| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / खुद्दसिक्खा-मूलसिक्खा • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
४९. चतुरारक्खनिद्देसवण्णना
49. Caturārakkhaniddesavaṇṇanā
४६१-२. असुभन्ति असुभभावना। इमे चत्तारो चतुरारक्खा नामाति अधिप्पायो। इदानि ते दस्सेतुं ‘‘आरकत्तादिना’’तिआदिमाह। आरकत्तादिनाति एत्थ आरकत्ता, अरीनं अरानञ्च हतत्ता, पच्चयादीनं अरहत्ता, पापकरणे रहाभावाति इमेहि ताव चतूहि कारणेहि सो भगवा अरहन्ति अनुस्सरितब्बोति अत्थो। वुत्तञ्हेतं –
461-2.Asubhanti asubhabhāvanā. Ime cattāro caturārakkhā nāmāti adhippāyo. Idāni te dassetuṃ ‘‘ārakattādinā’’tiādimāha. Ārakattādināti ettha ārakattā, arīnaṃ arānañca hatattā, paccayādīnaṃ arahattā, pāpakaraṇe rahābhāvāti imehi tāva catūhi kāraṇehi so bhagavā arahanti anussaritabboti attho. Vuttañhetaṃ –
‘‘आरकत्ता हतत्ता च, किलेसारीन सो मुनि।
‘‘Ārakattā hatattā ca, kilesārīna so muni;
हतसंसारचक्कारो, पच्चयादीन चारहो।
Hatasaṃsāracakkāro, paccayādīna cāraho;
न रहो करोति पापानि, अरहं तेन वुच्चती’’ति॥ (पारा॰ अट्ठ॰ १.१; विसुद्धि॰ १.१३०)।
Na raho karoti pāpāni, arahaṃ tena vuccatī’’ti. (pārā. aṭṭha. 1.1; visuddhi. 1.130);
भगवा पन सब्बकिलेसेहि सुविदूरविदूरे ठितो मग्गेन सवासनकिलेसानं हतत्ता, तस्मा ‘‘आरकत्ता अरह’’न्ति वुत्तो। वुत्तञ्हेतं –
Bhagavā pana sabbakilesehi suvidūravidūre ṭhito maggena savāsanakilesānaṃ hatattā, tasmā ‘‘ārakattā araha’’nti vutto. Vuttañhetaṃ –
‘‘सो ततो आरका नाम।
‘‘So tato ārakā nāma;
यस्स येनासमङ्गिता।
Yassa yenāsamaṅgitā;
असमङ्गी च दोसेहि,
Asamaṅgī ca dosehi,
नाथो तेनारहं मतो’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.१२५)।
Nātho tenārahaṃ mato’’ti. (visuddhi. 1.125);
भगवता पन सब्बकिलेसारयो हता, तस्मा ‘‘अरीनं हतत्तापि अरह’’न्ति वुत्तो। वुत्तञ्हेतं –
Bhagavatā pana sabbakilesārayo hatā, tasmā ‘‘arīnaṃ hatattāpi araha’’nti vutto. Vuttañhetaṃ –
‘‘यस्मा रागादिसङ्खाता, सब्बेपि अरयो हता।
‘‘Yasmā rāgādisaṅkhātā, sabbepi arayo hatā;
पञ्ञासत्थेन नाथेन, तस्मापि अरहं मतो’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.१२६)।
Paññāsatthena nāthena, tasmāpi arahaṃ mato’’ti. (visuddhi. 1.126);
यं पनेतं अविज्जाभवतण्हामयनाभिपुञ्ञाभिसङ्खारअपुञ्ञाभिसङ्खारआनेञ्जाभिसङ्खारारं जरामरणनेमि ‘‘आसवसमुदया अविज्जासमुदयो’’ति (म॰ नि॰ १.१०३) वचनतो आसवसमुदयमयेन अक्खेन विज्झित्वा तिभवरथे योजितं अनादिकालप्पवत्तं संसारचक्कं, तस्स भगवतो बोधिरुक्खमूले सम्मप्पधानवीरियपादेहि चतुपारिसुद्धिसीलपथवियं पतिट्ठाय सद्धाहत्थेन कम्मक्खयकरञाणफरसुं गहेत्वा सब्बे अरा हता। तस्मा ‘‘अरानं हतत्ता अरह’’न्ति वुत्तो। वुत्तञ्हेतं –
Yaṃ panetaṃ avijjābhavataṇhāmayanābhipuññābhisaṅkhāraapuññābhisaṅkhāraāneñjābhisaṅkhārāraṃ jarāmaraṇanemi ‘‘āsavasamudayā avijjāsamudayo’’ti (ma. ni. 1.103) vacanato āsavasamudayamayena akkhena vijjhitvā tibhavarathe yojitaṃ anādikālappavattaṃ saṃsāracakkaṃ, tassa bhagavato bodhirukkhamūle sammappadhānavīriyapādehi catupārisuddhisīlapathaviyaṃ patiṭṭhāya saddhāhatthena kammakkhayakarañāṇapharasuṃ gahetvā sabbe arā hatā. Tasmā ‘‘arānaṃ hatattā araha’’nti vutto. Vuttañhetaṃ –
‘‘अरा संसारचक्कस्स, हता ञाणासिना यतो।
‘‘Arā saṃsāracakkassa, hatā ñāṇāsinā yato;
लोकनाथेन तेनेस, अरहन्ति पवुच्चती’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.१२८)।
Lokanāthena tenesa, arahanti pavuccatī’’ti. (visuddhi. 1.128);
अग्गदक्खिणेय्यत्ता चीवरादीनं पच्चयानं उत्तमपूजाय च युत्तो भगवा, तस्मा ‘‘पच्चयादीनं अरहत्ता च अरह’’न्ति वुच्चति। वुत्तञ्हेतं –
Aggadakkhiṇeyyattā cīvarādīnaṃ paccayānaṃ uttamapūjāya ca yutto bhagavā, tasmā ‘‘paccayādīnaṃ arahattā ca araha’’nti vuccati. Vuttañhetaṃ –
‘‘पूजाविसेसं सह पच्चयेहि,
‘‘Pūjāvisesaṃ saha paccayehi,
यस्मा अयं अरहति लोकनाथो।
Yasmā ayaṃ arahati lokanātho;
अत्थानुरूपं अरहन्ति लोके,
Atthānurūpaṃ arahanti loke,
तस्मा जिनो अरहति नाममेत’’न्ति॥ (विसुद्धि॰ १.१२९)।
Tasmā jino arahati nāmameta’’nti. (visuddhi. 1.129);
यथा लोके केचि पण्डितमानिनो असिलोकभयेन रहो पापानि करोन्ति, तथा भगवा कदाचिपि न करोति, तस्मा ‘‘पापकरणे रहाभावा च अरह’’न्ति वुच्चति। वुत्तञ्हेतं –
Yathā loke keci paṇḍitamānino asilokabhayena raho pāpāni karonti, tathā bhagavā kadācipi na karoti, tasmā ‘‘pāpakaraṇe rahābhāvā ca araha’’nti vuccati. Vuttañhetaṃ –
‘‘यस्मा नत्थि रहो नाम, पापकम्मेसु तादिनो।
‘‘Yasmā natthi raho nāma, pāpakammesu tādino;
रहाभावेन तेनेस, अरहं इति विस्सुतो’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.१३०) –
Rahābhāvena tenesa, arahaṃ iti vissuto’’ti. (visuddhi. 1.130) –
एवं आरकत्तादिना अरहन्ति भावेतब्बं।
Evaṃ ārakattādinā arahanti bhāvetabbaṃ.
सम्मा सामञ्च सब्बधम्मानं बुद्धत्ता पन सम्मासम्बुद्धो। सम्माति ञायेनेव, अभिञ्ञेय्ये धम्मे अभिञ्ञेय्यतो परिञ्ञेय्ये धम्मे परिञ्ञेय्यतो पहातब्बे धम्मे पहातब्बतो सच्छिकातब्बे धम्मे सच्छिकातब्बतो भावेतब्बे धम्मे भावेतब्बतो एवाति अत्थो। सामञ्चाति अत्तनाव। वुत्तञ्हेतं –
Sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā pana sammāsambuddho. Sammāti ñāyeneva, abhiññeyye dhamme abhiññeyyato pariññeyye dhamme pariññeyyato pahātabbe dhamme pahātabbato sacchikātabbe dhamme sacchikātabbato bhāvetabbe dhamme bhāvetabbato evāti attho. Sāmañcāti attanāva. Vuttañhetaṃ –
‘‘अभिञ्ञेय्यं अभिञ्ञातं, भावेतब्बञ्च भावितं।
‘‘Abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ, bhāvetabbañca bhāvitaṃ;
पहातब्बं पहीनं मे, तस्मा बुद्धोस्मि ब्राह्मणा’’ति॥ (म॰ नि॰ २.३९९; सु॰ नि॰ ५६३)।
Pahātabbaṃ pahīnaṃ me, tasmā buddhosmi brāhmaṇā’’ti. (ma. ni. 2.399; su. ni. 563);
‘‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्थादेवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’’ति एवं वुत्ते नवभेदे भगवतो गुणे या पुनप्पुनं उप्पज्जनतो सतियेव अनुस्सति, पवत्तितब्बट्ठानम्हियेव वा पवत्तत्ता सद्धापब्बजितस्स कुलपुत्तस्स अनुरूपा सतीति अनुस्सति, बुद्धं आरब्भ उप्पन्ना अनुस्सति बुद्धानुस्सति, या एवं नवविधेन पवत्ता सति , सा बुद्धानुस्सति नामाति अत्थो। सब्बाकारेन पन आचरियेन बुद्धघोसेन बुद्धानुस्सति विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.१२३ आदयो) वुत्ता, अत्थिकेन पन ततो पच्चासीसितब्बा।
‘‘Itipi so bhagavā arahaṃ sammāsambuddho vijjācaraṇasampanno sugato lokavidū anuttaro purisadammasārathi satthādevamanussānaṃ buddho bhagavā’’ti evaṃ vutte navabhede bhagavato guṇe yā punappunaṃ uppajjanato satiyeva anussati, pavattitabbaṭṭhānamhiyeva vā pavattattā saddhāpabbajitassa kulaputtassa anurūpā satīti anussati, buddhaṃ ārabbha uppannā anussati buddhānussati, yā evaṃ navavidhena pavattā sati , sā buddhānussati nāmāti attho. Sabbākārena pana ācariyena buddhaghosena buddhānussati visuddhimagge (visuddhi. 1.123 ādayo) vuttā, atthikena pana tato paccāsīsitabbā.
४६३-४. चतुरारक्खाय सायंपातं भावेतब्बत्ता मेत्ताभावनं दस्सेन्तेन थेरेन सब्बत्थककम्मट्ठानभावनावसेन दस्सिताति वेदितब्बा। इतरथा ‘‘अत्तानं उपमं कत्वा, न हनेय्य न घातये’’ति (ध॰ प॰ १२९-१३०) वचनतो सब्बपठमं ‘‘अहं सुखितो होमि, अवेरो’’तिआदिना नयेन भावेत्वाव अत्तनि चित्तं निपरिबन्धमानं कत्वा पच्छा आचरियुपज्झायादीसु कमेन भावेतब्बा। अत्तनि पन अप्पना न होति। गोचरगामम्हि इस्सरे जनेति सम्बन्धो। तत्थाति (पारा॰ अट्ठ॰ २.१६५) गोचरगामे। सीमट्ठसङ्घतो पट्ठाय परिच्छिज्ज परिच्छिज्जाति अत्थो। एवं मेत्तं भावेन्तो भिक्खुसङ्घे मेत्ताय सहवासीनं मुदुचित्तं जनेति, अथस्स सुखसंवासता होति। सीमट्ठकदेवतासु मेत्ताय मुदुकतचित्ताहि देवताहि धम्मिकाय रक्खाय सुसंविहितरक्खो होति। गोचरगामम्हि इस्सरजने मेत्ताय मुदुकतचित्तसन्तानेहि इस्सरेहि धम्मिकाय रक्खाय सुरक्खितपरिक्खारो होति। तत्थ मनुस्से मेत्ताय पसादितचित्तेहि तेहि अपरिभूतो हुत्वा विचरति। सब्बसत्तेसु मेत्ताय सब्बत्थ अप्पटिहतचारो होति।
463-4. Caturārakkhāya sāyaṃpātaṃ bhāvetabbattā mettābhāvanaṃ dassentena therena sabbatthakakammaṭṭhānabhāvanāvasena dassitāti veditabbā. Itarathā ‘‘attānaṃ upamaṃ katvā, na haneyya na ghātaye’’ti (dha. pa. 129-130) vacanato sabbapaṭhamaṃ ‘‘ahaṃ sukhito homi, avero’’tiādinā nayena bhāvetvāva attani cittaṃ niparibandhamānaṃ katvā pacchā ācariyupajjhāyādīsu kamena bhāvetabbā. Attani pana appanā na hoti. Gocaragāmamhi issare janeti sambandho. Tatthāti (pārā. aṭṭha. 2.165) gocaragāme. Sīmaṭṭhasaṅghato paṭṭhāya paricchijja paricchijjāti attho. Evaṃ mettaṃ bhāvento bhikkhusaṅghe mettāya sahavāsīnaṃ muducittaṃ janeti, athassa sukhasaṃvāsatā hoti. Sīmaṭṭhakadevatāsu mettāya mudukatacittāhi devatāhi dhammikāya rakkhāya susaṃvihitarakkho hoti. Gocaragāmamhi issarajane mettāya mudukatacittasantānehi issarehi dhammikāya rakkhāya surakkhitaparikkhāro hoti. Tattha manusse mettāya pasāditacittehi tehi aparibhūto hutvā vicarati. Sabbasattesu mettāya sabbattha appaṭihatacāro hoti.
४६५-६. वण्णतो च सण्ठानतो च ओकासतो च दिसतो च परिच्छेदतो च केसादिकोट्ठासे ववत्थपेत्वाति सम्बन्धो। एत्थ वण्णतोति (विसुद्धि॰ १.११०) केसादीनं वण्णतो। सण्ठानतोति तेसंयेव सण्ठानतो। ओकासतोति ‘‘अयं कोट्ठासो इमस्मिं नाम ओकासे पतिट्ठितो’’ति एवं तस्स तस्स ओकासतो। दिसतोति इमस्मिं सरीरे नाभितो उद्धं उपरिमा दिसा, अधो हेट्ठिमा दिसा, तस्मा ‘‘अयं कोट्ठासो इमिस्सा नाम दिसाया’’ति दिसा ववत्थपेतब्बा। परिच्छेदतोति सभागपरिच्छेदतो विसभागपरिच्छेदतोति द्वे परिच्छेदा। तत्थ ‘‘अयं कोट्ठासो हेट्ठा च उपरि च तिरियञ्च इमिना नाम परिच्छेदो’’ति एवं सभागपरिच्छेदो वेदितब्बो। ‘‘केसा न लोमा, लोमा न केसा’’ति एवं अमिस्सकवसेन विसभागपरिच्छेदो।
465-6. Vaṇṇato ca saṇṭhānato ca okāsato ca disato ca paricchedato ca kesādikoṭṭhāse vavatthapetvāti sambandho. Ettha vaṇṇatoti (visuddhi. 1.110) kesādīnaṃ vaṇṇato. Saṇṭhānatoti tesaṃyeva saṇṭhānato. Okāsatoti ‘‘ayaṃ koṭṭhāso imasmiṃ nāma okāse patiṭṭhito’’ti evaṃ tassa tassa okāsato. Disatoti imasmiṃ sarīre nābhito uddhaṃ uparimā disā, adho heṭṭhimā disā, tasmā ‘‘ayaṃ koṭṭhāso imissā nāma disāyā’’ti disā vavatthapetabbā. Paricchedatoti sabhāgaparicchedato visabhāgaparicchedatoti dve paricchedā. Tattha ‘‘ayaṃ koṭṭhāso heṭṭhā ca upari ca tiriyañca iminā nāma paricchedo’’ti evaṃ sabhāgaparicchedo veditabbo. ‘‘Kesā na lomā, lomā na kesā’’ti evaṃ amissakavasena visabhāgaparicchedo.
एवं पञ्चहि आकारेहि ववत्थानाकारं दस्सेत्वा इदानि मनसि करोन्तेन एवं मनसि कातब्बन्ति तं दस्सेतुं ‘‘अनुपुब्बतो’’तिआदिमाह। तत्थ अनुपुब्बतोति सज्झायकरणकालतो पट्ठाय ‘‘केसा नखा’’ति एवं एकन्तरिकाय वा ‘‘लोमा केसा’’ति एवं उप्पटिपाटिया वा न मनसि कातब्बं, अथ खो ‘‘केसा लोमा’’तिआदिना नयेन अनुपटिपाटिया मनसि कातब्बं, अनुपटिपाटिया मनसि करोन्तेनापि नातिसीघं नातिसणिकं मनसि कातब्बं, बहिद्धा पुथुत्तारम्मणे चेतसो विक्खेपो पटिबाहितब्बो। ‘‘पण्णत्तिं समतिक्कम्म, मुञ्चन्तस्सानुपुब्बतो’’ति पाठो गहेतब्बो। एवञ्हि सति भावनाक्कमेन अत्थो सुविञ्ञेय्यो होति। ‘‘केसा लोमा’’तिआदिपञ्ञत्तिं अमनसिकत्वा पटिक्कूलभावेन एवं चित्तं ठपेतब्बं। मुञ्चन्तस्सानुपुब्बतोति यो यो कोट्ठासो आपाथं नागच्छति, तं तं अनुपुब्बतो मुञ्चन्तस्साति अत्थो।
Evaṃ pañcahi ākārehi vavatthānākāraṃ dassetvā idāni manasi karontena evaṃ manasi kātabbanti taṃ dassetuṃ ‘‘anupubbato’’tiādimāha. Tattha anupubbatoti sajjhāyakaraṇakālato paṭṭhāya ‘‘kesā nakhā’’ti evaṃ ekantarikāya vā ‘‘lomā kesā’’ti evaṃ uppaṭipāṭiyā vā na manasi kātabbaṃ, atha kho ‘‘kesā lomā’’tiādinā nayena anupaṭipāṭiyā manasi kātabbaṃ, anupaṭipāṭiyā manasi karontenāpi nātisīghaṃ nātisaṇikaṃ manasi kātabbaṃ, bahiddhā puthuttārammaṇe cetaso vikkhepo paṭibāhitabbo. ‘‘Paṇṇattiṃ samatikkamma, muñcantassānupubbato’’ti pāṭho gahetabbo. Evañhi sati bhāvanākkamena attho suviññeyyo hoti. ‘‘Kesā lomā’’tiādipaññattiṃ amanasikatvā paṭikkūlabhāvena evaṃ cittaṃ ṭhapetabbaṃ. Muñcantassānupubbatoti yo yo koṭṭhāso āpāthaṃ nāgacchati, taṃ taṃ anupubbato muñcantassāti attho.
४६७. इदानि यथा पटिक्कूलमनसिकारो कातब्बो, तं दस्सेतुं ‘‘वण्णआसयसण्ठाना’’तिआदिमाह। एतेहि वण्णादीहि कोट्ठासेहि पटिक्कूलाति भावनाति सम्बन्धो। एत्थ (विभ॰ अट्ठ॰ ३५६; विसुद्धि॰ १.१७८) केसा ताव वण्णतोपि पटिक्कूला। तथा हि यागुभत्तादीसु केसवण्णं किञ्चि दिस्वा जिगुच्छन्ति। सण्ठानतोपि पटिक्कूला। तथा हि रत्तिं भुञ्जन्ता केससण्ठानं मकचिवाकादिकं छुपित्वा जिगुच्छन्ति। तेलमक्खनादिविरहितानञ्च अग्गिम्हि पक्खित्तानञ्च गन्धो अतिविय पटिक्कूलोति गन्धतोपि पटिक्कूला। असुचिट्ठाने जातसूपेय्यपण्णं विय पुब्बलोहितमुत्तकरीसपित्तसेम्हादिनिस्सन्देन जातत्ता आसयतोपि पटिक्कूला। गूथरासिम्हि उट्ठितकण्णिकं विय एकतिंसकोट्ठासरासिम्हि जातत्ता ओकासतोपि पटिक्कूला। उद्धुमातकं विनीलकं विपुब्बकं विच्छिद्दकं विक्खायितकं विक्खित्तकं हतविक्खित्तकं लोहितकं पुळवकं अट्ठिकन्ति इमेसु उद्धुमातकादीसु वत्थूसु असुभाकारं गहेत्वा पवत्ता भावना वा असुभं नामाति अत्थो।
467. Idāni yathā paṭikkūlamanasikāro kātabbo, taṃ dassetuṃ ‘‘vaṇṇaāsayasaṇṭhānā’’tiādimāha. Etehi vaṇṇādīhi koṭṭhāsehi paṭikkūlāti bhāvanāti sambandho. Ettha (vibha. aṭṭha. 356; visuddhi. 1.178) kesā tāva vaṇṇatopi paṭikkūlā. Tathā hi yāgubhattādīsu kesavaṇṇaṃ kiñci disvā jigucchanti. Saṇṭhānatopi paṭikkūlā. Tathā hi rattiṃ bhuñjantā kesasaṇṭhānaṃ makacivākādikaṃ chupitvā jigucchanti. Telamakkhanādivirahitānañca aggimhi pakkhittānañca gandho ativiya paṭikkūloti gandhatopi paṭikkūlā. Asuciṭṭhāne jātasūpeyyapaṇṇaṃ viya pubbalohitamuttakarīsapittasemhādinissandena jātattā āsayatopi paṭikkūlā. Gūtharāsimhi uṭṭhitakaṇṇikaṃ viya ekatiṃsakoṭṭhāsarāsimhi jātattā okāsatopi paṭikkūlā. Uddhumātakaṃ vinīlakaṃ vipubbakaṃ vicchiddakaṃ vikkhāyitakaṃ vikkhittakaṃ hatavikkhittakaṃ lohitakaṃ puḷavakaṃ aṭṭhikanti imesu uddhumātakādīsu vatthūsu asubhākāraṃ gahetvā pavattā bhāvanā vā asubhaṃ nāmāti attho.
४६८. यं पनेतं अरहन्तानं वट्टदुक्खसमुच्छेदसङ्खातं समुच्छेदमरणं (विसुद्धि॰ १.१६७), सङ्खारानं खणभङ्गसङ्खातं खणिकमरणं, ‘‘रुक्खो मतो, लोहं मत’’न्तिआदि सम्मुतिमरणञ्च, न तं इध अधिप्पेतं। इध पन मरणन्ति एकभवपरियापन्नस्स जीवितिन्द्रियस्स उपच्छेदो अधिप्पेतो। तम्पि कालमरणं अकालमरणन्ति दुविधं होति। तत्थ कालमरणं पुञ्ञक्खयेन वा आयुक्खयेन वा उभयक्खयेन वा होति, अकालमरणं उपपीळकउपच्छेदककम्मवसेन । ‘‘मरणं मे भविस्सती’’ति वा ‘‘जीवितं उच्छिज्जिस्सती’’ति वा ‘‘मरणं मरण’’न्ति वा योनिसो भावयित्वानाति सम्बन्धो।
468. Yaṃ panetaṃ arahantānaṃ vaṭṭadukkhasamucchedasaṅkhātaṃ samucchedamaraṇaṃ (visuddhi. 1.167), saṅkhārānaṃ khaṇabhaṅgasaṅkhātaṃ khaṇikamaraṇaṃ, ‘‘rukkho mato, lohaṃ mata’’ntiādi sammutimaraṇañca, na taṃ idha adhippetaṃ. Idha pana maraṇanti ekabhavapariyāpannassa jīvitindriyassa upacchedo adhippeto. Tampi kālamaraṇaṃ akālamaraṇanti duvidhaṃ hoti. Tattha kālamaraṇaṃ puññakkhayena vā āyukkhayena vā ubhayakkhayena vā hoti, akālamaraṇaṃ upapīḷakaupacchedakakammavasena . ‘‘Maraṇaṃ me bhavissatī’’ti vā ‘‘jīvitaṃ ucchijjissatī’’ti vā ‘‘maraṇaṃ maraṇa’’nti vā yoniso bhāvayitvānāti sambandho.
४६९-७०. यस्स पन एत्तावता उपचारज्झानं न उप्पज्जति, तेन वधकपच्चुपट्ठानतो सम्पत्तिविपत्तितो उपसंहरणतो कायबहुसाधारणतो आयुदुब्बलतो अनिमित्ततो अद्धानपरिच्छेदतो खणपरित्ततोति इमेहि अट्ठहि आकारेहि मरणं अनुस्सरितब्बं, इदानि ते दस्सेतुं ‘‘वधकस्सेवुपट्ठान’’न्तिआदिमाह। असिं उक्खिपित्वा सीसं छिन्दितुं ठितवधको विय मरणं पच्चुपट्ठितमेवाति भावना मरणस्सति नामाति सम्बन्धो। एवं सब्बत्थ। सब्बं आरोग्यं ब्याधिपरियोसानं, सब्बं योब्बनं जरापरियोसानं, सब्बं जीवितं मरणपरियोसानं, तस्मा ‘‘अयं योब्बनादिकायसम्पत्ति तावदेव सोभति, याव मरणसङ्खाता विपत्ति न भविस्सती’’ति एवमादिना सम्पत्तिविपत्तितो च, सत्तहाकारेहि उपसंहरणतो मरणं अनुस्सरितब्बं यसमहत्ततो पुञ्ञमहत्ततो थाममहत्ततो इद्धिमहत्ततो पञ्ञामहत्ततो पच्चेकबुद्धतो सम्मासम्बुद्धतोति। तत्थ ‘‘इदं मरणं नाम महायसानं महापरिवारानं महासम्मतमन्धातादीनम्पि उपरि पतति, किमङ्गं पन मय्हं उपरि न पतिस्सती’’ति एवं यसमहत्ततो,
469-70. Yassa pana ettāvatā upacārajjhānaṃ na uppajjati, tena vadhakapaccupaṭṭhānato sampattivipattito upasaṃharaṇato kāyabahusādhāraṇato āyudubbalato animittato addhānaparicchedato khaṇaparittatoti imehi aṭṭhahi ākārehi maraṇaṃ anussaritabbaṃ, idāni te dassetuṃ ‘‘vadhakassevupaṭṭhāna’’ntiādimāha. Asiṃ ukkhipitvā sīsaṃ chindituṃ ṭhitavadhako viya maraṇaṃ paccupaṭṭhitamevāti bhāvanā maraṇassati nāmāti sambandho. Evaṃ sabbattha. Sabbaṃ ārogyaṃ byādhipariyosānaṃ, sabbaṃ yobbanaṃ jarāpariyosānaṃ, sabbaṃ jīvitaṃ maraṇapariyosānaṃ, tasmā ‘‘ayaṃ yobbanādikāyasampatti tāvadeva sobhati, yāva maraṇasaṅkhātā vipatti na bhavissatī’’ti evamādinā sampattivipattito ca, sattahākārehi upasaṃharaṇato maraṇaṃ anussaritabbaṃ yasamahattato puññamahattato thāmamahattato iddhimahattato paññāmahattato paccekabuddhato sammāsambuddhatoti. Tattha ‘‘idaṃ maraṇaṃ nāma mahāyasānaṃ mahāparivārānaṃ mahāsammatamandhātādīnampi upari patati, kimaṅgaṃ pana mayhaṃ upari na patissatī’’ti evaṃ yasamahattato,
‘‘जोतिको जटिलो उग्गो,
‘‘Jotiko jaṭilo uggo,
मेण्डको अथ पुण्णको।
Meṇḍako atha puṇṇako;
एते चञ्ञे च ये लोके,
Ete caññe ca ye loke,
महापुञ्ञाति विस्सुता।
Mahāpuññāti vissutā;
सब्बे मरणमापन्ना,
Sabbe maraṇamāpannā,
मादिसेसु कथाव का’’ति॥ –
Mādisesu kathāva kā’’ti. –
एवं पुञ्ञमहत्ततो,
Evaṃ puññamahattato,
‘‘वासुदेवो बलदेवो, भीमसेनादयो महा।
‘‘Vāsudevo baladevo, bhīmasenādayo mahā;
बला मच्चुवसं पत्ता, मादिसेसु कथाव का’’ति॥ –
Balā maccuvasaṃ pattā, mādisesu kathāva kā’’ti. –
एवं थाममहत्ततो,
Evaṃ thāmamahattato,
‘‘महामोग्गल्लानादीनं महिद्धिकानम्पि उपरि पतति, मादिसेसु कथाव का’’ति एवं इद्धिमहत्ततो, ‘‘सारिपुत्तादीनं महापञ्ञानम्पि उपरि पतति, मादिसेसु कथाव का’’ति एवं पञ्ञामहत्ततो। एवं इतरेसम्पि पच्चेकबुद्धसम्मासम्बुद्धानम्पि महन्तभावं चिन्तेत्वा ‘‘तेसम्पि उपरि मरणं पतति, किमङ्गं पन मय्हं उपरि न पतिस्सती’’ति एवं उपसंहरणतो च, ‘‘अयं कायो बहुसाधारणो अज्झत्तिकानंयेव अनेकसतानं रोगानं बाहिरानं अहिविच्छिकादीनञ्चा’’ति कायबहुसाधारणतो च, ‘‘अस्सासपस्सासपटिबद्धं जीवित’’न्तिआदिना नयेन आयुदुब्बलतो च,
‘‘Mahāmoggallānādīnaṃ mahiddhikānampi upari patati, mādisesu kathāva kā’’ti evaṃ iddhimahattato, ‘‘sāriputtādīnaṃ mahāpaññānampi upari patati, mādisesu kathāva kā’’ti evaṃ paññāmahattato. Evaṃ itaresampi paccekabuddhasammāsambuddhānampi mahantabhāvaṃ cintetvā ‘‘tesampi upari maraṇaṃ patati, kimaṅgaṃ pana mayhaṃ upari na patissatī’’ti evaṃ upasaṃharaṇato ca, ‘‘ayaṃ kāyo bahusādhāraṇo ajjhattikānaṃyeva anekasatānaṃ rogānaṃ bāhirānaṃ ahivicchikādīnañcā’’ti kāyabahusādhāraṇato ca, ‘‘assāsapassāsapaṭibaddhaṃ jīvita’’ntiādinā nayena āyudubbalato ca,
‘‘जीवितं ब्याधि कालो च,
‘‘Jīvitaṃ byādhi kālo ca,
देहनिक्खेपनं गति।
Dehanikkhepanaṃ gati;
पञ्चेते जीवलोकस्मिं।
Pañcete jīvalokasmiṃ;
अनिमित्ता न नायरे’’ति॥ (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२०; जा॰ अट्ठ॰ २.२.३४) –
Animittā na nāyare’’ti. (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.20; jā. aṭṭha. 2.2.34) –
एवं कालववत्थानस्स अभावतो च, ‘‘यो, भिक्खवे, चिरं जीवति, सो वस्ससतं जीवति अप्पं वा भिय्यो’’ति (सं॰ नि॰ १.१४५) वुत्तत्ता एवमादिना नयेन अद्धानस्स परिच्छेदाच भावना मरणस्सति नामाति अत्थो। खणपरित्ततो च मरणस्सति भावेतब्बा।
Evaṃ kālavavatthānassa abhāvato ca, ‘‘yo, bhikkhave, ciraṃ jīvati, so vassasataṃ jīvati appaṃ vā bhiyyo’’ti (saṃ. ni. 1.145) vuttattā evamādinā nayena addhānassa paricchedāca bhāvanā maraṇassati nāmāti attho. Khaṇaparittato ca maraṇassati bhāvetabbā.
‘‘जीवितं अत्तभावो च,
‘‘Jīvitaṃ attabhāvo ca,
सुखदुक्खा च केवला।
Sukhadukkhā ca kevalā;
एकचित्तसमायुत्ता,
Ekacittasamāyuttā,
लहु सो वत्तते खणो’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.१७६) –
Lahu so vattate khaṇo’’ti. (visuddhi. 1.176) –
हि वुत्तं। चतुरारक्खविनिच्छयो।
Hi vuttaṃ. Caturārakkhavinicchayo.
चतुरारक्खनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Caturārakkhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
