| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / खुद्दसिक्खा-मूलसिक्खा • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
४९. चतुरारक्खनिद्देसवण्णना
49. Caturārakkhaniddesavaṇṇanā
४६१-२. बुद्धानुस्सति …पे॰… मरणस्सतीति इमा चतुरारक्खा नामाति सेसो। आरकत्तादिनाति आरकभावो आरकत्तं, तं आदि यस्स ‘‘अरीनं हतत्ता’’तिआदिकस्स तं आरकत्तादि। तेन तेन मग्गेन सवासनानं अरानं हतत्ता आरका सब्बकिलेसेहि सुविदूरविदूरे ठितोति आ-कारस्स रस्सत्तं, क-कारस्स ह-कारं सानुनासिकं कत्वा ‘‘अरह’’न्ति पदसिद्धि वेदितब्बा। ‘‘आरका’’ति च वुत्ते सामञ्ञजोतनाय विसेसे अवट्ठानतो, विसेसत्थिना च विसेसस्स अनुप्पयोजितब्बत्ता ‘‘किलेसेही’’ति लब्भति।
461-2. Buddhānussati …pe… maraṇassatīti imā caturārakkhā nāmāti seso. Ārakattādināti ārakabhāvo ārakattaṃ, taṃ ādi yassa ‘‘arīnaṃ hatattā’’tiādikassa taṃ ārakattādi. Tena tena maggena savāsanānaṃ arānaṃ hatattā ārakā sabbakilesehi suvidūravidūre ṭhitoti ā-kārassa rassattaṃ, ka-kārassa ha-kāraṃ sānunāsikaṃ katvā ‘‘araha’’nti padasiddhi veditabbā. ‘‘Ārakā’’ti ca vutte sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato, visesatthinā ca visesassa anuppayojitabbattā ‘‘kilesehī’’ti labbhati.
सम्माति अविपरीतं। सामन्ति सयमेव, अपरनेय्यो हुत्वाति अत्थो। ‘‘सम्बुद्धो’’ति हि एत्थ सं-सद्दो ‘‘सय’’न्ति एतस्स अत्थस्स बोधको दट्ठब्बो। बुद्धतोति भावप्पधानोयं निद्देसो, बुद्धत्ताति अत्थो। ‘‘अरहं’’ इति वा ‘‘सम्मासम्बुद्धो’’ इति वा भगवतो नवभेदे गुणे या पुनप्पुनं अनुस्सति, सा बुद्धानुस्सतीति योजना। ‘‘सम्मासम्बुद्धो इती’’ति वत्तब्बे अ-कारो सन्धिवसेन आगतो। इति-सद्दो पनेत्थ आदिअत्थो, इच्चादीति अत्थो। नवभेदेति ‘‘अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथी’’ति एकतो गहेत्वा। एत्थ पन उपचारो उप्पज्जति, न अप्पना, तथा मरणस्सतियं। इतरेसु पन उभयम्पि उप्पज्जतीति वेदितब्बं। बुद्धानुस्सति।
Sammāti aviparītaṃ. Sāmanti sayameva, aparaneyyo hutvāti attho. ‘‘Sambuddho’’ti hi ettha saṃ-saddo ‘‘saya’’nti etassa atthassa bodhako daṭṭhabbo. Buddhatoti bhāvappadhānoyaṃ niddeso, buddhattāti attho. ‘‘Arahaṃ’’ iti vā ‘‘sammāsambuddho’’ iti vā bhagavato navabhede guṇe yā punappunaṃ anussati, sā buddhānussatīti yojanā. ‘‘Sammāsambuddho itī’’ti vattabbe a-kāro sandhivasena āgato. Iti-saddo panettha ādiattho, iccādīti attho. Navabhedeti ‘‘anuttaro purisadammasārathī’’ti ekato gahetvā. Ettha pana upacāro uppajjati, na appanā, tathā maraṇassatiyaṃ. Itaresu pana ubhayampi uppajjatīti veditabbaṃ. Buddhānussati.
४६३-४. ‘‘सीमट्ठा’’तिआदिना मेत्ताभावनं दस्सेति। सीमट्ठसङ्घेति सीमायं तिट्ठतीति सीमट्ठो , सोव सङ्घो। गोचरगामम्हि इस्सरे जनेति सम्बन्धो। तत्थ मानुसे उपादाय सब्बसत्तेसूति योजेतब्बं। तत्थाति तस्मिं गामे। सुखिता होन्तु अवेराति पदच्छेदो। आदिनाति ‘‘अब्यापज्जा होन्तु, अनीघा होन्तु, सुखी अत्तानं परिहरन्तू’’ति इमिना। परिच्छिज्ज परिच्छिज्जाति ‘‘इमस्मिं विहारे सब्बे भिक्खू’’तिआदिना एवम्पि परिच्छिन्दित्वा परिच्छिन्दित्वा। मेत्ताभावना।
463-4.‘‘Sīmaṭṭhā’’tiādinā mettābhāvanaṃ dasseti. Sīmaṭṭhasaṅgheti sīmāyaṃ tiṭṭhatīti sīmaṭṭho , sova saṅgho. Gocaragāmamhi issare janeti sambandho. Tattha mānuse upādāya sabbasattesūti yojetabbaṃ. Tatthāti tasmiṃ gāme. Sukhitā hontu averāti padacchedo. Ādināti ‘‘abyāpajjā hontu, anīghā hontu, sukhī attānaṃ pariharantū’’ti iminā. Paricchijja paricchijjāti ‘‘imasmiṃ vihāre sabbe bhikkhū’’tiādinā evampi paricchinditvā paricchinditvā. Mettābhāvanā.
४६५-६. इदानि असुभं निद्दिसन्तो सब्बपठमं साधेतब्बं सत्तविधमुग्गहकोसल्लं ‘‘वण्णे’’च्चादिना दस्सेति। सत्तविधञ्हि तं नयतो आगतं वाचासज्झायमनसासज्झायेहि सद्धिं। तत्थ पठमं वाचाय सज्झायन्तेन चत्तारि तचपञ्चकादीनि परिच्छिन्दित्वा अनुलोमप्पटिलोमवसेन कातब्बं। यथा पन वचसा, तथेव मनसापि सज्झायो कातब्बो। वचसा सज्झायो हि मनसा सज्झायस्स पच्चयो। सो पन लक्खणप्पटिवेधस्स पच्चयो। तत्थ वण्णो नाम केसादीनं वण्णो। सण्ठानं तेसंयेव सण्ठानं। ओकासो तेसंयेव पतिट्ठोकासो। दिसा नाभितो उद्धं उपरिमदिसा, अधो हेट्ठिमा। परिच्छेदो नाम ‘‘अयं कोट्ठासो हेट्ठा च उपरि च तिरियञ्च इमिना नाम परिच्छिन्नो’’ति एवं सभागपरिच्छेदो चेव ‘‘केसा न लोमा, लोमा न केसा’’ति एवं अमिस्सकतावसेन विसभागपरिच्छेदो च। केसादिकोट्ठासे ववत्थपेत्वाति सम्बन्धो। ववत्थपेत्वाति वुत्तनयेन ववत्थपेत्वा।
465-6. Idāni asubhaṃ niddisanto sabbapaṭhamaṃ sādhetabbaṃ sattavidhamuggahakosallaṃ ‘‘vaṇṇe’’ccādinā dasseti. Sattavidhañhi taṃ nayato āgataṃ vācāsajjhāyamanasāsajjhāyehi saddhiṃ. Tattha paṭhamaṃ vācāya sajjhāyantena cattāri tacapañcakādīni paricchinditvā anulomappaṭilomavasena kātabbaṃ. Yathā pana vacasā, tatheva manasāpi sajjhāyo kātabbo. Vacasā sajjhāyo hi manasā sajjhāyassa paccayo. So pana lakkhaṇappaṭivedhassa paccayo. Tattha vaṇṇo nāma kesādīnaṃ vaṇṇo. Saṇṭhānaṃ tesaṃyeva saṇṭhānaṃ. Okāso tesaṃyeva patiṭṭhokāso. Disā nābhito uddhaṃ uparimadisā, adho heṭṭhimā. Paricchedo nāma ‘‘ayaṃ koṭṭhāso heṭṭhā ca upari ca tiriyañca iminā nāma paricchinno’’ti evaṃ sabhāgaparicchedo ceva ‘‘kesā na lomā, lomā na kesā’’ti evaṃ amissakatāvasena visabhāgaparicchedo ca. Kesādikoṭṭhāse vavatthapetvāti sambandho. Vavatthapetvāti vuttanayena vavatthapetvā.
एवं ववत्थपेन्तेन यथावुत्तं सत्तविधं उग्गहकोसल्लं सम्पादेत्वा अट्ठारसविधं मनसिकारकोसल्लं सम्पादेतब्बन्ति दस्सेतुं ‘‘अनुपुब्बतो’’तिआदिमाह। तत्थ अप्पनातो तयो च सुत्तन्ताति इमे चत्तारोपि नयतोवागते नातिसीघादीसु पक्खिपित्वा दसविधता वेदितब्बा। अनुपुब्बतोति सज्झायकरणतो पट्ठाय अनुपटिपाटिया। नातिसीघं नातिसणिकं कत्वाति किरियाविसेसनं। विक्खेपं पटिबाहयन्ति कम्मट्ठानं विस्सज्जेत्वा बहिद्धा पुथुत्तारम्मणे चेतसो विक्खेपं पटिबाहन्तो। पण्णत्तिं समतिक्कम्माति यायं ‘‘केसा लोमा’’ति पण्णत्ति, तं अतिक्कमित्वा, ‘‘पटिक्कूल’’न्ति चित्तं ठपेत्वाति अधिप्पायो। अनुपुब्बतो मुञ्चन्तस्साति यो यो कोट्ठासो न उपट्ठाति, तं तं अनुक्कमेन मुञ्चतो, तस्स ‘‘भावना’’ति इमिना सम्बन्धो वेदितब्बो।
Evaṃ vavatthapentena yathāvuttaṃ sattavidhaṃ uggahakosallaṃ sampādetvā aṭṭhārasavidhaṃ manasikārakosallaṃ sampādetabbanti dassetuṃ ‘‘anupubbato’’tiādimāha. Tattha appanāto tayo ca suttantāti ime cattāropi nayatovāgate nātisīghādīsu pakkhipitvā dasavidhatā veditabbā. Anupubbatoti sajjhāyakaraṇato paṭṭhāya anupaṭipāṭiyā. Nātisīghaṃ nātisaṇikaṃ katvāti kiriyāvisesanaṃ. Vikkhepaṃpaṭibāhayanti kammaṭṭhānaṃ vissajjetvā bahiddhā puthuttārammaṇe cetaso vikkhepaṃ paṭibāhanto. Paṇṇattiṃ samatikkammāti yāyaṃ ‘‘kesā lomā’’ti paṇṇatti, taṃ atikkamitvā, ‘‘paṭikkūla’’nti cittaṃ ṭhapetvāti adhippāyo. Anupubbato muñcantassāti yo yo koṭṭhāso na upaṭṭhāti, taṃ taṃ anukkamena muñcato, tassa ‘‘bhāvanā’’ti iminā sambandho veditabbo.
४६७. एवं उभयकोसल्लं सम्पादेत्वा सब्बकोट्ठासे वण्णादिवसेन ववत्थपेत्वा वण्णादिवसेनेव पञ्चधा पटिक्कूलता ववत्थपेतब्बाति दस्सेतुं ‘‘वण्णा’’तिआदिमाह। वण्ण…पे॰… ओकासेहि कोट्ठासे पटिक्कूलाति भावना असुभन्ति योजना। तत्र केसा ताव पकतिवण्णेन काळका अद्दारिट्ठकवण्णा, सण्ठानतो दीघवट्टतुलादण्डसण्ठाना, दिसतो उपरिमदिसाय जाता, ओकासतो उभोसु पस्सेसु कण्णचूळिकाहि, पुरतो नळाटन्तेन, पच्छतो गळवाटकेन परिच्छिन्ना, सीसकटाहवेठनअल्लचम्मं केसानं ओकासो। परिच्छेदतो केसा सीसवेठनचम्मे वीहग्गमत्तं पविसित्वा पतिट्ठितेन हेट्ठा अत्तनो मूलतलेन, उपरि आकासेन, तिरियं अञ्ञमञ्ञेन परिच्छिन्ना। द्वे केसा एकतो नत्थीति अयं सभागपरिच्छेदो। ‘‘केसा न लोमा, लोमा न केसा’’ति एवं अवसेसएकतिं सकोट्ठासेहि अमिस्सीकता केसा नाम पाटियेक्को एको कोट्ठासोति अयं विसभागपरिच्छेदो। इदं केसानं वण्णादितो निच्छयनं। इदं पन नेसं वण्णादिवसेन पञ्चधा पटिक्कूलतो निच्छयनं – केसा नामेते वण्णतोपि पटिक्कूला आसयतोपि सण्ठानतोपि गन्धतोपि ओकासतोपि पटिक्कूलाति एवं सेसकोट्ठासानम्पि यथायोगं वेदितब्बं।
467. Evaṃ ubhayakosallaṃ sampādetvā sabbakoṭṭhāse vaṇṇādivasena vavatthapetvā vaṇṇādivaseneva pañcadhā paṭikkūlatā vavatthapetabbāti dassetuṃ ‘‘vaṇṇā’’tiādimāha. Vaṇṇa…pe… okāsehi koṭṭhāse paṭikkūlāti bhāvanā asubhanti yojanā. Tatra kesā tāva pakativaṇṇena kāḷakā addāriṭṭhakavaṇṇā, saṇṭhānato dīghavaṭṭatulādaṇḍasaṇṭhānā, disato uparimadisāya jātā, okāsato ubhosu passesu kaṇṇacūḷikāhi, purato naḷāṭantena, pacchato gaḷavāṭakena paricchinnā, sīsakaṭāhaveṭhanaallacammaṃ kesānaṃ okāso. Paricchedato kesā sīsaveṭhanacamme vīhaggamattaṃ pavisitvā patiṭṭhitena heṭṭhā attano mūlatalena, upari ākāsena, tiriyaṃ aññamaññena paricchinnā. Dve kesā ekato natthīti ayaṃ sabhāgaparicchedo. ‘‘Kesā na lomā, lomā na kesā’’ti evaṃ avasesaekatiṃ sakoṭṭhāsehi amissīkatā kesā nāma pāṭiyekko eko koṭṭhāsoti ayaṃ visabhāgaparicchedo. Idaṃ kesānaṃ vaṇṇādito nicchayanaṃ. Idaṃ pana nesaṃ vaṇṇādivasena pañcadhā paṭikkūlato nicchayanaṃ – kesā nāmete vaṇṇatopi paṭikkūlā āsayatopi saṇṭhānatopi gandhatopi okāsatopi paṭikkūlāti evaṃ sesakoṭṭhāsānampi yathāyogaṃ veditabbaṃ.
उद्धुमातादिवत्थूसूति उद्धुमातकविनीलकविपुब्बकविच्छिद्दकविक्खायितकविक्खित्तकहतवि- क्खित्तकलोहितकपुळवकअट्ठिकसङ्खातेसु दसेसु अविञ्ञाणकअसुभवत्थूसु असुभाकारं गहेत्वा पवत्ता भावना वा असुभन्ति सम्बन्धो। असुभभावना।
Uddhumātādivatthūsūti uddhumātakavinīlakavipubbakavicchiddakavikkhāyitakavikkhittakahatavi- kkhittakalohitakapuḷavakaaṭṭhikasaṅkhātesu dasesu aviññāṇakaasubhavatthūsu asubhākāraṃ gahetvā pavattā bhāvanā vā asubhanti sambandho. Asubhabhāvanā.
४६८. ‘‘मरणं मे भविस्सती’’ति वा ‘‘जीवितं मे उपरुज्झती’’ति वा ‘‘मरणं मरण’’न्ति वा योनिसो भावयित्वानाति योजना। जीवितन्ति रूपजीवितिन्द्रियञ्च अरूपजीवितिन्द्रियञ्च। योनिसोति उपायेन। एवं पवत्तयतोयेव हि एकच्चस्स नीवरणानि विक्खम्भन्ति, मरणारम्मणा सति सण्ठाति, उपचारप्पत्तमेव कम्मट्ठानं होति।
468. ‘‘Maraṇaṃ me bhavissatī’’ti vā ‘‘jīvitaṃ me uparujjhatī’’ti vā ‘‘maraṇaṃ maraṇa’’nti vā yoniso bhāvayitvānāti yojanā. Jīvitanti rūpajīvitindriyañca arūpajīvitindriyañca. Yonisoti upāyena. Evaṃ pavattayatoyeva hi ekaccassa nīvaraṇāni vikkhambhanti, maraṇārammaṇā sati saṇṭhāti, upacārappattameva kammaṭṭhānaṃ hoti.
४६९-४७०. यस्स पन एत्तावता न होति, तेन वधकपच्चूपट्ठानादीहि अट्ठहाकारेहि मरणं अनुस्सरितब्बन्ति दस्सेतुं ‘‘वधकस्सेवा’’तिआदिमाह। वधकस्स इव उपट्ठानाति ‘‘इमस्स सीसं छिन्दिस्सामी’’ति असिं गहेत्वा गीवाय सञ्चारयमानस्स वधकस्स विय मरणस्स उपट्ठानतो। सम्पत्तीनं विपत्तितोति भोगसम्पत्तिया जीवितसम्पत्तिया च विनासमरणसङ्खातविपत्तितो। उपसंहरतोति यसमहत्ततो पुञ्ञमहत्ततो थाममहत्ततो इद्धिमहत्ततो पञ्ञामहत्ततो पच्चेकबुद्धतो सम्मासम्बुद्धतोति इमेहि सत्तहाकारेहि अत्तनो उपसंहरणतो । कायबहुसाधारणाति असीतिया किमिकुलानं, अनेकसतानं रोगानं, बाहिरानञ्च अहिविच्छिकादीनं मरणस्स पच्चयानं साधारणतो। आयुदुब्बलतोति अस्सासपस्सासूपनिबद्धत्तइरियापथूपनिबद्धत्तादिना आयुनो दुब्बलतो। कालववत्थानस्स अभावतोति ‘‘इमस्मिंयेव काले मरितब्बं, न अञ्ञस्मि’’न्ति एवं कालववत्थानस्स अभावतो। अद्धानस्स परिच्छेदाति ‘‘मनुस्सानं जीवितस्स परिच्छेदो नाम एतरहि परित्तो, अद्धा यो चिरं जीवति, सो वस्ससतं जीवती’’ति एवं अद्धानस्स कालस्स परिच्छेदतो।
469-470. Yassa pana ettāvatā na hoti, tena vadhakapaccūpaṭṭhānādīhi aṭṭhahākārehi maraṇaṃ anussaritabbanti dassetuṃ ‘‘vadhakassevā’’tiādimāha. Vadhakassa iva upaṭṭhānāti ‘‘imassa sīsaṃ chindissāmī’’ti asiṃ gahetvā gīvāya sañcārayamānassa vadhakassa viya maraṇassa upaṭṭhānato. Sampattīnaṃ vipattitoti bhogasampattiyā jīvitasampattiyā ca vināsamaraṇasaṅkhātavipattito. Upasaṃharatoti yasamahattato puññamahattato thāmamahattato iddhimahattato paññāmahattato paccekabuddhato sammāsambuddhatoti imehi sattahākārehi attano upasaṃharaṇato . Kāyabahusādhāraṇāti asītiyā kimikulānaṃ, anekasatānaṃ rogānaṃ, bāhirānañca ahivicchikādīnaṃ maraṇassa paccayānaṃ sādhāraṇato. Āyudubbalatoti assāsapassāsūpanibaddhattairiyāpathūpanibaddhattādinā āyuno dubbalato. Kālavavatthānassa abhāvatoti ‘‘imasmiṃyeva kāle maritabbaṃ, na aññasmi’’nti evaṃ kālavavatthānassa abhāvato. Addhānassa paricchedāti ‘‘manussānaṃ jīvitassa paricchedo nāma etarahi paritto, addhā yo ciraṃ jīvati, so vassasataṃ jīvatī’’ti evaṃ addhānassa kālassa paricchedato.
एत्थ पन कम्मट्ठानं भावेत्वा विपस्सनाय सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पत्तुकामेन बुद्धपुत्तेन यं कातब्बं, तं आदिकम्मिकस्स कुलपुत्तस्स वसेन आदितो पट्ठाय सङ्खेपेनोपदिस्साम। चतुब्बिधं ताव सीलं सोधेतब्बं। तत्थ तिविधा विसुज्झना अनापज्जनं, आपन्नवुट्ठानं, किलेसेहि च अप्पटिपीळनं। एवं विसुद्धसीलस्स हि भावना सम्पज्जति। यम्पिदं चेतियङ्गणवत्तादीनं वसेन आभिसमाचारिकसीलं वुच्चति, तम्पि साधुकं परिपूरेतब्बं। ततो –
Ettha pana kammaṭṭhānaṃ bhāvetvā vipassanāya saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pattukāmena buddhaputtena yaṃ kātabbaṃ, taṃ ādikammikassa kulaputtassa vasena ādito paṭṭhāya saṅkhepenopadissāma. Catubbidhaṃ tāva sīlaṃ sodhetabbaṃ. Tattha tividhā visujjhanā anāpajjanaṃ, āpannavuṭṭhānaṃ, kilesehi ca appaṭipīḷanaṃ. Evaṃ visuddhasīlassa hi bhāvanā sampajjati. Yampidaṃ cetiyaṅgaṇavattādīnaṃ vasena ābhisamācārikasīlaṃ vuccati, tampi sādhukaṃ paripūretabbaṃ. Tato –
‘‘आवासो च कुलं लाभो, गणो कम्मञ्च पञ्चमं।
‘‘Āvāso ca kulaṃ lābho, gaṇo kammañca pañcamaṃ;
अद्धानं ञाति आबाधो, गन्थो इद्धीति ते दसा’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.४१) –
Addhānaṃ ñāti ābādho, gantho iddhīti te dasā’’ti. (visuddhi. 1.41) –
एवं वुत्तेसु दससु पलिबोधेसु यो पलिबोधो, यो उपच्छिन्दितब्बो। एवं उपच्छिन्नपलिबोधेन –
Evaṃ vuttesu dasasu palibodhesu yo palibodho, yo upacchinditabbo. Evaṃ upacchinnapalibodhena –
‘‘पियो गरु भावनीयो, वत्ता च वचनक्खमो।
‘‘Piyo garu bhāvanīyo, vattā ca vacanakkhamo;
गम्भीरञ्च कथं कत्ता, नो चाट्ठाने नियोजको’’ति॥ (अ॰ नि॰ ७.३७) –
Gambhīrañca kathaṃ kattā, no cāṭṭhāne niyojako’’ti. (a. ni. 7.37) –
एवं वुत्तलक्खणं आचरियं उपसङ्कमित्वा कम्मट्ठानं उग्गहेतब्बं। तं दुविधं होति सब्बत्थककम्मट्ठानञ्च पारिहारियकम्मट्ठानञ्च। तत्थ सब्बत्थककम्मट्ठानं नाम भिक्खुसङ्घादीसु मेत्ता, मरणस्सति च, ‘‘असुभसञ्ञा’’तिपि एके। एतं पन तयं सब्बत्थ अत्थयितब्बं इच्छितब्बन्ति कत्वा, अधिप्पेतस्स च योगानुयोगकम्मस्स पदट्ठानत्ता ‘‘सब्बत्थककम्मट्ठान’’न्ति वुच्चति। अट्ठतिंसारम्मणेसु पन यं यस्स चरितानुकूलं, तं तस्स निच्चं परिहरितब्बत्ता यथावुत्तेनेव नयेन ‘‘पारिहारियकम्मट्ठान’’न्ति वुच्चति, ततो –
Evaṃ vuttalakkhaṇaṃ ācariyaṃ upasaṅkamitvā kammaṭṭhānaṃ uggahetabbaṃ. Taṃ duvidhaṃ hoti sabbatthakakammaṭṭhānañca pārihāriyakammaṭṭhānañca. Tattha sabbatthakakammaṭṭhānaṃ nāma bhikkhusaṅghādīsu mettā, maraṇassati ca, ‘‘asubhasaññā’’tipi eke. Etaṃ pana tayaṃ sabbattha atthayitabbaṃ icchitabbanti katvā, adhippetassa ca yogānuyogakammassa padaṭṭhānattā ‘‘sabbatthakakammaṭṭhāna’’nti vuccati. Aṭṭhatiṃsārammaṇesu pana yaṃ yassa caritānukūlaṃ, taṃ tassa niccaṃ pariharitabbattā yathāvutteneva nayena ‘‘pārihāriyakammaṭṭhāna’’nti vuccati, tato –
‘‘महावासं नवावासं, जरावासञ्च पन्थनिं।
‘‘Mahāvāsaṃ navāvāsaṃ, jarāvāsañca panthaniṃ;
सोण्डिं पण्णञ्च पुप्फञ्च, फलं पत्थितमेव च॥
Soṇḍiṃ paṇṇañca pupphañca, phalaṃ patthitameva ca.
‘‘नगरं दारुना खेत्तं, विसभागेन पट्टनं।
‘‘Nagaraṃ dārunā khettaṃ, visabhāgena paṭṭanaṃ;
पच्चन्तसीमासप्पायं, यत्थ मित्तो न लब्भति॥
Paccantasīmāsappāyaṃ, yattha mitto na labbhati.
‘‘अट्ठारसेतानि ठानानि, इति विञ्ञाय पण्डितो।
‘‘Aṭṭhārasetāni ṭhānāni, iti viññāya paṇḍito;
आरका परिवज्जेय्य, मग्गं सप्पटिभयं यथा’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.५२) –
Ārakā parivajjeyya, maggaṃ sappaṭibhayaṃ yathā’’ti. (visuddhi. 1.52) –
वुत्तअट्ठारससेनासनदोसवज्जितं ‘‘इध, भिक्खवे, सेनासनं नातिदूरं होति नच्चासन्नं गमनागमनसम्पन्नं दिवा अप्पाकिण्णं रत्तिं अप्पसद्दं अप्पनिग्घोसं अप्पडंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सं। तस्मिं खो पन सेनासने विहरन्तस्स अप्पकसिरेनेव उप्पज्जन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारा। तस्मिं खो पन सेनासने थेरा भिक्खू विहरन्ति बहुस्सुता आगतागमा धम्मविनयधरा मातिकाधरा। ते कालेन कालं उपसङ्कमित्वा परिपुच्छति परिपञ्हति ‘इदं भन्ते कथं, इमस्स को अत्थो’ति। तस्स ते आयस्मन्तो अविवटञ्चेव विवरन्ति, अनुत्तानीकतञ्च उत्तानिं करोन्ति, अनेकविहितेसु च कङ्खाठानीयेसु धम्मेसु कङ्खं पटिविनोदेन्ति। एवं खो, भिक्खवे, सेनासनं पञ्चङ्गसमन्नागतं होती’’ति (अ॰ नि॰ १०.११) वुत्तपञ्चङ्गसमन्नागतं सेनासनं उपगम्म तत्थ वसन्तेन ‘‘दीघानि केसलोमनखानि छिन्दितब्बानि, जिण्णचीवरेसु अग्गळअनुवातपरिभण्डदानादिना दळ्हीकम्मं वा तन्तच्छेदादीसु तुन्नकम्मं वा कातब्बं, किलिट्ठानि रजितब्बानि, सचे पत्ते मलं होति, पत्तो पचितब्बो, मञ्चपीठादीनि सोधेतब्बानी’’ति एवं वुत्तउपच्छिन्नखुद्दकपलिबोधेन कतभत्तकिच्चेन भत्तसम्मदं विनोदेत्वा रतनत्तयगुणानुस्सरणेन चित्तं सम्पहंसेत्वा आचरियुग्गहतो एकपदम्पि असम्मुय्हन्तेन मनसि कातब्बन्ति।
Vuttaaṭṭhārasasenāsanadosavajjitaṃ ‘‘idha, bhikkhave, senāsanaṃ nātidūraṃ hoti naccāsannaṃ gamanāgamanasampannaṃ divā appākiṇṇaṃ rattiṃ appasaddaṃ appanigghosaṃ appaḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassaṃ. Tasmiṃ kho pana senāsane viharantassa appakasireneva uppajjanti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārā. Tasmiṃ kho pana senāsane therā bhikkhū viharanti bahussutā āgatāgamā dhammavinayadharā mātikādharā. Te kālena kālaṃ upasaṅkamitvā paripucchati paripañhati ‘idaṃ bhante kathaṃ, imassa ko attho’ti. Tassa te āyasmanto avivaṭañceva vivaranti, anuttānīkatañca uttāniṃ karonti, anekavihitesu ca kaṅkhāṭhānīyesu dhammesu kaṅkhaṃ paṭivinodenti. Evaṃ kho, bhikkhave, senāsanaṃ pañcaṅgasamannāgataṃ hotī’’ti (a. ni. 10.11) vuttapañcaṅgasamannāgataṃ senāsanaṃ upagamma tattha vasantena ‘‘dīghāni kesalomanakhāni chinditabbāni, jiṇṇacīvaresu aggaḷaanuvātaparibhaṇḍadānādinā daḷhīkammaṃ vā tantacchedādīsu tunnakammaṃ vā kātabbaṃ, kiliṭṭhāni rajitabbāni, sace patte malaṃ hoti, patto pacitabbo, mañcapīṭhādīni sodhetabbānī’’ti evaṃ vuttaupacchinnakhuddakapalibodhena katabhattakiccena bhattasammadaṃ vinodetvā ratanattayaguṇānussaraṇena cittaṃ sampahaṃsetvā ācariyuggahato ekapadampi asammuyhantena manasi kātabbanti.
चतुरारक्खनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Caturārakkhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
