। ‘न ताव परिसुद्धं वत्थ’न्ति पुन खारत्तयदानं विय ‘न ताव परिसुद्धं इदं चित्त’न्ति तासुयेव तीसु अनुपस्सनासु कम्मप्पवत्तनं। ततो विक्खालनेन अंसुअब्भन्तरगते मले पवाहेत्वा परिसुद्धस्स रजतपट्टसदिसस्स गन्धकरण्डके निक्खित्तस्स वत्थस्स इच्छितिच्छितक्खणे परिदहनं विय अरहत्तमग्गेन अट्ठन्नं किलेसानं खेपितत्ता परिसुद्धस्स खीणासवचित्तस्स इच्छितिच्छितक्खणे फलसमापत्तिविहारेन वीतिनामनं। इदं ‘अञ्ञे अञ्ञो किलेसे पजहती’ति एत्थ ओपम्मं। वुत्तम्पि चेतं –
Tattha kiliṭṭhavatthaṃ viya kilesānugataṃ cittaṃ. Tividhakhāradānakālo viya tīsu anupassanāsu kammassa pavattanakālo. Udake vikkhāletvā oḷārikoḷārikamalappavāhanaṃ viya sotāpattimaggena pañcakilesakhepanaṃ. Dutiyampi tesaṃ khārānaṃ anuppadānaṃ viya ‘na tāva parisuddhaṃ idaṃ citta’nti tāsuyeva tīsu anupassanāsu kammappavattanaṃ. Tato nātisaṇhataramalappavāhanaṃ viya sakadāgāmimaggena oḷārikasaṃyojanadvayakhepanaṃ. Tato ‘na tāva parisuddhaṃ vattha’nti puna khārattayadānaṃ viya ‘na tāva parisuddhaṃ idaṃ citta’nti tāsuyeva tīsu anupassanāsu kammappavattanaṃ. Tato saṇhataramalappavāhanaṃ viya anāgāmimaggena aṇusahagatasaṃyojanadvayakhepanaṃ. ‘Na tāva parisuddhaṃ vattha’nti puna khārattayadānaṃ viya ‘na tāva parisuddhaṃ idaṃ citta’nti tāsuyeva tīsu anupassanāsu kammappavattanaṃ. Tato vikkhālanena aṃsuabbhantaragate male pavāhetvā parisuddhassa rajatapaṭṭasadisassa gandhakaraṇḍake nikkhittassa vatthassa icchiticchitakkhaṇe paridahanaṃ viya arahattamaggena aṭṭhannaṃ kilesānaṃ khepitattā parisuddhassa khīṇāsavacittassa icchiticchitakkhaṇe phalasamāpattivihārena vītināmanaṃ. Idaṃ ‘aññe añño kilese pajahatī’ti ettha opammaṃ. Vuttampi cetaṃ –
‘‘सेय्यथापि , आवुसो, वत्थं संकिलिट्ठं मलग्गहितं, तमेनं सामिका रजकस्स अनुपदज्जेय्युं। तमेनं रजको ऊसे वा खारे वा गोमये वा सम्मद्दित्वा अच्छे उदके विक्खालेति। किञ्चापि तं होति वत्थं परिसुद्धं परियोदातं, अथ ख्वस्स होतियेव ‘अणुसहगतो ऊसगन्धो वा खारगन्धो वा गोमयगन्धो वा असमूहतो’। तमेनं रजको सामिकानं देति। तमेनं सामिका गन्धपरिभाविते करण्डके निक्खिपन्ति। योपिस्स होति अणुसहगतो ऊसगन्धो वा खारगन्धो वा गोमयगन्धो वा असमूहतो, सोपि समुग्घातं गच्छति। एवमेव खो, आवुसो, किञ्चापि अरियसावकस्स पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि पहीनानि भवन्ति, अथ ख्वस्स होतियेव पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु अणुसहगतो ‘अस्मी’ति मानो, ‘अस्मी’ति छन्दो, ‘अस्मी’ति अनुसयो असमूहतो, सो अपरेन समयेन पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु उदयब्बयानुपस्सी विहरति – ‘इति रूपं, इति रूपस्स समुदयो, इति रूपस्स अत्थङ्गमो; इति वेदना इति सञ्ञा इति सङ्खारा इति विञ्ञाणं, इति विञ्ञाणस्स समुदयो, इति विञ्ञाणस्स अत्थङ्गमो’ति। तस्सिमेसु पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु उदयब्बयानुपस्सिनो विहरतो योपिस्स होति पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु अणुसहगतो ‘अस्मी’ति मानो, ‘अस्मी’ति छन्दो, ‘अस्मी’ति अनुसयो असमूहतो, सोपि समुग्घातं गच्छती’’ति (सं॰ नि॰ ३.८९)।
‘‘Seyyathāpi , āvuso, vatthaṃ saṃkiliṭṭhaṃ malaggahitaṃ, tamenaṃ sāmikā rajakassa anupadajjeyyuṃ. Tamenaṃ rajako ūse vā khāre vā gomaye vā sammadditvā acche udake vikkhāleti. Kiñcāpi taṃ hoti vatthaṃ parisuddhaṃ pariyodātaṃ, atha khvassa hotiyeva ‘aṇusahagato ūsagandho vā khāragandho vā gomayagandho vā asamūhato’. Tamenaṃ rajako sāmikānaṃ deti. Tamenaṃ sāmikā gandhaparibhāvite karaṇḍake nikkhipanti. Yopissa hoti aṇusahagato ūsagandho vā khāragandho vā gomayagandho vā asamūhato, sopi samugghātaṃ gacchati. Evameva kho, āvuso, kiñcāpi ariyasāvakassa pañcorambhāgiyāni saṃyojanāni pahīnāni bhavanti, atha khvassa hotiyeva pañcasu upādānakkhandhesu aṇusahagato ‘asmī’ti māno, ‘asmī’ti chando, ‘asmī’ti anusayo asamūhato, so aparena samayena pañcasu upādānakkhandhesu udayabbayānupassī viharati – ‘iti rūpaṃ, iti rūpassa samudayo, iti rūpassa atthaṅgamo; iti vedanā iti saññā iti saṅkhārā iti viññāṇaṃ, iti viññāṇassa samudayo, iti viññāṇassa atthaṅgamo’ti. Tassimesu pañcasu upādānakkhandhesu udayabbayānupassino viharato yopissa hoti pañcasu upādānakkhandhesu aṇusahagato ‘asmī’ti māno, ‘asmī’ti chando, ‘asmī’ti anusayo asamūhato, sopi samugghātaṃ gacchatī’’ti (saṃ. ni. 3.89).
तत्थ सोतापत्तिमग्गेन पञ्च अकुसलचित्तानि पहीयन्ति सद्धिं चित्तङ्गवसेन उप्पज्जनकपापधम्मेहि। सकदागामिमग्गेन द्वे दोमनस्ससहगतचित्तानि तनुकानि भवन्ति सद्धिं चित्तङ्गवसेन उप्पज्जनकपापधम्मेहि। अनागामिमग्गेन तानियेव पहीयन्ति सद्धिं सम्पयुत्तधम्मेहि। अरहत्तमग्गेन पञ्च अकुसलचित्तानि पहीयन्ति सद्धिं चित्तङ्गवसेन उप्पज्जनकपापधम्मेहि। इमेसं द्वादसन्नं अकुसलचित्तानं पहीनकालतो पट्ठाय खीणासवस्स चित्तङ्गवसेन पुन पच्छतोपवत्तनककिलेसो नाम न होति।
Tattha sotāpattimaggena pañca akusalacittāni pahīyanti saddhiṃ cittaṅgavasena uppajjanakapāpadhammehi. Sakadāgāmimaggena dve domanassasahagatacittāni tanukāni bhavanti saddhiṃ cittaṅgavasena uppajjanakapāpadhammehi. Anāgāmimaggena tāniyeva pahīyanti saddhiṃ sampayuttadhammehi. Arahattamaggena pañca akusalacittāni pahīyanti saddhiṃ cittaṅgavasena uppajjanakapāpadhammehi. Imesaṃ dvādasannaṃ akusalacittānaṃ pahīnakālato paṭṭhāya khīṇāsavassa cittaṅgavasena puna pacchatopavattanakakileso nāma na hoti.
तत्रिदं ओपम्मं – एको किर महाराजा पच्चन्ते आरक्खं दत्वा महानगरे इस्सरियं अनुभवन्तो वसति। अथस्स पच्चन्तो कुप्पि। तस्मिं समये द्वादस चोरजेट्ठका अनेकेहि पुरिससहस्सेहि सद्धिं रट्ठं विलुम्पन्ति। पच्चन्तवासिनो महामत्ता ‘पच्चन्तो कुपितो’ति रञ्ञो पहिणिंसु। राजा ‘विस्सट्ठा गण्हथ, अहं तुम्हाकं कत्तब्बं करिस्सामी’ति सासनं पहिणि । ते पठमसम्पहारेनेव अनेकेहि पुरिससहस्सेहि सद्धिं पञ्च चोरजेट्ठके घातयिंसु। सेसा सत्त जना अत्तनो अत्तनो परिवारे गहेत्वा पब्बतं पविसिंसु। अमच्चा तं पवत्तिं रञ्ञो पेसयिंसु।
Tatridaṃ opammaṃ – eko kira mahārājā paccante ārakkhaṃ datvā mahānagare issariyaṃ anubhavanto vasati. Athassa paccanto kuppi. Tasmiṃ samaye dvādasa corajeṭṭhakā anekehi purisasahassehi saddhiṃ raṭṭhaṃ vilumpanti. Paccantavāsino mahāmattā ‘paccanto kupito’ti rañño pahiṇiṃsu. Rājā ‘vissaṭṭhā gaṇhatha, ahaṃ tumhākaṃ kattabbaṃ karissāmī’ti sāsanaṃ pahiṇi . Te paṭhamasampahāreneva anekehi purisasahassehi saddhiṃ pañca corajeṭṭhake ghātayiṃsu. Sesā satta janā attano attano parivāre gahetvā pabbataṃ pavisiṃsu. Amaccā taṃ pavattiṃ rañño pesayiṃsu.
राजा ‘तुम्हाकं कत्तब्बयुत्तं अहं जानिस्सामि, तेपि गण्हथा’ति धनं पहिणि। ते दुतियसम्पहारेन द्वे चोरजेट्ठके पहरिंसु, परिवारेपि तेसं दुब्बले अकंसु। ते सब्बेपि पलायित्वा पब्बतं पविसिंसु। तम्पि पवत्तिं अमच्चा रञ्ञो पेसयिंसु।
Rājā ‘tumhākaṃ kattabbayuttaṃ ahaṃ jānissāmi, tepi gaṇhathā’ti dhanaṃ pahiṇi. Te dutiyasampahārena dve corajeṭṭhake pahariṃsu, parivārepi tesaṃ dubbale akaṃsu. Te sabbepi palāyitvā pabbataṃ pavisiṃsu. Tampi pavattiṃ amaccā rañño pesayiṃsu.
पुन राजा ‘विस्सट्ठा गण्हन्तू’ति धनं पहिणि। ते ततियसम्पहारेन सद्धिं सहायपुरिसेहि द्वे चोरजेट्ठके घातयित्वा तं पवत्तिं रञ्ञो पेसयिंसु।
Puna rājā ‘vissaṭṭhā gaṇhantū’ti dhanaṃ pahiṇi. Te tatiyasampahārena saddhiṃ sahāyapurisehi dve corajeṭṭhake ghātayitvā taṃ pavattiṃ rañño pesayiṃsu.
पुन राजा ‘अवसेसे विस्सट्ठा गण्हन्तू’ति धनं पहिणि। ते चतुत्थसम्पहारेन सपरिवारे पञ्च चोरजेट्ठके घातयिंसु। द्वादसन्नं चोरजेट्ठकानं घातितकालतो पट्ठाय कोचि चोरो नाम नत्थि। खेमा जनपदा उरे पुत्ते नच्चेन्ता मञ्ञे विहरन्ति। राजा विजितसङ्गामेहि योधेहि परिवुतो वरपासादगतो महासम्पत्तिं अनुभवि।
Puna rājā ‘avasese vissaṭṭhā gaṇhantū’ti dhanaṃ pahiṇi. Te catutthasampahārena saparivāre pañca corajeṭṭhake ghātayiṃsu. Dvādasannaṃ corajeṭṭhakānaṃ ghātitakālato paṭṭhāya koci coro nāma natthi. Khemā janapadā ure putte naccentā maññe viharanti. Rājā vijitasaṅgāmehi yodhehi parivuto varapāsādagato mahāsampattiṃ anubhavi.
तत्थ महन्तो राजा विय धम्मराजा। पच्चन्तवासिनो अमच्चा विय योगावचरा कुलपुत्ता। द्वादस चोरजेट्ठका विय द्वादस अकुसलचित्तानि। तेसं सहाया अनेकसहस्सपुरिसा विय चित्तङ्गवसेन उप्पज्जनकपापधम्मा। रञ्ञो पच्चन्तो कुपितोति पहितकालो विय आरम्मणे किलेसेसु उप्पन्नेसु ‘भन्ते, किलेसो मे उप्पन्नो’ति सत्थु आरोचनकालो। ‘विस्सट्ठा गण्हन्तू’ति धनदानं विय ‘किलेसे निग्गण्ह भिक्खू’ति धम्मरञ्ञो कम्मट्ठानाचिक्खनं। सपरिवारानं पञ्चन्नं चोरजेट्ठकानं घातितकालो विय सोतापत्तिमग्गेन सम्पयुत्तानं पञ्चन्नं अकुसलचित्तानं पहानं।
Tattha mahanto rājā viya dhammarājā. Paccantavāsino amaccā viya yogāvacarā kulaputtā. Dvādasa corajeṭṭhakā viya dvādasa akusalacittāni. Tesaṃ sahāyā anekasahassapurisā viya cittaṅgavasena uppajjanakapāpadhammā. Rañño paccanto kupitoti pahitakālo viya ārammaṇe kilesesu uppannesu ‘bhante, kileso me uppanno’ti satthu ārocanakālo. ‘Vissaṭṭhā gaṇhantū’ti dhanadānaṃ viya ‘kilese niggaṇha bhikkhū’ti dhammarañño kammaṭṭhānācikkhanaṃ. Saparivārānaṃ pañcannaṃ corajeṭṭhakānaṃ ghātitakālo viya sotāpattimaggena sampayuttānaṃ pañcannaṃ akusalacittānaṃ pahānaṃ.
पुन रञ्ञो पवत्तिपेसनं विय सम्मासम्बुद्धस्स पटिलद्धगुणारोचनं। ‘सेसके च गण्हन्तू’ति पुन धनदानं विय भगवतो सकदागामिमग्गस्स विपस्सनाचिक्खनं। दुतियसम्पहारेन सपरिवारानं द्विन्नं चोरजेट्ठकानं दुब्बलीकरणं विय सकदागामिमग्गेन ससम्पयुत्तानं द्विन्नं दोमनस्सचित्तानं तनुभावकरणं।
Puna rañño pavattipesanaṃ viya sammāsambuddhassa paṭiladdhaguṇārocanaṃ. ‘Sesake ca gaṇhantū’ti puna dhanadānaṃ viya bhagavato sakadāgāmimaggassa vipassanācikkhanaṃ. Dutiyasampahārena saparivārānaṃ dvinnaṃ corajeṭṭhakānaṃ dubbalīkaraṇaṃ viya sakadāgāmimaggena sasampayuttānaṃ dvinnaṃ domanassacittānaṃ tanubhāvakaraṇaṃ.
पुन रञ्ञो पवत्तिपेसनं विय सत्थु पटिलद्धगुणारोचनं। ‘विस्सट्ठा गण्हन्तू’ति पुन धनदानं विय भगवतो अनागामिमग्गस्स विपस्सनाचिक्खनं। ततियसम्पहारेन सपरिवारानं द्विन्नं चोरजेट्ठकानं घातनं विय अनागामिमग्गेन ससम्पयुत्तानं द्विन्नं दोमनस्सचित्तानं पहानं।
Puna rañño pavattipesanaṃ viya satthu paṭiladdhaguṇārocanaṃ. ‘Vissaṭṭhā gaṇhantū’ti puna dhanadānaṃ viya bhagavato anāgāmimaggassa vipassanācikkhanaṃ. Tatiyasampahārena saparivārānaṃ dvinnaṃ corajeṭṭhakānaṃ ghātanaṃ viya anāgāmimaggena sasampayuttānaṃ dvinnaṃ domanassacittānaṃ pahānaṃ.
पुन रञ्ञो पवत्तिपेसनं विय तथागतस्स पटिलद्धगुणारोचनं। ‘विस्सट्ठा गण्हन्तू’ति पुन धनदानं विय भगवतो अरहत्तमग्गस्स विपस्सनाचिक्खनं। चतुत्थसम्पहारेन सपरिवारानं पञ्चन्नं चोरजेट्ठकानं घातितकालतो पट्ठाय जनपदस्स खेमकालो विय अरहत्तमग्गेन ससम्पयुत्तेसु पञ्चसु अकुसलचित्तेसु पहीनेसु द्वादसन्नं अकुसलचित्तानं पहीनकालतो पट्ठाय पुन चित्तङ्गवसेन उप्पज्जनकस्स अकुसलधम्मस्स अभावो। रञ्ञो विजितसङ्गामस्स अमच्चगणपरिवुतस्स वरपासादे महासम्पत्तिअनुभवनं विय खीणासवपरिवुतस्स धम्मरञ्ञो सुञ्ञतअनिमित्तअप्पणिहितभेदेसु समापत्तिसुखेसु इच्छितिच्छितफलसमापत्तिसुखानुभवनं वेदितब्बन्ति।
Puna rañño pavattipesanaṃ viya tathāgatassa paṭiladdhaguṇārocanaṃ. ‘Vissaṭṭhā gaṇhantū’ti puna dhanadānaṃ viya bhagavato arahattamaggassa vipassanācikkhanaṃ. Catutthasampahārena saparivārānaṃ pañcannaṃ corajeṭṭhakānaṃ ghātitakālato paṭṭhāya janapadassa khemakālo viya arahattamaggena sasampayuttesu pañcasu akusalacittesu pahīnesu dvādasannaṃ akusalacittānaṃ pahīnakālato paṭṭhāya puna cittaṅgavasena uppajjanakassa akusaladhammassa abhāvo. Rañño vijitasaṅgāmassa amaccagaṇaparivutassa varapāsāde mahāsampattianubhavanaṃ viya khīṇāsavaparivutassa dhammarañño suññataanimittaappaṇihitabhedesu samāpattisukhesu icchiticchitaphalasamāpattisukhānubhavanaṃ veditabbanti.
कुसला धम्मातिपदस्स वण्णना निट्ठिता।
Kusalā dhammātipadassa vaṇṇanā niṭṭhitā.
