| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विनयविनिच्छय-टीका • Vinayavinicchaya-ṭīkā |
चतुत्थपाराजिककथावण्णना
Catutthapārājikakathāvaṇṇanā
३०६-७. एवं नातिसङ्खेपवित्थारनयेन ततियपाराजिकविनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि चतुत्थपाराजिकविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘असन्त’’न्तिआदि। तत्थ ‘‘असन्त’’न्ति अपेक्खित्वा ‘‘अत्तनी’’ति च ‘‘झानादिभेद’’न्ति अपेक्खित्वा ‘‘उत्तरिमनुस्सधम्म’’न्ति च ‘‘समुदाचरेय्या’’ति अपेक्खित्वा ‘‘यो भिक्खू’’ति च सामत्थिया लब्भतीति अज्झाहरित्वा ‘‘अत्तनि असन्त’’न्तिआदिना नयेन योजेतब्बं।
306-7. Evaṃ nātisaṅkhepavitthāranayena tatiyapārājikavinicchayaṃ dassetvā idāni catutthapārājikavinicchayaṃ dassetumāha ‘‘asanta’’ntiādi. Tattha ‘‘asanta’’nti apekkhitvā ‘‘attanī’’ti ca ‘‘jhānādibheda’’nti apekkhitvā ‘‘uttarimanussadhamma’’nti ca ‘‘samudācareyyā’’ti apekkhitvā ‘‘yo bhikkhū’’ti ca sāmatthiyā labbhatīti ajjhāharitvā ‘‘attani asanta’’ntiādinā nayena yojetabbaṃ.
अत्तनि असन्तन्ति तस्मिं अत्तभावे अत्तनो सन्ताने अनुप्पादितताय अविज्जमानं। अत्तस्सितमेव कत्वाति अत्तुपनायिकं कत्वा अत्तनि विज्जमानं विय कत्वा तं उपनेत्वा । भवं अधिट्ठाय च वत्तमानन्ति पटिसन्धितो पट्ठाय च वत्तन्तं भवं चित्तेन अधिट्ठहित्वा तक्केत्वा, चित्ते ठपेत्वाति वुत्तं होति। अञ्ञापदेसञ्च विनाति ‘‘यो ते विहारे वसतीध भिक्खू’’तिआदिना नयेन वक्खमानं परियायकथं ठपेत्वा। अधिमानञ्च विनाति अदिट्ठे दिट्ठसञ्ञितादिसभावं अधिगतमानसङ्खातं ‘‘अधिगतउत्तरिमनुस्सधम्मो अहम्ही’’ति अधिमानञ्च ठपेत्वा। झानादिभेदन्ति झानादयो भेदा विसेसा यस्स तं झानादिभेदं, ‘‘उत्तरिमनुस्सधम्मो नाम झानं विमोक्खो समाधि समापत्ति ञाणदस्सनं मग्गभावना फलसच्छि किरिया किलेसप्पहानं विनीवरणता चित्तस्स सुञ्ञागारे अभिरती’’ति (पारा॰ १९८, १९९) पदभाजने वुत्तं झानादिधम्मविसेसन्ति अत्थो। ‘‘उत्तरिमनुस्सधम्मन्ति उत्तरिमनुस्सानं झायीनञ्चेव अरियानञ्च धम्म’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.१९७) अट्ठकथाय वुत्तं झानलाभीहि चेव अट्ठहि अरियपुग्गलेहि च अधिगतत्ता तेसं सन्तकन्ति सङ्ख्यं गतं उत्तरिमनुस्सधम्मं।
Attaniasantanti tasmiṃ attabhāve attano santāne anuppāditatāya avijjamānaṃ. Attassitameva katvāti attupanāyikaṃ katvā attani vijjamānaṃ viya katvā taṃ upanetvā . Bhavaṃ adhiṭṭhāya ca vattamānanti paṭisandhito paṭṭhāya ca vattantaṃ bhavaṃ cittena adhiṭṭhahitvā takketvā, citte ṭhapetvāti vuttaṃ hoti. Aññāpadesañca vināti ‘‘yo te vihāre vasatīdha bhikkhū’’tiādinā nayena vakkhamānaṃ pariyāyakathaṃ ṭhapetvā. Adhimānañca vināti adiṭṭhe diṭṭhasaññitādisabhāvaṃ adhigatamānasaṅkhātaṃ ‘‘adhigatauttarimanussadhammo ahamhī’’ti adhimānañca ṭhapetvā. Jhānādibhedanti jhānādayo bhedā visesā yassa taṃ jhānādibhedaṃ, ‘‘uttarimanussadhammo nāma jhānaṃ vimokkho samādhi samāpatti ñāṇadassanaṃ maggabhāvanā phalasacchi kiriyā kilesappahānaṃ vinīvaraṇatā cittassa suññāgāre abhiratī’’ti (pārā. 198, 199) padabhājane vuttaṃ jhānādidhammavisesanti attho. ‘‘Uttarimanussadhammanti uttarimanussānaṃ jhāyīnañceva ariyānañca dhamma’’nti (pārā. aṭṭha. 2.197) aṭṭhakathāya vuttaṃ jhānalābhīhi ceva aṭṭhahi ariyapuggalehi ca adhigatattā tesaṃ santakanti saṅkhyaṃ gataṃ uttarimanussadhammaṃ.
विञ्ञत्तिपथे ठितस्स कायेन वा वाचाय वा यो भिक्खु समुदाचरेय्याति अज्झाहरित्वा योजेतब्बं। विञ्ञत्तिपथे ठितस्साति द्वादसहत्थब्भन्तरे पदेसे ठितस्स ‘‘इत्थिया वा पुरिसस्स वा गहट्ठस्स वा पब्बजितस्स वा’’ति (पारा॰ १९८) पदभाजने वुत्तस्स यस्स कस्सचि। कायेन वाति हत्थमुद्दादिवसेन कायेन वा। ‘‘सिक्खापच्चक्खानं हत्थमुद्दाय सीसं न ओतरति, इदं अभूतारोचनं हत्थमुद्दायपि ओतरती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२१५) अट्ठकथायं वुत्तत्ता इध हत्थमुद्दादिहत्थविकारो च अङ्गपच्चङ्गचोपनञ्च ‘‘कायेना’’ति इमिना गहेतब्बं। वाचाय वाति यो सवनूपचारे ठितो तेन विञ्ञातुं सक्कुणेय्येन येन केनचि वोहारेन वा। यो भिक्खूति यो उपसम्पन्नो थेरो वा नवो वा मज्झिमो वा। समुदाचरेय्याति ‘‘पठमं झानं समापज्जामी’’तिआदिवचनप्पकारेसु यं कञ्चि पकारं वदेय्य। तदत्थेति तेन वुत्तवाक्यस्स अत्थे। ञातेवाति ञाते एव। मातुगामं वा पुरिसं वा यं किञ्चि उद्दिस्स वुत्ते, तेनेव वा अनुद्दिस्स वुत्ते सवनूपचारे ठितेन येन केनचि मनुस्सभूतेन वचनसमनन्तरमेव ‘‘अयं पठमज्झानलाभी’’तिआदिके यथावुत्ते अत्थप्पकारे ञातेयेव। ‘‘सो’’ति अज्झाहरित्वा ‘‘सो पुन रुळ्हिभावे अभब्बो’’ति योजेतब्बं, अत्तनि अविज्जमानगुणं सन्तं विय कत्वा इच्छाचारे ठत्वा एवं कथितपुग्गलो सीले पतिट्ठाय उपरूपरि लब्भमानलोकियलोकुत्तरगुणेहि बुद्धिसङ्खातं सासने बुद्धिमधिगन्तुं अनरहोति अत्थो । किं वियाति आह ‘‘यथेव…पे॰… रुळिभावे’’ति। ‘‘यथा’’ति एतेन सम्बन्धो ‘‘तथा’’ति, यथा तालो मत्थकच्छिन्नो अभब्बो पुन विरुळ्हिया, सोपि पाराजिकं आपन्नो तथेव दट्ठब्बोति अत्थो।
Viññattipathe ṭhitassa kāyena vā vācāya vā yo bhikkhu samudācareyyāti ajjhāharitvā yojetabbaṃ. Viññattipathe ṭhitassāti dvādasahatthabbhantare padese ṭhitassa ‘‘itthiyā vā purisassa vā gahaṭṭhassa vā pabbajitassa vā’’ti (pārā. 198) padabhājane vuttassa yassa kassaci. Kāyena vāti hatthamuddādivasena kāyena vā. ‘‘Sikkhāpaccakkhānaṃ hatthamuddāya sīsaṃ na otarati, idaṃ abhūtārocanaṃ hatthamuddāyapi otaratī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.215) aṭṭhakathāyaṃ vuttattā idha hatthamuddādihatthavikāro ca aṅgapaccaṅgacopanañca ‘‘kāyenā’’ti iminā gahetabbaṃ. Vācāya vāti yo savanūpacāre ṭhito tena viññātuṃ sakkuṇeyyena yena kenaci vohārena vā. Yo bhikkhūti yo upasampanno thero vā navo vā majjhimo vā. Samudācareyyāti ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ samāpajjāmī’’tiādivacanappakāresu yaṃ kañci pakāraṃ vadeyya. Tadattheti tena vuttavākyassa atthe. Ñātevāti ñāte eva. Mātugāmaṃ vā purisaṃ vā yaṃ kiñci uddissa vutte, teneva vā anuddissa vutte savanūpacāre ṭhitena yena kenaci manussabhūtena vacanasamanantarameva ‘‘ayaṃ paṭhamajjhānalābhī’’tiādike yathāvutte atthappakāre ñāteyeva. ‘‘So’’ti ajjhāharitvā ‘‘so puna ruḷhibhāve abhabbo’’ti yojetabbaṃ, attani avijjamānaguṇaṃ santaṃ viya katvā icchācāre ṭhatvā evaṃ kathitapuggalo sīle patiṭṭhāya uparūpari labbhamānalokiyalokuttaraguṇehi buddhisaṅkhātaṃ sāsane buddhimadhigantuṃ anarahoti attho . Kiṃ viyāti āha ‘‘yatheva…pe… ruḷibhāve’’ti. ‘‘Yathā’’ti etena sambandho ‘‘tathā’’ti, yathā tālo matthakacchinno abhabbo puna viruḷhiyā, sopi pārājikaṃ āpanno tatheva daṭṭhabboti attho.
३०८-९. इदानि ‘‘ञातेव अभब्बो’’ति च ‘‘अञ्ञापदेसञ्च विना’’ति च एतस्मिं वाक्यद्वये ब्यतिरेकत्थवसेन सम्भवन्तं आपत्तिभेदं दस्सेतुमाह ‘‘असन्तमेवा’’तिआदि।
308-9. Idāni ‘‘ñāteva abhabbo’’ti ca ‘‘aññāpadesañca vinā’’ti ca etasmiṃ vākyadvaye byatirekatthavasena sambhavantaṃ āpattibhedaṃ dassetumāha ‘‘asantamevā’’tiādi.
अनन्तरन्ति ‘‘पठमं झानं समापज्जामी’’तिआदिवचनसमनन्तरमेव। सोति द्वादसहत्थब्भन्तरे ठत्वा येन तं वचनं सुतं, सो परो पुग्गलो। जानाति चेति ‘‘अयं पठमज्झानलाभी’’तिआदिवसेन तेन वुत्तवचनप्पकारेन अत्थं अविराधेत्वा अचिरेनेव सचे जानातीति अत्थो। यो पन झानादीनं अत्तना अलद्धभावेन वा आगमे उग्गहपरिपुच्छादिवसेन अपरिचितत्ता वा झानादिसरूपं अजानन्तोपि केवलं ‘‘झानं विमोक्खो समाधि समापत्ती’’तिआदिवचनानं सुतपुब्बत्ता तेन ‘‘पठमं झानं समापज्जामी’’तिआदिवचने वुत्ते ‘‘झानं किर एस समापज्जती’’ति यदि एत्तकमत्थम्पि जानाति, सोपि ‘‘जानाति’’च्चेव अट्ठकथायं (पारा॰ अट्ठ॰ २.२१५) वुत्तोति गहेतब्बो। चुतो हीति हि-सद्दो अवधारणे, अत्तना वुत्ते तेन तत्तकेयेव ञाते सो असन्तगुणदीपको पापपुग्गलो फलसम्पत्तिसम्पन्नं इमं सासनामतमहापादपं आरुय्हापि फलं अपरिभुञ्जित्वा विराधेत्वा पतित्वा मतो नाम होतीति वुत्तं होति। इमस्सेवत्थस्स ‘‘असन्त’’मिच्चादिना पठमं वुत्तस्सपि ब्यतिरेकत्थं दस्सेतुं अनुवादवसेन वुत्तत्ता पुनरुत्तिदोसो न होतीति दट्ठब्बं।
Anantaranti ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ samāpajjāmī’’tiādivacanasamanantarameva. Soti dvādasahatthabbhantare ṭhatvā yena taṃ vacanaṃ sutaṃ, so paro puggalo. Jānāti ceti ‘‘ayaṃ paṭhamajjhānalābhī’’tiādivasena tena vuttavacanappakārena atthaṃ avirādhetvā acireneva sace jānātīti attho. Yo pana jhānādīnaṃ attanā aladdhabhāvena vā āgame uggahaparipucchādivasena aparicitattā vā jhānādisarūpaṃ ajānantopi kevalaṃ ‘‘jhānaṃ vimokkho samādhi samāpattī’’tiādivacanānaṃ sutapubbattā tena ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ samāpajjāmī’’tiādivacane vutte ‘‘jhānaṃ kira esa samāpajjatī’’ti yadi ettakamatthampi jānāti, sopi ‘‘jānāti’’cceva aṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 2.215) vuttoti gahetabbo. Cuto hīti hi-saddo avadhāraṇe, attanā vutte tena tattakeyeva ñāte so asantaguṇadīpako pāpapuggalo phalasampattisampannaṃ imaṃ sāsanāmatamahāpādapaṃ āruyhāpi phalaṃ aparibhuñjitvā virādhetvā patitvā mato nāma hotīti vuttaṃ hoti. Imassevatthassa ‘‘asanta’’miccādinā paṭhamaṃ vuttassapi byatirekatthaṃ dassetuṃ anuvādavasena vuttattā punaruttidoso na hotīti daṭṭhabbaṃ.
इदानि तं ब्यतिरेकत्थं दस्सेतुमाह ‘‘नो चे…पे॰… होती’’ति। यस्स सो आरोचेति, सो चे न जानाति, अस्स असन्तगुणदीपकस्स मुसावादिनो।
Idāni taṃ byatirekatthaṃ dassetumāha ‘‘no ce…pe… hotī’’ti. Yassa so āroceti, so ce na jānāti, assa asantaguṇadīpakassa musāvādino.
‘‘अञ्ञापदेसञ्च विना’’ति इमिना दस्सितब्यतिरेकत्थस्स भावाभावे सम्भवन्तं आपत्तिभेदं दस्सेतुमाह ‘‘यो ते’’तिआदि। यो भिक्खु ते तव इध इमस्मिं विहारे वसतीति योजना। दीपितेति अत्तनो अधिप्पाये पकासिते। जानाति चेति यो तथा वुत्तवचनं अस्सोसि, सो ‘‘एस अञ्ञापदेसेन अत्तनो झानलाभितं दीपेती’’ति वा ‘‘एसो झानलाभी’’ति वा वचनसमनन्तरमेव सचे जानाति। अस्साति एवं कथितवचनवतो तस्स भिक्खुनो। तं तेन वुत्तवचनं। दुक्कटमेव होति, न थुल्लच्चयन्ति अत्थो। अत्तनो आवासकारानं दायकानं अञ्ञस्स पवत्तिं कथेन्तस्स विय अत्तनोयेव असन्तगुणं सन्तमिव कत्वा कथनाकारो इमाय गाथाय अत्थतो वुत्तोति दट्ठब्बो।
‘‘Aññāpadesañca vinā’’ti iminā dassitabyatirekatthassa bhāvābhāve sambhavantaṃ āpattibhedaṃ dassetumāha ‘‘yo te’’tiādi. Yo bhikkhu te tava idha imasmiṃ vihāre vasatīti yojanā. Dīpiteti attano adhippāye pakāsite. Jānāti ceti yo tathā vuttavacanaṃ assosi, so ‘‘esa aññāpadesena attano jhānalābhitaṃ dīpetī’’ti vā ‘‘eso jhānalābhī’’ti vā vacanasamanantarameva sace jānāti. Assāti evaṃ kathitavacanavato tassa bhikkhuno. Taṃ tena vuttavacanaṃ. Dukkaṭameva hoti, na thullaccayanti attho. Attano āvāsakārānaṃ dāyakānaṃ aññassa pavattiṃ kathentassa viya attanoyeva asantaguṇaṃ santamiva katvā kathanākāro imāya gāthāya atthato vuttoti daṭṭhabbo.
एत्थ च झानलाभीति चाति अवुत्तसमुच्चयत्थेन च-सद्देन पाळियं (पारा॰ २२०) आगता अवसेसपरियायवारा च सङ्गहिताति दट्ठब्बं। तथा झानलाभीति एत्थ झानग्गहणेन विमोक्खादीनञ्च उपलक्खितत्ता झानादिदसविधउत्तरिमनुस्सधम्मविसयपरियायकथं सुतवता तङ्खणे तदत्थे ञाते परियायसमुल्लापकेन आपज्जितब्बं थुल्लच्चयञ्च अविञ्ञाते वा चिरेन विञ्ञाते वा आपज्जितब्बं दुक्कटञ्च इमाय गाथाय अत्थतो दस्सितमेवाति दट्ठब्बं।
Ettha ca jhānalābhīti cāti avuttasamuccayatthena ca-saddena pāḷiyaṃ (pārā. 220) āgatā avasesapariyāyavārā ca saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ. Tathā jhānalābhīti ettha jhānaggahaṇena vimokkhādīnañca upalakkhitattā jhānādidasavidhauttarimanussadhammavisayapariyāyakathaṃ sutavatā taṅkhaṇe tadatthe ñāte pariyāyasamullāpakena āpajjitabbaṃ thullaccayañca aviññāte vā cirena viññāte vā āpajjitabbaṃ dukkaṭañca imāya gāthāya atthato dassitamevāti daṭṭhabbaṃ.
३१०. एतन्ति यथावुत्तप्पकारं झानादिभेदं उत्तरिमनुस्सधम्मं। अधिमानाति ‘‘अधिगतोह’’न्ति एवं उप्पन्नमाना, अधिकमानाति अत्थो, ‘‘अयं धम्मो मया अधिगतो’’ति दळ्हमुप्पन्नेन मानेन कथेन्तस्साति वुत्तं होति। वुत्तो अनापत्तिनयोति आपत्तिया अभावो अनापत्ति, सा एव नयो नेतब्बो बुज्झितब्बोति कत्वा, अनापत्तीति वुत्तं होति। ‘‘अधिमानेना’’ति एवं वुत्तो भगवताति अत्थो, ‘‘अधिगतधम्मोह’’न्ति अधिमानेन ‘‘अहं पठमज्झानलाभी’’तिआदीनि वदन्तस्स अनापत्तीति वुत्तं होति।
310.Etanti yathāvuttappakāraṃ jhānādibhedaṃ uttarimanussadhammaṃ. Adhimānāti ‘‘adhigatoha’’nti evaṃ uppannamānā, adhikamānāti attho, ‘‘ayaṃ dhammo mayā adhigato’’ti daḷhamuppannena mānena kathentassāti vuttaṃ hoti. Vutto anāpattinayoti āpattiyā abhāvo anāpatti, sā eva nayo netabbo bujjhitabboti katvā, anāpattīti vuttaṃ hoti. ‘‘Adhimānenā’’ti evaṃ vutto bhagavatāti attho, ‘‘adhigatadhammoha’’nti adhimānena ‘‘ahaṃ paṭhamajjhānalābhī’’tiādīni vadantassa anāpattīti vuttaṃ hoti.
अयमधिमानो कस्स होति, कस्स न होतीति चे? अरियानं न होति मग्गपच्चवेक्खणादीहि पञ्चहि पच्चवेक्खणाहि सञ्जातसोमनस्सानं वितिण्णकङ्खत्ता। दुस्सीलस्सापि न होति तस्स अरियगुणाधिगमे निरुस्साहत्ता। सुसीलस्सापि कम्मट्ठानानुयोगरहितस्स निद्दारामतादिमनुयुत्तस्स न होति विस्सट्ठभावनाभियोगत्ता। सुपरिसुद्धाय सीलसम्पत्तिया पतिट्ठाय समथभावनामनुयुत्तस्स रूपारूपसमापत्तियं पत्तासिनो वा विपस्सनाभियुत्तस्स सोपक्किलेसोदयब्बयञाणलाभिनो वा उप्पज्जति। सो समथविपस्सनाभावनाहि किलेससमुदाचारस्स अभावे उप्पन्ने ते विसेसभागिनो भवितुं अदत्वा ठितिभागिनो कत्वा ठपेतीति वेदितब्बो।
Ayamadhimāno kassa hoti, kassa na hotīti ce? Ariyānaṃ na hoti maggapaccavekkhaṇādīhi pañcahi paccavekkhaṇāhi sañjātasomanassānaṃ vitiṇṇakaṅkhattā. Dussīlassāpi na hoti tassa ariyaguṇādhigame nirussāhattā. Susīlassāpi kammaṭṭhānānuyogarahitassa niddārāmatādimanuyuttassa na hoti vissaṭṭhabhāvanābhiyogattā. Suparisuddhāya sīlasampattiyā patiṭṭhāya samathabhāvanāmanuyuttassa rūpārūpasamāpattiyaṃ pattāsino vā vipassanābhiyuttassa sopakkilesodayabbayañāṇalābhino vā uppajjati. So samathavipassanābhāvanāhi kilesasamudācārassa abhāve uppanne te visesabhāgino bhavituṃ adatvā ṭhitibhāgino katvā ṭhapetīti veditabbo.
पनाति अपि-सद्दत्थो। ‘‘एव’’न्ति इमिना ‘‘अनापत्तिनयो वुत्तो’’ति पच्चामसति। ‘‘अवत्तुकामस्सा’’ति इदञ्च पाळियं आगतं ‘‘अनुल्लपनाधिप्पायस्सा’’ति (पारा॰ २२२, २२५) इदञ्च अनत्थन्तरं। अवत्तुकामस्साति एवं वुत्तोति योजना। कोहञ्ञेन पापिच्छापकतस्स ‘‘झानादीनं लाभिम्ही’’ति वदन्तस्स अज्झासयो उल्लपनाधिप्पायो नाम, तथा अहुत्वा सब्रह्मचारीसु अञ्ञं ब्याकरोन्तस्स एवमेव अनापत्तिभावो वुत्तो भगवताति अत्थो। आदिकस्सापि एवं वुत्तोति योजना। ‘‘अनापत्ति आदिकम्मिकस्सा’’ति (पारा॰ २२२) आदिकम्मिकस्सापि अनापत्तिभावो वुत्तो भगवताति अत्थो। इमस्मिं सिक्खापदे वग्गुमुदातीरिया भिक्खू आदिकम्मिका। अवुत्तसमुच्चयत्थेन तथा-सद्देन इध अवुत्तउम्मत्तकखित्तचित्तवेदनट्टा गहिता।
Panāti api-saddattho. ‘‘Eva’’nti iminā ‘‘anāpattinayo vutto’’ti paccāmasati. ‘‘Avattukāmassā’’ti idañca pāḷiyaṃ āgataṃ ‘‘anullapanādhippāyassā’’ti (pārā. 222, 225) idañca anatthantaraṃ. Avattukāmassāti evaṃ vuttoti yojanā. Kohaññena pāpicchāpakatassa ‘‘jhānādīnaṃ lābhimhī’’ti vadantassa ajjhāsayo ullapanādhippāyo nāma, tathā ahutvā sabrahmacārīsu aññaṃ byākarontassa evameva anāpattibhāvo vutto bhagavatāti attho. Ādikassāpi evaṃ vuttoti yojanā. ‘‘Anāpatti ādikammikassā’’ti (pārā. 222) ādikammikassāpi anāpattibhāvo vutto bhagavatāti attho. Imasmiṃ sikkhāpade vaggumudātīriyā bhikkhū ādikammikā. Avuttasamuccayatthena tathā-saddena idha avuttaummattakakhittacittavedanaṭṭā gahitā.
३११. पापिच्छताति ‘‘एवं मं जनो सम्भावेस्सती’’ति झानलाभितादिहेतुकाय सम्भावनाय सम्भावनानिमित्तस्स पच्चयपटिलाभस्स पत्थनासङ्खाताय पापिकाय लामिकाय इच्छाय समन्नागतभावो च। तस्साति यं झानादिभेदभिन्नं उत्तरिमनुस्सधम्मं समुल्लपि, तस्स धम्मस्स। असन्तभावोति अत्तसन्ताने पच्चुप्पन्नजातियं अनुप्पादितभावेन अविज्जमानभावो। मनुस्सकस्स आरोचनञ्चेवाति वुत्तवचनस्स अत्थं तङ्खणे जाननकस्स मनुस्सजातिकस्स ‘‘पठमं झानं समापज्जि’’न्तिआदिना नयेन सवनूपचारे ठत्वा आरोचनञ्च। नञ्ञापदेसेन आरोचनञ्चाति सम्बन्धो। ‘‘यो ते विहारे वसति, सो भिक्खु पठमं झानं समापज्जी’’तिआदिना (पारा॰ २२०) नयेन पवत्तअञ्ञापदेसं विना उजुकमेव आरोचनञ्च। तदेव ञाणन्ति तदा एव ञाणं, अचिरायित्वा वुत्तक्खणेयेव जाननन्ति अत्थो। एत्थाति इमस्मिं चतुत्थपाराजिकापत्तियं। धीरा विनयधरा।
311.Pāpicchatāti ‘‘evaṃ maṃ jano sambhāvessatī’’ti jhānalābhitādihetukāya sambhāvanāya sambhāvanānimittassa paccayapaṭilābhassa patthanāsaṅkhātāya pāpikāya lāmikāya icchāya samannāgatabhāvo ca. Tassāti yaṃ jhānādibhedabhinnaṃ uttarimanussadhammaṃ samullapi, tassa dhammassa. Asantabhāvoti attasantāne paccuppannajātiyaṃ anuppāditabhāvena avijjamānabhāvo. Manussakassa ārocanañcevāti vuttavacanassa atthaṃ taṅkhaṇe jānanakassa manussajātikassa ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ samāpajji’’ntiādinā nayena savanūpacāre ṭhatvā ārocanañca. Naññāpadesena ārocanañcāti sambandho. ‘‘Yo te vihāre vasati, so bhikkhu paṭhamaṃ jhānaṃ samāpajjī’’tiādinā (pārā. 220) nayena pavattaaññāpadesaṃ vinā ujukameva ārocanañca. Tadeva ñāṇanti tadā eva ñāṇaṃ, acirāyitvā vuttakkhaṇeyeva jānananti attho. Etthāti imasmiṃ catutthapārājikāpattiyaṃ. Dhīrā vinayadharā.
३१२. पठमे दुतिये चन्तेति मनुस्सविग्गहपाराजिकवज्जिते यथावुत्तपाराजिकत्तये। परियायो न विज्जतीति पाराजिकापत्तिपथं परियायवचनं न लभति। ‘‘न पनेतरे’’ति इदं एत्थापि योजेतब्बं, इतरे पन ततियपाराजिके परियायो न विज्जतीति अत्थो। ‘‘मरणवण्णं वा संवण्णेय्या’’ति (पारा॰ १७२) च ‘‘अम्भो पुरिस किं तुय्हिमिना’’तिआदिना (पारा॰ १७१) च ‘‘यो एवं मरति, सो धनं वा लभती’’तिआदिना (पारा॰ १७५) च परियायेन वदन्तस्स पाराजिकमेवाति वुत्तं होति। आणत्ति पाराजिकहेतुआणत्तिकप्पयोगो। न पनेतरेति पठमचतुत्थपाराजिकद्वये पन पाराजिकहेतुभूता आणत्ति न लभतीति अत्थो।
312.Paṭhame dutiye canteti manussaviggahapārājikavajjite yathāvuttapārājikattaye. Pariyāyo na vijjatīti pārājikāpattipathaṃ pariyāyavacanaṃ na labhati. ‘‘Na panetare’’ti idaṃ etthāpi yojetabbaṃ, itare pana tatiyapārājike pariyāyo na vijjatīti attho. ‘‘Maraṇavaṇṇaṃ vā saṃvaṇṇeyyā’’ti (pārā. 172) ca ‘‘ambho purisa kiṃ tuyhiminā’’tiādinā (pārā. 171) ca ‘‘yo evaṃ marati, so dhanaṃ vā labhatī’’tiādinā (pārā. 175) ca pariyāyena vadantassa pārājikamevāti vuttaṃ hoti. Āṇatti pārājikahetuāṇattikappayogo. Na panetareti paṭhamacatutthapārājikadvaye pana pārājikahetubhūtā āṇatti na labhatīti attho.
३१३. आदीति पठमपाराजिकं। एकसमुट्ठानन्ति एककारणं। समुट्ठाति आपत्ति एतस्माति समुट्ठानं, कारणं कायादि। तं पन छब्बिधं कायो, वाचा, कायवाचा, कायचित्तं, वाचाचित्तं, कायवाचाचित्तन्ति। तेसं विनिच्छयं उत्तरे (उ॰ वि॰ ३२५ आदयो) यथागतट्ठानेयेव च वण्णयिस्साम। तत्रिदं एकसमुट्ठानं एकं कायचित्तं समुट्ठानं एतस्साति कत्वा। तेनाह ‘‘दुवङ्गं कायचित्ततो’’ति। ‘‘तं समुट्ठान’’न्ति अज्झाहारो। येन समुट्ठानेन पठमपाराजिकापत्ति उप्पज्जति, तंसमुट्ठानसङ्खातं कारणं। अङ्गजातसङ्खातं कायञ्च सेवनचित्तञ्चाति द्वयं अङ्गं अवयवं एतस्साति दुवङ्गं, तदुभयसभावन्ति अत्थो यथा ‘‘दुवङ्गं चतुत्थज्झान’’न्ति। सेसाति अवसिट्ठानि तीणि पाराजिकानि। तिसमुट्ठानाति कायचित्तं, वाचाचित्तं, कायवाचाचित्तन्ति तिसमुट्ठाना तीणि समुट्ठानानि एतेसन्ति कत्वा। तेसन्ति तेसं तिण्णं समुट्ठानानं। अङ्गानीति अवयवानि। सत्त कायो, चित्तं, वाचा, चित्तं, कायो, वाचा, चित्तन्ति, तंसभावाति वुत्तं होति।
313.Ādīti paṭhamapārājikaṃ. Ekasamuṭṭhānanti ekakāraṇaṃ. Samuṭṭhāti āpatti etasmāti samuṭṭhānaṃ, kāraṇaṃ kāyādi. Taṃ pana chabbidhaṃ kāyo, vācā, kāyavācā, kāyacittaṃ, vācācittaṃ, kāyavācācittanti. Tesaṃ vinicchayaṃ uttare (u. vi. 325 ādayo) yathāgataṭṭhāneyeva ca vaṇṇayissāma. Tatridaṃ ekasamuṭṭhānaṃ ekaṃ kāyacittaṃ samuṭṭhānaṃ etassāti katvā. Tenāha ‘‘duvaṅgaṃ kāyacittato’’ti. ‘‘Taṃ samuṭṭhāna’’nti ajjhāhāro. Yena samuṭṭhānena paṭhamapārājikāpatti uppajjati, taṃsamuṭṭhānasaṅkhātaṃ kāraṇaṃ. Aṅgajātasaṅkhātaṃ kāyañca sevanacittañcāti dvayaṃ aṅgaṃ avayavaṃ etassāti duvaṅgaṃ, tadubhayasabhāvanti attho yathā ‘‘duvaṅgaṃ catutthajjhāna’’nti. Sesāti avasiṭṭhāni tīṇi pārājikāni. Tisamuṭṭhānāti kāyacittaṃ, vācācittaṃ, kāyavācācittanti tisamuṭṭhānā tīṇi samuṭṭhānāni etesanti katvā. Tesanti tesaṃ tiṇṇaṃ samuṭṭhānānaṃ. Aṅgānīti avayavāni. Satta kāyo, cittaṃ, vācā, cittaṃ, kāyo, vācā, cittanti, taṃsabhāvāti vuttaṃ hoti.
३१४. आदीति मेथुनधम्मपटिसेवनचित्तसम्पयुत्तचेतनासभावं पठमपाराजिकं। सुखोपेक्खायुतं उदीरितन्ति योजना। इट्ठालम्बणपटिलाभादिसोमनस्सहेतुम्हि सति सुखवेदनासम्पयुत्तं होति, तस्मिं असति उपेक्खावेदनाय सम्पयुत्तं होतीति वुत्तन्ति अत्थो।
314.Ādīti methunadhammapaṭisevanacittasampayuttacetanāsabhāvaṃ paṭhamapārājikaṃ. Sukhopekkhāyutaṃ udīritanti yojanā. Iṭṭhālambaṇapaṭilābhādisomanassahetumhi sati sukhavedanāsampayuttaṃ hoti, tasmiṃ asati upekkhāvedanāya sampayuttaṃ hotīti vuttanti attho.
ततियं दुक्खवेदनन्ति ततियं मनुस्सविग्गहपाराजिकं दोसचित्तसम्पयुत्तचेतनासभावत्ता दुक्खवेदनाय सम्पयुत्तन्ति अत्थो।
Tatiyaṃ dukkhavedananti tatiyaṃ manussaviggahapārājikaṃ dosacittasampayuttacetanāsabhāvattā dukkhavedanāya sampayuttanti attho.
दुतियन्ति अदिन्नादानचेतनालक्खणं दुतियपाराजिकं। लोभेन परसन्तकं चोरिकाय गण्हन्तस्स सोमनस्ससम्पयुत्तं होति, कोधेन अभिभूतस्स विलुम्पित्वा वा विलुम्पापेत्वा वा गण्हतो दोमनस्ससम्पयुत्तं होति, सोमनस्सं, दोमनस्सञ्च विना अग्गहेतुकामो विय हुत्वा उदासीनस्स गण्हतो उपेक्खासम्पयुत्तं होतीति ‘‘तिवेदनमुदीरित’’न्ति आह।
Dutiyanti adinnādānacetanālakkhaṇaṃ dutiyapārājikaṃ. Lobhena parasantakaṃ corikāya gaṇhantassa somanassasampayuttaṃ hoti, kodhena abhibhūtassa vilumpitvā vā vilumpāpetvā vā gaṇhato domanassasampayuttaṃ hoti, somanassaṃ, domanassañca vinā aggahetukāmo viya hutvā udāsīnassa gaṇhato upekkhāsampayuttaṃ hotīti ‘‘tivedanamudīrita’’nti āha.
चतुत्थञ्चाति उत्तरिमनुस्सधम्मसमुल्लपनचेतनालक्खणं चतुत्थपाराजिकञ्च। सम्भावनिच्छाय पच्चयासाय वा तुट्ठतुट्ठस्सेव ‘‘अहं पठमं झानं समापज्जामी’’तिआदिना नयेन अत्तनो उत्तरिमनुस्सधम्मलाभितं वदन्तस्स सोमनस्ससम्पयुत्तं होति, अञ्ञपुग्गलेसु पटिहतचित्तस्स कलहपुरेक्खारताय वदतो दोमनस्ससम्पयुत्तं होति, पच्चयालाभेन जिघच्छादिदुक्खं सहितुमसक्कुणेय्यताय उदासीनस्स वदतो उपेक्खासम्पयुत्तं होतीति ‘‘तिवेदनमुदीरित’’न्ति आह।
Catutthañcāti uttarimanussadhammasamullapanacetanālakkhaṇaṃ catutthapārājikañca. Sambhāvanicchāya paccayāsāya vā tuṭṭhatuṭṭhasseva ‘‘ahaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ samāpajjāmī’’tiādinā nayena attano uttarimanussadhammalābhitaṃ vadantassa somanassasampayuttaṃ hoti, aññapuggalesu paṭihatacittassa kalahapurekkhāratāya vadato domanassasampayuttaṃ hoti, paccayālābhena jighacchādidukkhaṃ sahitumasakkuṇeyyatāya udāsīnassa vadato upekkhāsampayuttaṃ hotīti ‘‘tivedanamudīrita’’nti āha.
३१५. अट्ठ चित्तानीति लोभसहगतानि अट्ठ चित्तानि लब्भरेति योजना, लब्भन्तीति अत्थो, चेतनासभावेन पठमपाराजिकेन सम्पयुत्तानीति वुत्तं होति। एवमुपरिपि। दुवेति पटिघसम्पयुत्तानि द्वे चित्तानि। दस चित्तानीति लोभसहगतानि अट्ठ, द्वे पटिघसम्पयुत्तानीति। लब्भरेति सम्पयुत्तभावेन लब्भन्ति।
315.Aṭṭha cittānīti lobhasahagatāni aṭṭha cittāni labbhareti yojanā, labbhantīti attho, cetanāsabhāvena paṭhamapārājikena sampayuttānīti vuttaṃ hoti. Evamuparipi. Duveti paṭighasampayuttāni dve cittāni. Dasa cittānīti lobhasahagatāni aṭṭha, dve paṭighasampayuttānīti. Labbhareti sampayuttabhāvena labbhanti.
३१६. तस्माति यस्मा यथावुत्तचित्तेहि सम्पयुत्तं, तेन हेतुना। क्रियाति करणेन आपज्जितब्बत्ता किरिया। वीतिक्कमसञ्ञाय अभावेन मुच्चनतो सञ्ञाय विमोक्खो एतस्साति सञ्ञाविमोक्खं। लोकवज्जन्ति लोकेन अकुसलभावतो वज्जनीयन्ति दीपितं पकासितं।
316.Tasmāti yasmā yathāvuttacittehi sampayuttaṃ, tena hetunā. Kriyāti karaṇena āpajjitabbattā kiriyā. Vītikkamasaññāya abhāvena muccanato saññāya vimokkho etassāti saññāvimokkhaṃ. Lokavajjanti lokena akusalabhāvato vajjanīyanti dīpitaṃ pakāsitaṃ.
३१७. आपत्तियंयेवाति एवकारेन न सिक्खापदेति दस्सेति। इदं विधानन्ति समुट्ठानादिकं इदं यथावुत्तं विधानं। विभाविनाति पञ्ञवता विनयधरेन।
317.Āpattiyaṃyevāti evakārena na sikkhāpadeti dasseti. Idaṃ vidhānanti samuṭṭhānādikaṃ idaṃ yathāvuttaṃ vidhānaṃ. Vibhāvināti paññavatā vinayadharena.
३१८-९. मुदुपिट्ठि चाति लता विय नमित्वा करणं दस्सेत्वा नच्चितुं समवाहित्वा मुदुकतपिट्ठिको च। लम्बी चाति पलम्बमानेन दीघेन अङ्गजातेन युत्तो। लम्बतीति लम्बं, अङ्गजातं, तं यस्स अत्थि सो लम्बी। इमे द्वेपि कामपरिळाहातुरभावे सति अत्तनो अङ्गजातं अत्तनो मुखं, वच्चमग्गञ्च पवेसेत्वा वीतिक्कमितुमरहत्ता पाराजिकापन्नसदिसत्ता परिवज्जिता। मुखग्गाहीति मुखेन गहणं मुखग्गाहो, सो एतस्स अत्थीति मुखग्गाही, परस्स अङ्गजातं मुखेन गण्हन्तोति अत्थो। निसीदकोति परस्स अङ्गजाते अत्तनो वच्चमग्गेन निसीदन्तो। इमे द्वे सहवासिकानं सीलविनासनतो अञ्ञेहि संवसितुं अनरहाति पाराजिकापन्नसदिसत्ता विवज्जिता। तेसन्ति असंवासतासामञ्ञेन चत्तारो पाराजिकापन्ने सङ्गण्हाति। ‘‘तेसञ्च मग्गेनमग्गपटिपत्तिसामञ्ञेन पठमपाराजिकापन्नस्सेव अनुलोमिकाति गहेतब्बा’’ इच्चेवं निस्सन्देहे वुत्तं। इमिना च अकतवीतिक्कमानम्पि मुदुपिट्ठिआदीनं चतुन्नं अनुलोमपाराजिकभावो वुत्तोति विञ्ञायति।
318-9.Mudupiṭṭhi cāti latā viya namitvā karaṇaṃ dassetvā naccituṃ samavāhitvā mudukatapiṭṭhiko ca. Lambī cāti palambamānena dīghena aṅgajātena yutto. Lambatīti lambaṃ, aṅgajātaṃ, taṃ yassa atthi so lambī. Ime dvepi kāmapariḷāhāturabhāve sati attano aṅgajātaṃ attano mukhaṃ, vaccamaggañca pavesetvā vītikkamitumarahattā pārājikāpannasadisattā parivajjitā. Mukhaggāhīti mukhena gahaṇaṃ mukhaggāho, so etassa atthīti mukhaggāhī, parassa aṅgajātaṃ mukhena gaṇhantoti attho. Nisīdakoti parassa aṅgajāte attano vaccamaggena nisīdanto. Ime dve sahavāsikānaṃ sīlavināsanato aññehi saṃvasituṃ anarahāti pārājikāpannasadisattā vivajjitā. Tesanti asaṃvāsatāsāmaññena cattāro pārājikāpanne saṅgaṇhāti. ‘‘Tesañca maggenamaggapaṭipattisāmaññena paṭhamapārājikāpannasseva anulomikāti gahetabbā’’ iccevaṃ nissandehe vuttaṃ. Iminā ca akatavītikkamānampi mudupiṭṭhiādīnaṃ catunnaṃ anulomapārājikabhāvo vuttoti viññāyati.
समन्तपासादिकायं पन –
Samantapāsādikāyaṃ pana –
‘‘अपरानिपि लम्बी, मुदुपिट्ठिको, परस्स अङ्गजातं मुखेन गण्हाति, परस्स अङ्गजाते अभिनिसीदतीति इमेसं चतुन्नं वसेन चत्तारि अनुलोमपाराजिकानीति वदन्ति। एतानि हि यस्मा उभिन्नं रागवसेन सदिसभावूपगतानं धम्मो ‘मेथुनधम्मो’ति वुच्चति, तस्मा एतेन परियायेन मेथुनं धम्मं अप्पटिसेवित्वायेव केवलं मग्गेन मग्गप्पवेसनवसेन आपज्जितब्बत्ता मेथुनधम्मपाराजिकस्स अनुलोमेन्तीति ‘अनुलोमपाराजिकानी’ति वुच्चन्ती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२३३) –
‘‘Aparānipi lambī, mudupiṭṭhiko, parassa aṅgajātaṃ mukhena gaṇhāti, parassa aṅgajāte abhinisīdatīti imesaṃ catunnaṃ vasena cattāri anulomapārājikānīti vadanti. Etāni hi yasmā ubhinnaṃ rāgavasena sadisabhāvūpagatānaṃ dhammo ‘methunadhammo’ti vuccati, tasmā etena pariyāyena methunaṃ dhammaṃ appaṭisevitvāyeva kevalaṃ maggena maggappavesanavasena āpajjitabbattā methunadhammapārājikassa anulomentīti ‘anulomapārājikānī’ti vuccantī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.233) –
वुत्तत्ता च तब्बण्णनाय च सारत्थदीपनियं –
Vuttattā ca tabbaṇṇanāya ca sāratthadīpaniyaṃ –
‘‘लम्बंदीघताय पलम्बमानं अङ्गजातमेतस्साति लम्बी। सो एत्तावता न पाराजिको, अथ खो यदा अनभिरतिया पीळितो अत्तनो अङ्गजातं मुखे वा वच्चमग्गे वा पवेसेति, तदा पाराजिको होति। मुदुका पिट्ठि एतस्साति मुदुपिट्ठिको, कतपरिकम्माय मुदुकाय पिट्ठिया समन्नागतो। सोपि यदा अनभिरतिया पीळितो अत्तनो अङ्गजातं अत्तनो मुखे पवेसेति तदा पाराजिको होति। परस्स अङ्गजातं मुखेन गण्हातीति यो अनभिरतिया पीळितो परस्स सुत्तस्स वा पमत्तस्स वा अङ्गजातं अत्तनो मुखेन गण्हाति। परस्स अङ्गजाते अभिनिसीदतीति यो अनभिरतिया पीळितो परस्स अङ्गजातं कम्मनियं दिस्वा अत्तनो वच्चमग्गेन तस्सूपरि अभिनिसीदति, तं अत्तनो वच्चमग्गं पवेसेतीति अत्थो। लम्बीआदयो चत्तारो किञ्चापि पठमपाराजिकेन सङ्गहिता, यस्मा पन उभिन्नं रागपरियुट्ठानसङ्खातेन परियायेन मेथुनं धम्मं अप्पटिसेविनो होन्ति, तस्मा विसुं वुत्ता’’ति (सारत्थ॰ टी॰ २.२३३) –
‘‘Lambaṃdīghatāya palambamānaṃ aṅgajātametassāti lambī. So ettāvatā na pārājiko, atha kho yadā anabhiratiyā pīḷito attano aṅgajātaṃ mukhe vā vaccamagge vā paveseti, tadā pārājiko hoti. Mudukā piṭṭhi etassāti mudupiṭṭhiko, kataparikammāya mudukāya piṭṭhiyā samannāgato. Sopi yadā anabhiratiyā pīḷito attano aṅgajātaṃ attano mukhe paveseti tadā pārājiko hoti. Parassa aṅgajātaṃ mukhena gaṇhātīti yo anabhiratiyā pīḷito parassa suttassa vā pamattassa vā aṅgajātaṃ attano mukhena gaṇhāti. Parassa aṅgajāte abhinisīdatīti yo anabhiratiyā pīḷito parassa aṅgajātaṃ kammaniyaṃ disvā attano vaccamaggena tassūpari abhinisīdati, taṃ attano vaccamaggaṃ pavesetīti attho. Lambīādayo cattāro kiñcāpi paṭhamapārājikena saṅgahitā, yasmā pana ubhinnaṃ rāgapariyuṭṭhānasaṅkhātena pariyāyena methunaṃ dhammaṃ appaṭisevino honti, tasmā visuṃ vuttā’’ti (sārattha. ṭī. 2.233) –
वुत्तत्ता च कतवीतिक्कमायेवेते ‘‘पाराजिका’’ति गहेतब्बा।
Vuttattā ca katavītikkamāyevete ‘‘pārājikā’’ti gahetabbā.
भिक्खुनीनञ्च चत्तारीति एत्थ ‘‘असाधारणानी’’ति पाठसेसो, भिक्खूहि असाधारणानि भिक्खुनीनमेव नियतानि उब्भजाणुमण्डलिका, वज्जपटिच्छादिका, उक्खित्तानुवत्तिका, अट्ठवत्थुकाति चत्तारि पाराजिकानि च। विब्भन्ता भिक्खुनी सयन्ति एत्थ ‘‘तेसं अनुलोमिका’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। तेसं चतुन्नं पाराजिकानं अनुलोमिका सयं विब्भन्ता भिक्खुनी चाति योजना। चित्तवसिका हुत्वा अत्तना निवत्थचीवरम्पि हि मातुगामानं निवासननीहारेन सयमेव निवासेत्वा गिहिवेसं रोचेत्वा गहितमत्ते सासनतो चुता भिक्खुनी चाति वुत्तं होति। एवंकरणेन गिहिभावापन्नतासामञ्ञेन संवासारहा न होन्तीति इमेसं चतुन्नं पाराजिकानं अनुलोमिका जाता।
Bhikkhunīnañca cattārīti ettha ‘‘asādhāraṇānī’’ti pāṭhaseso, bhikkhūhi asādhāraṇāni bhikkhunīnameva niyatāni ubbhajāṇumaṇḍalikā, vajjapaṭicchādikā, ukkhittānuvattikā, aṭṭhavatthukāti cattāri pārājikāni ca. Vibbhantā bhikkhunī sayanti ettha ‘‘tesaṃ anulomikā’’ti ānetvā sambandhitabbaṃ. Tesaṃ catunnaṃ pārājikānaṃ anulomikā sayaṃ vibbhantā bhikkhunī cāti yojanā. Cittavasikā hutvā attanā nivatthacīvarampi hi mātugāmānaṃ nivāsananīhārena sayameva nivāsetvā gihivesaṃ rocetvā gahitamatte sāsanato cutā bhikkhunī cāti vuttaṃ hoti. Evaṃkaraṇena gihibhāvāpannatāsāmaññena saṃvāsārahā na hontīti imesaṃ catunnaṃ pārājikānaṃ anulomikā jātā.
तथाति यथा इमे दस्सिता तेन असंवासारहताय, भिक्खुभावाय अभब्बताय च पाराजिकाव, तथा एकादस अभब्बपुग्गलापि होन्तीति अत्थो। एकादसाभब्बाति मातुघातको, पितुघातको, अरहन्तघातको, सङ्घभेदको, लोहितुप्पादको, पण्डको, तिरच्छानगतो, उभतोब्यञ्जनको, थेय्यसंवासको, भिक्खुनिदूसको, तित्थियपक्कन्तकोति एकादस। सब्बेते चतुवीसति एते सब्बे चतुवीसति पुग्गला समोधानतो वेदितब्बाति अधिप्पायो।
Tathāti yathā ime dassitā tena asaṃvāsārahatāya, bhikkhubhāvāya abhabbatāya ca pārājikāva, tathā ekādasa abhabbapuggalāpi hontīti attho. Ekādasābhabbāti mātughātako, pitughātako, arahantaghātako, saṅghabhedako, lohituppādako, paṇḍako, tiracchānagato, ubhatobyañjanako, theyyasaṃvāsako, bhikkhunidūsako, titthiyapakkantakoti ekādasa. Sabbete catuvīsati ete sabbe catuvīsati puggalā samodhānato veditabbāti adhippāyo.
३२०. इमे चतुवीसति पाराजिका पुग्गला सीसच्छिन्नोव जीवितुं इध भिक्खुभावाय अभब्बाति वुत्ताति योजना।
320. Ime catuvīsati pārājikā puggalā sīsacchinnova jīvituṃ idha bhikkhubhāvāya abhabbāti vuttāti yojanā.
३२१. इमेसं एकादसन्नं अभब्बताय हेतुदस्सनत्थमाह ‘‘पण्डको चा’’तिआदि। पण्डको चाति आसित्तपण्डको, उसूयपण्डको, पक्खपण्डको, ओपक्कमिकपण्डको, नपुंसकपण्डकोति वुत्तो पञ्चविधो पण्डको च। तिरच्छानोति तिरियं अञ्छति गच्छतीति ‘‘तिरच्छानो’’ति गहितो नागसुपण्णादिको सब्बतिरच्छानयोनिको च। यक्खादयो सब्बे अमनुस्सापि इध तिरच्छानेयेव सङ्गहिताति वेदितब्बा। उभतोब्यञ्जनोपि चाति इत्थिपुरिसब्यञ्जनसाधकेहि उभतो कम्मतो जातानि थनादिकानि ब्यञ्जनानि यस्साति निरुत्तो इत्थिउभतोब्यञ्जनो , पुरिसउभतोब्यञ्जनोति दुविधो उभतोब्यञ्जनो च। वत्थुविपन्नाति तब्भावभाविताय भिक्खुभावो वसति एत्थाति वत्थु, पुग्गलानं भिक्खुभावारहता, सा पन पब्बज्जाक्खन्धकागतसब्बदोसविरहितगुणसम्पयुत्तता, तं विपन्नं पण्डकभावादियोगेन येसं ते ‘‘वत्थुविपन्ना’’ति गहेतब्बा। हि-सद्दो हेतुम्हि। यस्मा वत्थुविपन्ना, तस्मा इध अत्तभावे पब्बज्जाय अभब्बाति वुत्तं होति। ‘‘अहेतुपटिसन्धिका’’ति वचनेन इमेसं विपाकावरणयुत्तभावमाह, इमिना एतेसं मग्गाधिगमस्स वारितभावो दस्सितोति वेदितब्बं।
321. Imesaṃ ekādasannaṃ abhabbatāya hetudassanatthamāha ‘‘paṇḍako cā’’tiādi. Paṇḍako cāti āsittapaṇḍako, usūyapaṇḍako, pakkhapaṇḍako, opakkamikapaṇḍako, napuṃsakapaṇḍakoti vutto pañcavidho paṇḍako ca. Tiracchānoti tiriyaṃ añchati gacchatīti ‘‘tiracchāno’’ti gahito nāgasupaṇṇādiko sabbatiracchānayoniko ca. Yakkhādayo sabbe amanussāpi idha tiracchāneyeva saṅgahitāti veditabbā. Ubhatobyañjanopi cāti itthipurisabyañjanasādhakehi ubhato kammato jātāni thanādikāni byañjanāni yassāti nirutto itthiubhatobyañjano , purisaubhatobyañjanoti duvidho ubhatobyañjano ca. Vatthuvipannāti tabbhāvabhāvitāya bhikkhubhāvo vasati etthāti vatthu, puggalānaṃ bhikkhubhāvārahatā, sā pana pabbajjākkhandhakāgatasabbadosavirahitaguṇasampayuttatā, taṃ vipannaṃ paṇḍakabhāvādiyogena yesaṃ te ‘‘vatthuvipannā’’ti gahetabbā. Hi-saddo hetumhi. Yasmā vatthuvipannā, tasmā idha attabhāve pabbajjāya abhabbāti vuttaṃ hoti. ‘‘Ahetupaṭisandhikā’’ti vacanena imesaṃ vipākāvaraṇayuttabhāvamāha, iminā etesaṃ maggādhigamassa vāritabhāvo dassitoti veditabbaṃ.
३२२. पञ्चानन्तरिकाति कम्मावरणेन युत्तताय सग्गमोक्खसम्पत्तितो परिहायित्वा मरणानन्तरं अपायपटिसन्धियं नियता मातुघातकादयो पञ्चानन्तरिका च। थेय्यसंवासोपि चाति लिङ्गत्थेनको, संवासत्थेनको, उभयत्थेनकोति तिविधो थेय्यसंवासको च। दूसकोति पकतत्ताय भिक्खुनिया मेथुनं पटिसेवित्वा तस्सा दूसितत्ता भिक्खुनिं दूसेतीति ‘‘भिक्खुनिदूसको’’ति वुत्तो च। तित्थिपक्कन्तको चाति तित्थियानं लद्धिं, वेसञ्च रोचेत्वा तं गहेत्वा तेसमन्तरं पविट्ठो च। इति अट्ठ पन किरियानट्ठाति योजना। इतीति इदमत्थत्ता इमेति वुत्तं होति। ते इमेति सम्बन्धो। ते इमे अट्ठ पन मातुवधादिकिरियाय इहत्तभावे भिक्खुभावाय अनरहा हुत्वा नट्ठाति अत्थो। एत्तावता एकादसअभब्बानं अभब्बताय कारणं दस्सितं होति।
322.Pañcānantarikāti kammāvaraṇena yuttatāya saggamokkhasampattito parihāyitvā maraṇānantaraṃ apāyapaṭisandhiyaṃ niyatā mātughātakādayo pañcānantarikā ca. Theyyasaṃvāsopi cāti liṅgatthenako, saṃvāsatthenako, ubhayatthenakoti tividho theyyasaṃvāsako ca. Dūsakoti pakatattāya bhikkhuniyā methunaṃ paṭisevitvā tassā dūsitattā bhikkhuniṃ dūsetīti ‘‘bhikkhunidūsako’’ti vutto ca. Titthipakkantako cāti titthiyānaṃ laddhiṃ, vesañca rocetvā taṃ gahetvā tesamantaraṃ paviṭṭho ca. Iti aṭṭha pana kiriyānaṭṭhāti yojanā. Itīti idamatthattā imeti vuttaṃ hoti. Te imeti sambandho. Te ime aṭṭha pana mātuvadhādikiriyāya ihattabhāve bhikkhubhāvāya anarahā hutvā naṭṭhāti attho. Ettāvatā ekādasaabhabbānaṃ abhabbatāya kāraṇaṃ dassitaṃ hoti.
३२३. मया पाराजिकानं सारभूतो यो अयं विनिच्छयो वुत्तो, तस्स विनिच्छयस्स अनुसारेन अनुगमनेन सेसोपि विनिच्छयो बुधेन पण्डितेन असेसतोव विञ्ञातुं सक्काति योजना।
323. Mayā pārājikānaṃ sārabhūto yo ayaṃ vinicchayo vutto, tassa vinicchayassa anusārena anugamanena sesopi vinicchayo budhena paṇḍitena asesatova viññātuṃ sakkāti yojanā.
३२४. पटुभावकरे परमे विविधेहि नयेहि युत्ते विनयपिटके परमत्थनयं अभिपत्थयता अयं सततं परियापुणितब्बोति योजना। तत्थ विविधेहि नानप्पकारेहि। नयेहीति नीयन्ति वुत्तानुसारेन उदीरियन्तीति ‘‘नया’’ति वुत्तेहि चक्कपेय्यालादीहि नयेहि। परमत्थनयन्ति परमो च सो अत्थो चाति परमत्थो, परमो वा विसेसेन निच्छितब्बो अत्थो परमत्थो, सोयेव विनिच्छयत्थिकानं बुद्धिया नेतब्बोति परमत्थनयो, विनिच्छयूपायो नीयति एतेनाति कत्वा ‘‘परमत्थनयो’’ति वुच्चति, तं परमत्थनयं। अभिपत्थयताति विनयपिटके विनिच्छयं वा तदुपायं वा पत्थयता, इच्छन्तेनाति अत्थो। ‘‘परियापुणितब्बो अय’’न्ति पदच्छेदो। म-कारो आगमसन्धिजो, ओ-कारस्स अ-कारादेसो। परियापुणितब्बोति पठितब्बो, सोतब्बो चिन्तेतब्बो धारेतब्बोति वुत्तं होति। अयन्ति विनयविनिच्छयो।
324. Paṭubhāvakare parame vividhehi nayehi yutte vinayapiṭake paramatthanayaṃ abhipatthayatā ayaṃ satataṃ pariyāpuṇitabboti yojanā. Tattha vividhehi nānappakārehi. Nayehīti nīyanti vuttānusārena udīriyantīti ‘‘nayā’’ti vuttehi cakkapeyyālādīhi nayehi. Paramatthanayanti paramo ca so attho cāti paramattho, paramo vā visesena nicchitabbo attho paramattho, soyeva vinicchayatthikānaṃ buddhiyā netabboti paramatthanayo, vinicchayūpāyo nīyati etenāti katvā ‘‘paramatthanayo’’ti vuccati, taṃ paramatthanayaṃ. Abhipatthayatāti vinayapiṭake vinicchayaṃ vā tadupāyaṃ vā patthayatā, icchantenāti attho. ‘‘Pariyāpuṇitabbo aya’’nti padacchedo. Ma-kāro āgamasandhijo, o-kārassa a-kārādeso. Pariyāpuṇitabboti paṭhitabbo, sotabbo cintetabbo dhāretabboti vuttaṃ hoti. Ayanti vinayavinicchayo.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
Iti vinayatthasārasandīpaniyā
विनयविनिच्छयवण्णनाय
Vinayavinicchayavaṇṇanāya
चतुत्थपाराजिककथावण्णना निट्ठिता।
Catutthapārājikakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
