| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
४. चतुत्थपाराजिकं
4. Catutthapārājikaṃ
चतुसच्चविदू सत्था, चतुत्थं यं पकासयि।
Catusaccavidū satthā, catutthaṃ yaṃ pakāsayi;
पाराजिकं तस्स दानि, पत्तो संवण्णनाक्कमो॥
Pārājikaṃ tassa dāni, patto saṃvaṇṇanākkamo.
यस्मा तस्मा सुविञ्ञेय्यं, यं पुब्बे च पकासितं।
Yasmā tasmā suviññeyyaṃ, yaṃ pubbe ca pakāsitaṃ;
तं वज्जयित्वा अस्सापि, होति संवण्णना अयं॥
Taṃ vajjayitvā assāpi, hoti saṃvaṇṇanā ayaṃ.
वग्गुमुदातीरियभिक्खुवत्थुवण्णना
Vaggumudātīriyabhikkhuvatthuvaṇṇanā
१९३. तेन समयेन बुद्धो भगवा वेसालियं विहरति…पे॰… गिहीनं कम्मन्तं अधिट्ठेमाति गिहीनं खेत्तेसु चेव आरामादीसु च कत्तब्बकिच्चं अधिट्ठाम; ‘‘एवं कातब्बं, एवं न कातब्ब’’न्ति आचिक्खाम चेव अनुसासाम चाति वुत्तं होति। दूतेय्यन्ति दूतकम्मं। उत्तरिमनुस्सधम्मस्साति मनुस्से उत्तिण्णधम्मस्स; मनुस्से अतिक्कमित्वा ब्रह्मत्तं वा निब्बानं वा पापनकधम्मस्साति अत्थो। उत्तरिमनुस्सानं वा सेट्ठपुरिसानं झायीनञ्च अरियानञ्च धम्मस्स। असुको भिक्खूतिआदीसु अत्तना एवं मन्तयित्वा पच्छा गिहीनं भासन्ता ‘‘बुद्धरक्खितो नाम भिक्खु पठमस्स झानस्स लाभी, धम्मरक्खितो दुतियस्सा’’ति एवं नामवसेनेव वण्णं भासिंसूति वेदितब्बो। तत्थ एसोयेव खो आवुसो सेय्योति कम्मन्ताधिट्ठानं दूतेय्यहरणञ्च बहुसपत्तं महासमारम्भं न च समणसारुप्पं। ततो पन उभयतोपि एसो एव सेय्यो पासंसतरो सुन्दरतरो यो अम्हाकं गिहीनं अञ्ञमञ्ञस्स उत्तरिमनुस्सधम्मस्स वण्णो भासितो। किं वुत्तं होति? इरियापथं सण्ठपेत्वा निसिन्नं वा चङ्कमन्तं वा पुच्छन्तानं वा अपुच्छन्तानं वा गिहीनं ‘‘अयं असुको नाम भिक्खु पठमस्स झानस्स लाभी’’ति एवमादिना नयेन यो अम्हाकं अञ्ञेन अञ्ञस्स उत्तरिमनुस्सधम्मस्स वण्णो भासितो भविस्सति, एसो एव सेय्योति। अनागतसम्बन्धे पन असति न एतेहि सो तस्मिं खणे भासितोव यस्मा न युज्जति, तस्मा अनागतसम्बन्धं कत्वा ‘‘यो एवं भासितो भविस्सति, सो एव सेय्यो’’ति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो। लक्खणं पन सद्दसत्थतो परियेसितब्बं।
193.Tena samayena buddho bhagavā vesāliyaṃ viharati…pe… gihīnaṃ kammantaṃ adhiṭṭhemāti gihīnaṃ khettesu ceva ārāmādīsu ca kattabbakiccaṃ adhiṭṭhāma; ‘‘evaṃ kātabbaṃ, evaṃ na kātabba’’nti ācikkhāma ceva anusāsāma cāti vuttaṃ hoti. Dūteyyanti dūtakammaṃ. Uttarimanussadhammassāti manusse uttiṇṇadhammassa; manusse atikkamitvā brahmattaṃ vā nibbānaṃ vā pāpanakadhammassāti attho. Uttarimanussānaṃ vā seṭṭhapurisānaṃ jhāyīnañca ariyānañca dhammassa. Asuko bhikkhūtiādīsu attanā evaṃ mantayitvā pacchā gihīnaṃ bhāsantā ‘‘buddharakkhito nāma bhikkhu paṭhamassa jhānassa lābhī, dhammarakkhito dutiyassā’’ti evaṃ nāmavaseneva vaṇṇaṃ bhāsiṃsūti veditabbo. Tattha esoyeva kho āvuso seyyoti kammantādhiṭṭhānaṃ dūteyyaharaṇañca bahusapattaṃ mahāsamārambhaṃ na ca samaṇasāruppaṃ. Tato pana ubhayatopi eso eva seyyo pāsaṃsataro sundarataro yo amhākaṃ gihīnaṃ aññamaññassa uttarimanussadhammassa vaṇṇo bhāsito. Kiṃ vuttaṃ hoti? Iriyāpathaṃ saṇṭhapetvā nisinnaṃ vā caṅkamantaṃ vā pucchantānaṃ vā apucchantānaṃ vā gihīnaṃ ‘‘ayaṃ asuko nāma bhikkhu paṭhamassa jhānassa lābhī’’ti evamādinā nayena yo amhākaṃ aññena aññassa uttarimanussadhammassa vaṇṇo bhāsito bhavissati, eso eva seyyoti. Anāgatasambandhe pana asati na etehi so tasmiṃ khaṇe bhāsitova yasmā na yujjati, tasmā anāgatasambandhaṃ katvā ‘‘yo evaṃ bhāsito bhavissati, so eva seyyo’’ti evamettha attho veditabbo. Lakkhaṇaṃ pana saddasatthato pariyesitabbaṃ.
१९४. वण्णवा अहेसुन्ति अञ्ञोयेव नेसं अभिनवो सरीरवण्णो उप्पज्जि, तेन वण्णेन वण्णवन्तो अहेसुं। पीणिन्द्रियाति पञ्चहि पसादेहि अभिनिविट्ठोकासस्स परिपुण्णत्ता मनच्छट्ठानं इन्द्रियानं अमिलातभावेन पीणिन्द्रिया। पसन्नमुखवण्णाति किञ्चापि अविसेसेन वण्णवन्तो सरीरवण्णतो पन नेसं मुखवण्णो अधिकतरं पसन्नो; अच्छो अनाविलो परिसुद्धोति अत्थो। विप्पसन्नछविवण्णाति येन च ते महाकणिकारपुप्फादिसदिसेन वण्णेन वण्णवन्तो, तादिसो अञ्ञेसम्पि मनुस्सानं वण्णो अत्थि। यथा पन इमेसं; एवं न तेसं छविवण्णो विप्पसन्नो। तेन वुत्तं – ‘‘विप्पसन्नछविवण्णा’’ति। इतिह ते भिक्खू नेव उद्देसं न परिपुच्छं न कम्मट्ठानं अनुयुञ्जन्ता। अथ खो कुहकताय अभूतगुणसंवण्णनाय लद्धानि पणीतभोजनानि भुञ्जित्वा यथासुखं निद्दारामतं सङ्गणिकारामतञ्च अनुयुञ्जन्ता इमं सरीरसोभं पापुणिंसु, यथा तं बाला भन्तमिगप्पटिभागाति।
194.Vaṇṇavā ahesunti aññoyeva nesaṃ abhinavo sarīravaṇṇo uppajji, tena vaṇṇena vaṇṇavanto ahesuṃ. Pīṇindriyāti pañcahi pasādehi abhiniviṭṭhokāsassa paripuṇṇattā manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ amilātabhāvena pīṇindriyā. Pasannamukhavaṇṇāti kiñcāpi avisesena vaṇṇavanto sarīravaṇṇato pana nesaṃ mukhavaṇṇo adhikataraṃ pasanno; accho anāvilo parisuddhoti attho. Vippasannachavivaṇṇāti yena ca te mahākaṇikārapupphādisadisena vaṇṇena vaṇṇavanto, tādiso aññesampi manussānaṃ vaṇṇo atthi. Yathā pana imesaṃ; evaṃ na tesaṃ chavivaṇṇo vippasanno. Tena vuttaṃ – ‘‘vippasannachavivaṇṇā’’ti. Itiha te bhikkhū neva uddesaṃ na paripucchaṃ na kammaṭṭhānaṃ anuyuñjantā. Atha kho kuhakatāya abhūtaguṇasaṃvaṇṇanāya laddhāni paṇītabhojanāni bhuñjitvā yathāsukhaṃ niddārāmataṃ saṅgaṇikārāmatañca anuyuñjantā imaṃ sarīrasobhaṃ pāpuṇiṃsu, yathā taṃ bālā bhantamigappaṭibhāgāti.
वग्गुमुदातीरियाति वग्गुमुदातीरवासिनो। कच्चि भिक्खवे खमनीयन्ति भिक्खवे कच्चि तुम्हाकं इदं चतुचक्कं नवद्वारं सरीरयन्तं खमनीयं सक्का खमितुं सहितुं परिहरितुं न किञ्चि दुक्खं उप्पादेतीति। कच्चि यापनीयन्ति कच्चि सब्बकिच्चेसु यापेतुं गमेतुं सक्का, न किञ्चि अन्तरायं दस्सेतीति। कुच्छि परिकन्तोति कुच्छि परिकन्तितो वरं भवेय्य; ‘‘परिकत्तो’’तिपि पाठो युज्जति। एवं वग्गुमुदातीरिये अनेकपरियायेन विगरहित्वा इदानि यस्मा तेहि कतकम्मं चोरकम्मं होति, तस्मा आयतिं अञ्ञेसम्पि एवरूपस्स कम्मस्स अकरणत्थं अथ खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि।
Vaggumudātīriyāti vaggumudātīravāsino. Kacci bhikkhave khamanīyanti bhikkhave kacci tumhākaṃ idaṃ catucakkaṃ navadvāraṃ sarīrayantaṃ khamanīyaṃ sakkā khamituṃ sahituṃ pariharituṃ na kiñci dukkhaṃ uppādetīti. Kacci yāpanīyanti kacci sabbakiccesu yāpetuṃ gametuṃ sakkā, na kiñci antarāyaṃ dassetīti. Kucchi parikantoti kucchi parikantito varaṃ bhaveyya; ‘‘parikatto’’tipi pāṭho yujjati. Evaṃ vaggumudātīriye anekapariyāyena vigarahitvā idāni yasmā tehi katakammaṃ corakammaṃ hoti, tasmā āyatiṃ aññesampi evarūpassa kammassa akaraṇatthaṃ atha kho bhagavā bhikkhū āmantesi.
१९५. आमन्तेत्वा च पन ‘‘पञ्चिमे भिक्खवे महाचोरा’’तिआदिमाह। तत्थ सन्तो संविज्जमानाति अत्थि चेव उपलब्भन्ति चाति वुत्तं होति। इधाति इमस्मिं सत्तलोके। एवं होतीति एवं पुब्बभागे इच्छा उप्पज्जति। कुदास्सु नामाहन्ति एत्थ सुइति निपातो; कुदा नामाति अत्थो। सो अपरेन समयेनाति सो पुब्बभागे एवं चिन्तेत्वा अनुक्कमेन परिसं वड्ढेन्तो पन्थदूहनकम्मं पच्चन्तिमगामविलोपन्ति एवमादीनि कत्वा वेपुल्लप्पत्तपरिसो हुत्वा गामेपि अगामे, जनपदेपि अजनपदे करोन्तो हनन्तो घातेन्तो छिन्दन्तो छेदापेन्तो पचन्तो पाचेन्तो।
195. Āmantetvā ca pana ‘‘pañcime bhikkhave mahācorā’’tiādimāha. Tattha santo saṃvijjamānāti atthi ceva upalabbhanti cāti vuttaṃ hoti. Idhāti imasmiṃ sattaloke. Evaṃ hotīti evaṃ pubbabhāge icchā uppajjati. Kudāssu nāmāhanti ettha suiti nipāto; kudā nāmāti attho. So aparena samayenāti so pubbabhāge evaṃ cintetvā anukkamena parisaṃ vaḍḍhento panthadūhanakammaṃ paccantimagāmavilopanti evamādīni katvā vepullappattapariso hutvā gāmepi agāme, janapadepi ajanapade karonto hananto ghātento chindanto chedāpento pacanto pācento.
इति बाहिरकमहाचोरं दस्सेत्वा तेन सदिसे सासने पञ्च महाचोरे दस्सेतुं ‘‘एवमेव खो’’तिआदिमाह। तत्थ पापभिक्खुनोति अञ्ञेसु ठानेसु मूलच्छिन्नो पाराजिकप्पत्तो ‘‘पापभिक्खू’’ति वुच्चति। इध पन पाराजिकं अनापन्नो इच्छाचारे ठितो खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानि मद्दित्वा विचरन्तो ‘‘पापभिक्खू’’ति अधिप्पेतो। तस्सापि बाहिरकचोरस्स विय पुब्बभागे एवं होति – ‘‘कुदास्सु नामाहं…पे॰… परिक्खारान’’न्ति। तत्थ सक्कतोति सक्कारप्पत्तो। गरुकतोति गरुकारप्पत्तो। मानितोति मनसा पियायितो। पूजितोति चतुपच्चयाभिहारपूजाय पूजितो। अपचितोति अपचितिप्पत्तो। तत्थ यस्स चत्तारो पच्चये सक्करित्वा सुट्ठु अभिसङ्खते पणीतपणीते कत्वा देन्ति, सो सक्कतो। यस्मिं गरुभावं पच्चुपेत्वा देन्ति, सो गरुकतो। यं मनसा पियायन्ति, सो मानितो। यस्स सब्बम्पेतं करोन्ति, सो पूजितो। यस्स अभिवादनपच्चुट्ठानअञ्जलिकम्मादिवसेन परमनिपच्चकारं करोन्ति, सो अपचितो। इमस्स च पन सब्बम्पि इमं लोकामिसं पत्थयमानस्स एवं होति।
Iti bāhirakamahācoraṃ dassetvā tena sadise sāsane pañca mahācore dassetuṃ ‘‘evameva kho’’tiādimāha. Tattha pāpabhikkhunoti aññesu ṭhānesu mūlacchinno pārājikappatto ‘‘pāpabhikkhū’’ti vuccati. Idha pana pārājikaṃ anāpanno icchācāre ṭhito khuddānukhuddakāni sikkhāpadāni madditvā vicaranto ‘‘pāpabhikkhū’’ti adhippeto. Tassāpi bāhirakacorassa viya pubbabhāge evaṃ hoti – ‘‘kudāssu nāmāhaṃ…pe… parikkhārāna’’nti. Tattha sakkatoti sakkārappatto. Garukatoti garukārappatto. Mānitoti manasā piyāyito. Pūjitoti catupaccayābhihārapūjāya pūjito. Apacitoti apacitippatto. Tattha yassa cattāro paccaye sakkaritvā suṭṭhu abhisaṅkhate paṇītapaṇīte katvā denti, so sakkato. Yasmiṃ garubhāvaṃ paccupetvā denti, so garukato. Yaṃ manasā piyāyanti, so mānito. Yassa sabbampetaṃ karonti, so pūjito. Yassa abhivādanapaccuṭṭhānaañjalikammādivasena paramanipaccakāraṃ karonti, so apacito. Imassa ca pana sabbampi imaṃ lokāmisaṃ patthayamānassa evaṃ hoti.
सो अपरेन समयेनाति सो पुब्बभागे एवं चिन्तेत्वा अनुक्कमेन सिक्खाय अतिब्बगारवे उद्धते उन्नळे चपले मुखरे विकिण्णवाचे मुट्ठस्सती असम्पजाने पाकतिन्द्रिये आचरियुपज्झायेहि परिच्चत्तके लाभगरुके पापभिक्खू सङ्गण्हित्वा इरियापथसण्ठपनादीनि कुहकवत्तानि सिक्खापेत्वा ‘‘अयं थेरो असुकस्मिं नाम सेनासने वस्सं उपगम्म वत्तपटिपत्तिं पूरयमानो वस्सं वसित्वा निग्गतो’’ति लोकसम्मतसेनासनसंवण्णनादीहि उपायेहि लोकं परिपाचेतुं पटिबलेहि जातकादीसु कतपरिचयेहि सरसम्पन्नेहि पापभिक्खूहि संवण्णियमानगुणो हुत्वा सतेन वा सहस्सेन वा परिवुतो…पे॰… भेसज्जपरिक्खारानं। अयं भिक्खवे पठमो महाचोरोति अयं सन्धिच्छेदादिचोरको विय न एकं कुलं न द्वे, अथ खो महाजनं वञ्चेत्वा चतुपच्चयगहणतो ‘‘पठमो महाचोरो’’ति वेदितब्बो। ये पन सुत्तन्तिका वा आभिधम्मिका वा विनयधरा वा भिक्खू भिक्खाचारे असम्पज्जमाने पाळिं वाचेन्ता अट्ठकथं कथेन्ता अनुमोदनाय धम्मकथाय इरियापथसम्पत्तिया च लोकं पसादेन्ता जनपदचारिकं चरन्ति सक्कता गरुकता मानिता पूजिता अपचिता, ते ‘‘तन्तिपवेणिघटनका सासनजोतका’’ति वेदितब्बा।
So aparena samayenāti so pubbabhāge evaṃ cintetvā anukkamena sikkhāya atibbagārave uddhate unnaḷe capale mukhare vikiṇṇavāce muṭṭhassatī asampajāne pākatindriye ācariyupajjhāyehi pariccattake lābhagaruke pāpabhikkhū saṅgaṇhitvā iriyāpathasaṇṭhapanādīni kuhakavattāni sikkhāpetvā ‘‘ayaṃ thero asukasmiṃ nāma senāsane vassaṃ upagamma vattapaṭipattiṃ pūrayamāno vassaṃ vasitvā niggato’’ti lokasammatasenāsanasaṃvaṇṇanādīhi upāyehi lokaṃ paripācetuṃ paṭibalehi jātakādīsu kataparicayehi sarasampannehi pāpabhikkhūhi saṃvaṇṇiyamānaguṇo hutvā satena vā sahassena vā parivuto…pe… bhesajjaparikkhārānaṃ. Ayaṃ bhikkhave paṭhamo mahācoroti ayaṃ sandhicchedādicorako viya na ekaṃ kulaṃ na dve, atha kho mahājanaṃ vañcetvā catupaccayagahaṇato ‘‘paṭhamo mahācoro’’ti veditabbo. Ye pana suttantikā vā ābhidhammikā vā vinayadharā vā bhikkhū bhikkhācāre asampajjamāne pāḷiṃ vācentā aṭṭhakathaṃ kathentā anumodanāya dhammakathāya iriyāpathasampattiyā ca lokaṃ pasādentā janapadacārikaṃ caranti sakkatā garukatā mānitā pūjitā apacitā, te ‘‘tantipaveṇighaṭanakā sāsanajotakā’’ti veditabbā.
तथागतप्पवेदितन्ति तथागतेन पटिविद्धं पच्चक्खकतं जानापितं वा। अत्तनो दहतीति परिसमज्झे पाळिञ्च अट्ठकथञ्च संसन्दित्वा मधुरेन सरेन पसादनीयं सुत्तन्तं कथेत्वा धम्मकथावसेन अच्छरियब्भुतजातेन विञ्ञूजनेन ‘‘अहो, भन्ते, पाळि च अट्ठकथा च सुपरिसुद्धा, कस्स सन्तिके उग्गण्हित्था’’ति पुच्छितो ‘‘को अम्हादिसे उग्गहापेतुं समत्थो’’ति आचरियं अनुद्दिसित्वा अत्तना पटिविद्धं सयम्भुञाणाधिगतं धम्मविनयं पवेदेति। अयं तथागतेन सतसहस्सकप्पाधिकानि चत्तारि असङ्खेय्यानि पारमियो पूरेत्वा किच्छेन कसिरेन पटिविद्धधम्मत्थेनको दुतियो महाचोरो।
Tathāgatappaveditanti tathāgatena paṭividdhaṃ paccakkhakataṃ jānāpitaṃ vā. Attano dahatīti parisamajjhe pāḷiñca aṭṭhakathañca saṃsanditvā madhurena sarena pasādanīyaṃ suttantaṃ kathetvā dhammakathāvasena acchariyabbhutajātena viññūjanena ‘‘aho, bhante, pāḷi ca aṭṭhakathā ca suparisuddhā, kassa santike uggaṇhitthā’’ti pucchito ‘‘ko amhādise uggahāpetuṃ samattho’’ti ācariyaṃ anuddisitvā attanā paṭividdhaṃ sayambhuñāṇādhigataṃ dhammavinayaṃ pavedeti. Ayaṃ tathāgatena satasahassakappādhikāni cattāri asaṅkheyyāni pāramiyo pūretvā kicchena kasirena paṭividdhadhammatthenako dutiyo mahācoro.
सुद्धं ब्रह्मचारिन्ति खीणासवभिक्खुं। परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरन्तन्ति निरुपक्किलेसं सेट्ठचरियं चरन्तं; अञ्ञम्पि वा अनागामिं आदिं कत्वा याव सीलवन्तं पुथुज्जनं अविप्पटिसारादिवत्थुकं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरन्तं। अमूलकेन अब्रह्मचरियेन अनुद्धंसेतीति तस्मिं पुग्गले अविज्जमानेन अन्तिमवत्थुना अनुवदति चोदेति; अयं विज्जमानगुणमक्खी अरियगुणत्थेनको ततियो महाचोरो।
Suddhaṃ brahmacārinti khīṇāsavabhikkhuṃ. Parisuddhaṃ brahmacariyaṃ carantanti nirupakkilesaṃ seṭṭhacariyaṃ carantaṃ; aññampi vā anāgāmiṃ ādiṃ katvā yāva sīlavantaṃ puthujjanaṃ avippaṭisārādivatthukaṃ parisuddhaṃ brahmacariyaṃ carantaṃ. Amūlakena abrahmacariyena anuddhaṃsetīti tasmiṃ puggale avijjamānena antimavatthunā anuvadati codeti; ayaṃ vijjamānaguṇamakkhī ariyaguṇatthenako tatiyo mahācoro.
गरुभण्डानि गरुपरिक्खारानीति यथा अदिन्नादाने ‘‘चतुरो जना संविधाय गरुभण्डं अवाहरु’’न्ति (परि॰ ४७९) एत्थ पञ्चमासकग्घनकं ‘‘गरुभण्ड’’न्ति वुच्चति, इध पन न एवं। अथ खो ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, अविस्सज्जियानि न विस्सज्जेतब्बानि सङ्घेन वा गणेन वा पुग्गलेन वा। विस्सज्जितानिपि अविस्सज्जितानि होन्ति। यो विस्सज्जेय्य, आपत्ति थुल्लच्चयस्स। कतमानि पञ्च? आरामो, आरामवत्थु…पे॰… दारुभण्डं, मत्तिकाभण्ड’’न्ति वचनतो अविस्सज्जितब्बत्ता गरुभण्डानि। ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, अवेभङ्गियानि न विभजितब्बानि सङ्घेन वा गणेन वा पुग्गलेन वा। विभत्तानिपि अविभत्तानि होन्ति। यो विभजेय्य, आपत्ति थुल्लच्चयस्स। कतमानि पञ्च? आरामो, आरामवत्थु…पे॰… दारुभण्डं, मत्तिकाभण्ड’’न्ति (चूळव॰ ३२२) वचनतो अवेभङ्गियत्ता साधारणपरिक्खारभावेन गरुपरिक्खारानि। आरामो आरामवत्थूतिआदीसु यं वत्तब्बं तं सब्बं ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, अविस्सज्जियानी’’ति खन्धके आगतसुत्तवण्णनायमेव भणिस्साम। तेहि गिही सङ्गण्हातीति तानि दत्वा दत्वा गिहीं सङ्गण्हाति अनुग्गण्हाति। उपलापेतीति ‘‘अहो अम्हाकं अय्यो’’ति एवं लपनके अनुबन्धनके सस्नेहे करोति। अयं अविस्सज्जियं अवेभङ्गियञ्च गरुपरिक्खारं तथाभावतो थेनेत्वा गिहि सङ्गण्हनको चतुत्थो महाचोरो। सो च पनायं इमं गरुभण्डं कुलसङ्गण्हनत्थं विस्सज्जेन्तो कुलदूसकदुक्कटं आपज्जति। पब्बाजनीयकम्मारहो च होति। भिक्खुसङ्घं अभिभवित्वा इस्सरवताय विस्सज्जेन्तो थुल्लच्चयं आपज्जति। थेय्यचित्तेन विस्सज्जेन्तो भण्डं अग्घापेत्वा कारेतब्बोति।
Garubhaṇḍāni garuparikkhārānīti yathā adinnādāne ‘‘caturo janā saṃvidhāya garubhaṇḍaṃ avāharu’’nti (pari. 479) ettha pañcamāsakagghanakaṃ ‘‘garubhaṇḍa’’nti vuccati, idha pana na evaṃ. Atha kho ‘‘pañcimāni, bhikkhave, avissajjiyāni na vissajjetabbāni saṅghena vā gaṇena vā puggalena vā. Vissajjitānipi avissajjitāni honti. Yo vissajjeyya, āpatti thullaccayassa. Katamāni pañca? Ārāmo, ārāmavatthu…pe… dārubhaṇḍaṃ, mattikābhaṇḍa’’nti vacanato avissajjitabbattā garubhaṇḍāni. ‘‘Pañcimāni, bhikkhave, avebhaṅgiyāni na vibhajitabbāni saṅghena vā gaṇena vā puggalena vā. Vibhattānipi avibhattāni honti. Yo vibhajeyya, āpatti thullaccayassa. Katamāni pañca? Ārāmo, ārāmavatthu…pe… dārubhaṇḍaṃ, mattikābhaṇḍa’’nti (cūḷava. 322) vacanato avebhaṅgiyattā sādhāraṇaparikkhārabhāvena garuparikkhārāni. Ārāmo ārāmavatthūtiādīsu yaṃ vattabbaṃ taṃ sabbaṃ ‘‘pañcimāni, bhikkhave, avissajjiyānī’’ti khandhake āgatasuttavaṇṇanāyameva bhaṇissāma. Tehi gihī saṅgaṇhātīti tāni datvā datvā gihīṃ saṅgaṇhāti anuggaṇhāti. Upalāpetīti ‘‘aho amhākaṃ ayyo’’ti evaṃ lapanake anubandhanake sasnehe karoti. Ayaṃ avissajjiyaṃ avebhaṅgiyañca garuparikkhāraṃ tathābhāvato thenetvā gihi saṅgaṇhanako catuttho mahācoro. So ca panāyaṃ imaṃ garubhaṇḍaṃ kulasaṅgaṇhanatthaṃ vissajjento kuladūsakadukkaṭaṃ āpajjati. Pabbājanīyakammāraho ca hoti. Bhikkhusaṅghaṃ abhibhavitvā issaravatāya vissajjento thullaccayaṃ āpajjati. Theyyacittena vissajjento bhaṇḍaṃ agghāpetvā kāretabboti.
अयं अग्गो महाचोरोति अयं इमेसं चोरानं जेट्ठचोरो; इमिना सदिसो चोरो नाम नत्थि, यो पञ्चिन्द्रियग्गहणातीतं अतिसण्हसुखुमं लोकुत्तरधम्मं थेनेति। किं पन सक्का लोकुत्तरधम्मो हिरञ्ञसुवण्णादीनि विय वञ्चेत्वा थेनेत्वा गहेतुन्ति? न सक्का, तेनेवाह – ‘‘यो असन्तं अभूतं उत्तरिमनुस्सधम्मं उल्लपती’’ति। अयञ्हि अत्तनि असन्तं तं धम्मं केवलं ‘‘अत्थि मय्हं एसो’’ति उल्लपति, न पन सक्कोति ठाना चावेतुं, अत्तनि वा संविज्जमानं कातुं। अथ कस्मा चोरोति वुत्तोति? यस्मा तं उल्लपित्वा असन्तसम्भावनाय उप्पन्ने पच्चये गण्हाति। एवञ्हि गण्हता ते पच्चया सुखुमेन उपायेन वञ्चेत्वा थेनेत्वा गहिता होन्ति। तेनेवाह – ‘‘तं किस्स हेतु? थेय्याय वो भिक्खवे रट्ठपिण्डो भुत्तो’’ति। अयञ्हि एत्थ अत्थो – यं अवोचुम्ह – ‘‘अयं अग्गो महाचोरो, यो असन्तं अभूतं उत्तरिमनुस्सधम्मं उल्लपती’’ति । तं किस्स हेतूति केन कारणेन एतं अवोचुम्हाति चे। ‘‘थेय्याय वो भिक्खवे रट्ठपिण्डो भुत्तो’’ति भिक्खवे यस्मा सो तेन रट्ठपिण्डो थेय्याय थेय्यचित्तेन भुत्तो होति। एत्थ हि वोकारो ‘‘ये हि वो अरिया अरञ्ञवनपत्थानी’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३५-३६) विय पदपूरणमत्ते निपातो। तस्मा ‘‘तुम्हेहि भुत्तो’’ति एवमस्स अत्थो न दट्ठब्बो।
Ayaṃ aggo mahācoroti ayaṃ imesaṃ corānaṃ jeṭṭhacoro; iminā sadiso coro nāma natthi, yo pañcindriyaggahaṇātītaṃ atisaṇhasukhumaṃ lokuttaradhammaṃ theneti. Kiṃ pana sakkā lokuttaradhammo hiraññasuvaṇṇādīni viya vañcetvā thenetvā gahetunti? Na sakkā, tenevāha – ‘‘yo asantaṃ abhūtaṃ uttarimanussadhammaṃ ullapatī’’ti. Ayañhi attani asantaṃ taṃ dhammaṃ kevalaṃ ‘‘atthi mayhaṃ eso’’ti ullapati, na pana sakkoti ṭhānā cāvetuṃ, attani vā saṃvijjamānaṃ kātuṃ. Atha kasmā coroti vuttoti? Yasmā taṃ ullapitvā asantasambhāvanāya uppanne paccaye gaṇhāti. Evañhi gaṇhatā te paccayā sukhumena upāyena vañcetvā thenetvā gahitā honti. Tenevāha – ‘‘taṃ kissa hetu? Theyyāya vo bhikkhave raṭṭhapiṇḍo bhutto’’ti. Ayañhi ettha attho – yaṃ avocumha – ‘‘ayaṃ aggo mahācoro, yo asantaṃ abhūtaṃ uttarimanussadhammaṃ ullapatī’’ti . Taṃ kissa hetūti kena kāraṇena etaṃ avocumhāti ce. ‘‘Theyyāya vo bhikkhave raṭṭhapiṇḍo bhutto’’ti bhikkhave yasmā so tena raṭṭhapiṇḍo theyyāya theyyacittena bhutto hoti. Ettha hi vokāro ‘‘ye hi vo ariyā araññavanapatthānī’’tiādīsu (ma. ni. 1.35-36) viya padapūraṇamatte nipāto. Tasmā ‘‘tumhehi bhutto’’ti evamassa attho na daṭṭhabbo.
इदानि तमेवत्थं गाथाहि विभूततरं करोन्तो ‘‘अञ्ञथा सन्त’’न्तिआदिमाह। तत्थ अञ्ञथा सन्तन्ति अपरिसुद्धकायसमाचारादिकेन अञ्ञेनाकारेन सन्तं। अञ्ञथा यो पवेदयेति परिसुद्धकायसमाचारादिकेन अञ्ञेन आकारेन यो पवेदेय्य। ‘‘परमपरिसुद्धो अहं, अत्थि मे अब्भन्तरे लोकुत्तरधम्मो’’ति एवं जानापेय्य। पवेदेत्वा च पन ताय पवेदनाय उप्पन्नं भोजनं अरहा विय भुञ्जति। निकच्च कितवस्सेव भुत्तं थेय्येन तस्स तन्ति निकच्चाति वञ्चेत्वा अञ्ञथा सन्तं अञ्ञथा दस्सेत्वा। अगुम्बअगच्छभूतमेव साखापलासपल्लवादिच्छादनेन गुम्बमिव गच्छमिव च अत्तानं दस्सेत्वा। कितवस्सेवाति वञ्चकस्स केराटिकस्स गुम्बगच्छसञ्ञाय अरञ्ञे आगतागते सकुणे गहेत्वा जीवितकप्पकस्स साकुणिकस्सेव। भुत्तं थेय्येन तस्स तन्ति तस्सापि अनरहन्तस्सेव सतो अरहन्तभावं दस्सेत्वा लद्धभोजनं भुञ्जतो; यं तं भुत्तं तं यथा साकुणिककितवस्स निकच्च वञ्चेत्वा सकुणग्गहणं, एवं मनुस्से वञ्चेत्वा लद्धस्स भोजनस्स भुत्तत्ता थेय्येन भुत्तं नाम होति।
Idāni tamevatthaṃ gāthāhi vibhūtataraṃ karonto ‘‘aññathā santa’’ntiādimāha. Tattha aññathā santanti aparisuddhakāyasamācārādikena aññenākārena santaṃ. Aññathā yo pavedayeti parisuddhakāyasamācārādikena aññena ākārena yo pavedeyya. ‘‘Paramaparisuddho ahaṃ, atthi me abbhantare lokuttaradhammo’’ti evaṃ jānāpeyya. Pavedetvā ca pana tāya pavedanāya uppannaṃ bhojanaṃ arahā viya bhuñjati. Nikacca kitavasseva bhuttaṃ theyyena tassa tanti nikaccāti vañcetvā aññathā santaṃ aññathā dassetvā. Agumbaagacchabhūtameva sākhāpalāsapallavādicchādanena gumbamiva gacchamiva ca attānaṃ dassetvā. Kitavassevāti vañcakassa kerāṭikassa gumbagacchasaññāya araññe āgatāgate sakuṇe gahetvā jīvitakappakassa sākuṇikasseva. Bhuttaṃ theyyena tassa tanti tassāpi anarahantasseva sato arahantabhāvaṃ dassetvā laddhabhojanaṃ bhuñjato; yaṃ taṃ bhuttaṃ taṃ yathā sākuṇikakitavassa nikacca vañcetvā sakuṇaggahaṇaṃ, evaṃ manusse vañcetvā laddhassa bhojanassa bhuttattā theyyena bhuttaṃ nāma hoti.
इमं पन अत्थवसं अजानन्ता ये एवं भुञ्जन्ति, कासावकण्ठा…पे॰… निरयं ते उपपज्जरे कासावकण्ठाति कासावेन वेठितकण्ठा। एत्तकमेव अरियद्धजधारणमत्तं, सेसं सामञ्ञं नत्थीति वुत्तं होति। ‘‘भविस्सन्ति खो पनानन्द अनागतमद्धानं गोत्रभुनो कासावकण्ठा’’ति (म॰ नि॰ ३.३८०) एवं वुत्तदुस्सीलानं एतं अधिवचनं। पापधम्माति लामकधम्मा। असञ्ञताति कायादीहि असञ्ञता। पापाति लामकपुग्गला। पापेहि कम्मेहीति तेहि करणकाले आदीनवं अदिस्वा कतेहि परवञ्चनादीहि पापकम्मेहि। निरयं ते उपपज्जरेति निरस्सादं दुग्गतिं ते उपपज्जन्ति; तस्मा सेय्यो अयोगुळोति गाथा। तस्सत्थो – सचायं दुस्सीलो असञ्ञतो इच्छाचारे ठितो कुहनाय लोकं वञ्चको पुग्गलो तत्तं अग्गिसिखूपमं अयोगुळं भुञ्जेय्य अज्झोहरेय्य, तस्स यञ्चेतं रट्ठपिण्डं भुञ्जेय्य, यञ्चेतं अयोगुळं, तेसु द्वीसु अयोगुळोव भुत्तो सेय्यो सुन्दरतरो पणीततरो च भवेय्य, न हि अयोगुळस्स भुत्तत्ता सम्पराये सब्बञ्ञुतञाणेनापि दुज्जानपरिच्छेदं दुक्खं अनुभवति। एवं पटिलद्धस्स पन तस्स रट्ठपिण्डस्स भुत्तत्ता सम्पराये वुत्तप्पकारं दुक्खं अनुभोति, अयञ्हि कोटिप्पत्तो मिच्छाजीवोति।
Imaṃ pana atthavasaṃ ajānantā ye evaṃ bhuñjanti, kāsāvakaṇṭhā…pe… nirayaṃ te upapajjare kāsāvakaṇṭhāti kāsāvena veṭhitakaṇṭhā. Ettakameva ariyaddhajadhāraṇamattaṃ, sesaṃ sāmaññaṃ natthīti vuttaṃ hoti. ‘‘Bhavissanti kho panānanda anāgatamaddhānaṃ gotrabhuno kāsāvakaṇṭhā’’ti (ma. ni. 3.380) evaṃ vuttadussīlānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Pāpadhammāti lāmakadhammā. Asaññatāti kāyādīhi asaññatā. Pāpāti lāmakapuggalā. Pāpehi kammehīti tehi karaṇakāle ādīnavaṃ adisvā katehi paravañcanādīhi pāpakammehi. Nirayaṃ te upapajjareti nirassādaṃ duggatiṃ te upapajjanti; tasmā seyyo ayoguḷoti gāthā. Tassattho – sacāyaṃ dussīlo asaññato icchācāre ṭhito kuhanāya lokaṃ vañcako puggalo tattaṃ aggisikhūpamaṃ ayoguḷaṃ bhuñjeyya ajjhohareyya, tassa yañcetaṃ raṭṭhapiṇḍaṃ bhuñjeyya, yañcetaṃ ayoguḷaṃ, tesu dvīsu ayoguḷova bhutto seyyo sundarataro paṇītataro ca bhaveyya, na hi ayoguḷassa bhuttattā samparāye sabbaññutañāṇenāpi dujjānaparicchedaṃ dukkhaṃ anubhavati. Evaṃ paṭiladdhassa pana tassa raṭṭhapiṇḍassa bhuttattā samparāye vuttappakāraṃ dukkhaṃ anubhoti, ayañhi koṭippatto micchājīvoti.
एवं पापकिरियाय अनादीनवदस्सावीनं आदीनवं दस्सेत्वा ‘‘अथ खो भगवा वग्गुमुदातीरिये भिक्खू अनेकपरियायेन विगरहित्वा दुब्भरताय दुप्पोसताय…पे॰… इमं सिक्खापदं उद्दिसेय्याथा’’ति च वत्वा चतुत्थपाराजिकं पञ्ञपेन्तो ‘‘यो पन भिक्खु अनभिजान’’न्ति आदिमाह।
Evaṃ pāpakiriyāya anādīnavadassāvīnaṃ ādīnavaṃ dassetvā ‘‘atha kho bhagavā vaggumudātīriye bhikkhū anekapariyāyena vigarahitvā dubbharatāya dupposatāya…pe… imaṃ sikkhāpadaṃ uddiseyyāthā’’ti ca vatvā catutthapārājikaṃ paññapento ‘‘yo pana bhikkhu anabhijāna’’nti ādimāha.
एवं मूलच्छेज्जवसेन दळ्हं कत्वा चतुत्थपाराजिके पञ्ञत्ते अपरम्पि अनुप्पञ्ञत्तत्थाय अधिमानवत्थु उदपादि। तस्सुप्पत्तिदीपनत्थं एतं वुत्तं – ‘‘एवञ्चिदं भगवता भिक्खूनं सिक्खापदं पञ्ञत्तं होती’’ति।
Evaṃ mūlacchejjavasena daḷhaṃ katvā catutthapārājike paññatte aparampi anuppaññattatthāya adhimānavatthu udapādi. Tassuppattidīpanatthaṃ etaṃ vuttaṃ – ‘‘evañcidaṃ bhagavatā bhikkhūnaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ hotī’’ti.
अधिमानवत्थुवण्णना
Adhimānavatthuvaṇṇanā
१९६. तत्थ अदिट्ठे दिट्ठसञ्ञिनोति अरहत्ते ञाणचक्खुना अदिट्ठेयेव ‘‘दिट्ठं अम्हेहि अरहत्त’’न्ति दिट्ठसञ्ञिनो हुत्वा। एस नयो अप्पत्तादीसु। अयं पन विसेसो – अप्पत्तेति अत्तनो सन्ताने उप्पत्तिवसेन अप्पत्ते। अनधिगतेति मग्गभावनाय अनधिगते; अप्पटिलद्धेतिपि अत्थो। असच्छिकतेति अप्पटिविद्धे पच्चवेक्खणवसेन वा अप्पच्चक्खकते। अधिमानेनाति अधिगतमानेन; ‘‘अधिगता मय’’न्ति एवं उप्पन्नमानेनाति अत्थो, अधिकमानेन वा थद्धमानेनाति अत्थो। अञ्ञं ब्याकरिंसूति अरहत्तं ब्याकरिंसु; ‘‘पत्तं आवुसो अम्हेहि अरहत्तं, कतं करणीय’’न्ति भिक्खूनं आरोचेसुं। तेसं मग्गेन अप्पहीनकिलेसत्ता केवलं समथविपस्सनाबलेन विक्खम्भितकिलेसानं अपरेन समयेन तथारूपपच्चयसमायोगे रागाय चित्तं नमति; रागत्थाय नमतीति अत्थो। एस नयो इतरेसु।
196. Tattha adiṭṭhe diṭṭhasaññinoti arahatte ñāṇacakkhunā adiṭṭheyeva ‘‘diṭṭhaṃ amhehi arahatta’’nti diṭṭhasaññino hutvā. Esa nayo appattādīsu. Ayaṃ pana viseso – appatteti attano santāne uppattivasena appatte. Anadhigateti maggabhāvanāya anadhigate; appaṭiladdhetipi attho. Asacchikateti appaṭividdhe paccavekkhaṇavasena vā appaccakkhakate. Adhimānenāti adhigatamānena; ‘‘adhigatā maya’’nti evaṃ uppannamānenāti attho, adhikamānena vā thaddhamānenāti attho. Aññaṃ byākariṃsūti arahattaṃ byākariṃsu; ‘‘pattaṃ āvuso amhehi arahattaṃ, kataṃ karaṇīya’’nti bhikkhūnaṃ ārocesuṃ. Tesaṃ maggena appahīnakilesattā kevalaṃ samathavipassanābalena vikkhambhitakilesānaṃ aparena samayena tathārūpapaccayasamāyoge rāgāya cittaṃ namati; rāgatthāya namatīti attho. Esa nayo itaresu.
तञ्च खो एतं अब्बोहारिकन्ति तञ्च खो एतं तेसं अञ्ञब्याकरणं अब्बोहारिकं आपत्तिपञ्ञापने वोहारं न गच्छति; आपत्तिया अङ्गं न होतीति अत्थो।
Tañcakho etaṃ abbohārikanti tañca kho etaṃ tesaṃ aññabyākaraṇaṃ abbohārikaṃ āpattipaññāpane vohāraṃ na gacchati; āpattiyā aṅgaṃ na hotīti attho.
कस्स पनायं अधिमानो उप्पज्जति, कस्स नुप्पज्जतीति? अरियसावकस्स ताव नुप्पज्जति सो हि मग्गफलनिब्बानपहीनकिलेसअवसिट्ठकिलेसपच्चवेक्खणेन सञ्जातसोमनस्सो अरियगुणपटिवेधे निक्कङ्खो। तस्मा सोतापन्नादीनं ‘‘अहं सकदागामी’’तिआदिवसेन अधिमानो नुप्पज्जति। दुस्सीलस्स नुप्पज्जति, सो हि अरियगुणाधिगमे निरासोव। सीलवतोपि परिच्चत्तकम्मट्ठानस्स निद्दारामतादिमनुयुत्तस्स नुप्पज्जति। सुपरिसुद्धसीलस्स पन कम्मट्ठाने अप्पमत्तस्स नामरूपं ववत्थपेत्वा पच्चयपरिग्गहेन वितिण्णकङ्खस्स तिलक्खणं आरोपेत्वा सङ्खारे सम्मसन्तस्स आरद्धविपस्सकस्स उप्पज्जति, उप्पन्नो च सुद्धसमथलाभिं वा सुद्धविपस्सनालाभिं वा अन्तरा ठपेति, सो हि दसपि वीसतिपि तिंसम्पि वस्सानि किलेससमुदाचारं अपस्सित्वा ‘‘अहं सोतापन्नो’’ति वा ‘‘सकदागामी’’ति वा ‘‘अनागामी’’ति वा मञ्ञति। समथविपस्सनालाभिं पन अरहत्तेयेव ठपेति। तस्स हि समाधिबलेन किलेसा विक्खम्भिता, विपस्सनाबलेन सङ्खारा सुपरिग्गहिता, तस्मा सट्ठिम्पि वस्सानि असीतिम्पि वस्सानि वस्ससतम्पि किलेसा न समुदाचरन्ति, खीणासवस्सेव चित्तचारो होति। सो एवं दीघरत्तं किलेससमुदाचारं अपस्सन्तो अन्तरा अठत्वाव ‘‘अरहा अह’’न्ति मञ्ञतीति।
Kassa panāyaṃ adhimāno uppajjati, kassa nuppajjatīti? Ariyasāvakassa tāva nuppajjati so hi maggaphalanibbānapahīnakilesaavasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇena sañjātasomanasso ariyaguṇapaṭivedhe nikkaṅkho. Tasmā sotāpannādīnaṃ ‘‘ahaṃ sakadāgāmī’’tiādivasena adhimāno nuppajjati. Dussīlassa nuppajjati, so hi ariyaguṇādhigame nirāsova. Sīlavatopi pariccattakammaṭṭhānassa niddārāmatādimanuyuttassa nuppajjati. Suparisuddhasīlassa pana kammaṭṭhāne appamattassa nāmarūpaṃ vavatthapetvā paccayapariggahena vitiṇṇakaṅkhassa tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre sammasantassa āraddhavipassakassa uppajjati, uppanno ca suddhasamathalābhiṃ vā suddhavipassanālābhiṃ vā antarā ṭhapeti, so hi dasapi vīsatipi tiṃsampi vassāni kilesasamudācāraṃ apassitvā ‘‘ahaṃ sotāpanno’’ti vā ‘‘sakadāgāmī’’ti vā ‘‘anāgāmī’’ti vā maññati. Samathavipassanālābhiṃ pana arahatteyeva ṭhapeti. Tassa hi samādhibalena kilesā vikkhambhitā, vipassanābalena saṅkhārā supariggahitā, tasmā saṭṭhimpi vassāni asītimpi vassāni vassasatampi kilesā na samudācaranti, khīṇāsavasseva cittacāro hoti. So evaṃ dīgharattaṃ kilesasamudācāraṃ apassanto antarā aṭhatvāva ‘‘arahā aha’’nti maññatīti.
सविभङ्गसिक्खापदवण्णना
Savibhaṅgasikkhāpadavaṇṇanā
१९७. अनभिजानन्ति न अभिजानं। यस्मा पनायं अनभिजानं समुदाचरति, स्वस्स सन्ताने अनुप्पन्नो ञाणेन च असच्छिकतोति अभूतो होति। तेनस्स पदभाजने ‘‘असन्तं अभूतं असंविज्जमान’’न्ति वत्वा ‘‘अजानन्तो अपस्सन्तो’’ति वुत्तं ।
197.Anabhijānanti na abhijānaṃ. Yasmā panāyaṃ anabhijānaṃ samudācarati, svassa santāne anuppanno ñāṇena ca asacchikatoti abhūto hoti. Tenassa padabhājane ‘‘asantaṃ abhūtaṃ asaṃvijjamāna’’nti vatvā ‘‘ajānanto apassanto’’ti vuttaṃ .
उत्तरिमनुस्सधम्मन्ति उत्तरिमनुस्सानं झायीनञ्चेव अरियानञ्च धम्मं। अत्तुपनायिकन्ति अत्तनि तं उपनेति, अत्तानं वा तत्थ उपनेतीति अत्तुपनायिको, तं अत्तुपनायिकं; एवं कत्वा समुदाचरेय्याति सम्बन्धो। पदभाजने पन यस्मा उत्तरिमनुस्सधम्मो नाम झानं विमोक्खं समाधि समापत्ति ञाणदस्सनं…पे॰… सुञ्ञागारे अभिरतीति एवं झानादयो अनेकधम्मा वुत्ता। तस्मा तेसं सब्बेसं वसेन अत्तुपनायिकभावं दस्सेन्तो ‘‘ते वा कुसले धम्मे अत्तनि उपनेती’’ति बहुवचननिद्देसं अकासि। तत्थ ‘‘एते धम्मा मयि सन्दिस्सन्ती’’ति समुदाचरन्तो अत्तनि उपनेति। ‘‘अहं एतेसु सन्दिस्सामी’’ति समुदाचरन्तो अत्तानं तेसु उपनेतीति वेदितब्बो।
Uttarimanussadhammanti uttarimanussānaṃ jhāyīnañceva ariyānañca dhammaṃ. Attupanāyikanti attani taṃ upaneti, attānaṃ vā tattha upanetīti attupanāyiko, taṃ attupanāyikaṃ; evaṃ katvā samudācareyyāti sambandho. Padabhājane pana yasmā uttarimanussadhammo nāma jhānaṃ vimokkhaṃ samādhi samāpatti ñāṇadassanaṃ…pe… suññāgāre abhiratīti evaṃ jhānādayo anekadhammā vuttā. Tasmā tesaṃ sabbesaṃ vasena attupanāyikabhāvaṃ dassento ‘‘te vā kusale dhamme attani upanetī’’ti bahuvacananiddesaṃ akāsi. Tattha ‘‘ete dhammā mayi sandissantī’’ti samudācaranto attani upaneti. ‘‘Ahaṃ etesu sandissāmī’’ti samudācaranto attānaṃ tesu upanetīti veditabbo.
अलमरियञाणदस्सनन्ति एत्थ लोकियलोकुत्तरा पञ्ञा जाननट्ठेन ञाणं, चक्खुना दिट्ठमिव धम्मं पच्चक्खकरणतो दस्सनट्ठेन दस्सनन्ति ञाणदस्सनं। अरियं विसुद्धं उत्तमं ञाणदस्सनन्ति अरियञाणदस्सनं। अलं परियत्तं किलेसविद्धंसनसमत्थं अरियञाणदस्सनमेत्थ, झानादिभेदे उत्तरिमनुस्सधम्मे अलं वा अरियञाणदस्सनमस्साति अलमरियञाणदस्सनो, तं अलमरियञाणदस्सनं उत्तरिमनुस्सधम्मन्ति एवं पदत्थसम्बन्धो वेदितब्बो। तत्थ येन ञाणदस्सनेन सो अलमरियञाणदस्सनोति वुच्चति। तदेव दस्सेतुं ‘‘ञाणन्ति तिस्सो विज्जा, दस्सनन्ति यं ञाणं तं दस्सनं; यं दस्सनं तं ञाण’’न्ति विज्जासीसेन पदभाजनं वुत्तं। महग्गतलोकुत्तरा पनेत्थ सब्बापि पञ्ञा ‘‘ञाण’’न्ति वेदितब्बा।
Alamariyañāṇadassananti ettha lokiyalokuttarā paññā jānanaṭṭhena ñāṇaṃ, cakkhunā diṭṭhamiva dhammaṃ paccakkhakaraṇato dassanaṭṭhena dassananti ñāṇadassanaṃ. Ariyaṃ visuddhaṃ uttamaṃ ñāṇadassananti ariyañāṇadassanaṃ. Alaṃ pariyattaṃ kilesaviddhaṃsanasamatthaṃ ariyañāṇadassanamettha, jhānādibhede uttarimanussadhamme alaṃ vā ariyañāṇadassanamassāti alamariyañāṇadassano, taṃ alamariyañāṇadassanaṃ uttarimanussadhammanti evaṃ padatthasambandho veditabbo. Tattha yena ñāṇadassanena so alamariyañāṇadassanoti vuccati. Tadeva dassetuṃ ‘‘ñāṇanti tisso vijjā, dassananti yaṃ ñāṇaṃ taṃ dassanaṃ; yaṃ dassanaṃ taṃ ñāṇa’’nti vijjāsīsena padabhājanaṃ vuttaṃ. Mahaggatalokuttarā panettha sabbāpi paññā ‘‘ñāṇa’’nti veditabbā.
समुदाचरेय्याति वुत्तप्पकारमेतं उत्तरिमनुस्सधम्मं अत्तुपनायिकं कत्वा आरोचेय्य। इत्थिया वातिआदि पन आरोचेतब्बपुग्गलनिदस्सनं। एतेसञ्हि आरोचिते आरोचितं होति न देवमारब्रह्मानं, नापि पेतयक्खतिरच्छानगतानन्ति। इति जानामि इति पस्सामीति समुदाचरणाकारनिदस्सनमेतं। पदभाजने पनस्स ‘‘जानामहं एते धम्मे, पस्सामहं एते धम्मे’’ति इदं तेसु झानादीसु धम्मेसु जाननपस्सनानं पवत्तिदीपनं, ‘‘अत्थि च मे एते धम्मा’’तिआदि अत्तुपनायिकभावदीपनं ।
Samudācareyyāti vuttappakārametaṃ uttarimanussadhammaṃ attupanāyikaṃ katvā āroceyya. Itthiyā vātiādi pana ārocetabbapuggalanidassanaṃ. Etesañhi ārocite ārocitaṃ hoti na devamārabrahmānaṃ, nāpi petayakkhatiracchānagatānanti. Iti jānāmi iti passāmīti samudācaraṇākāranidassanametaṃ. Padabhājane panassa ‘‘jānāmahaṃ ete dhamme, passāmahaṃ ete dhamme’’ti idaṃ tesu jhānādīsu dhammesu jānanapassanānaṃ pavattidīpanaṃ, ‘‘atthi ca me ete dhammā’’tiādi attupanāyikabhāvadīpanaṃ .
१९८. ततो अपरेन समयेनाति आपत्तिपटिजाननसमयदस्सनमेतं। अयं पन आरोचितक्खणेयेव पाराजिकं आपज्जति। आपत्तिं पन आपन्नो यस्मा परेन चोदितो वा अचोदितो वा पटिजानाति; तस्मा ‘‘समनुग्गाहियमानो वा असमनुग्गाहियमानो वा’’ति वुत्तं।
198.Tato aparena samayenāti āpattipaṭijānanasamayadassanametaṃ. Ayaṃ pana ārocitakkhaṇeyeva pārājikaṃ āpajjati. Āpattiṃ pana āpanno yasmā parena codito vā acodito vā paṭijānāti; tasmā ‘‘samanuggāhiyamāno vā asamanuggāhiyamāno vā’’ti vuttaṃ.
तत्थ समनुग्गाहियमाने ताव – किं ते अधिगतन्ति अधिगमपुच्छा; झानविमोक्खादीसु, सोतापत्तिमग्गादीसु वा किं तया अधिगतन्ति। किन्ति ते अधिगतन्ति उपायपुच्छा। अयञ्हि एत्थाधिप्पायो – किं तया अनिच्चलक्खणं धुरं कत्वा अधिगतं, दुक्खानत्तलक्खणेसु अञ्ञतरं वा? किं वा समाधिवसेन अभिनिविसित्वा, उदाहु विपस्सनावसेन? तथा किं रूपे अभिनिविसित्वा, उदाहु अरूपे? किं वा अज्झत्तं अभिनिविसित्वा, उदाहु बहिद्धाति? कदा ते अधिगतन्ति कालपुच्छा। पुब्बण्हमज्झन्हिकादीसु कतरस्मिं कालेति वुत्तं होति? कत्थ ते अधिगतन्ति ओकासपुच्छा। कतरस्मिं ओकासे, किं रत्तिट्ठाने, दिवाट्ठाने, रुक्खमूले, मण्डपे, कतरस्मिं वा विहारेति वुत्तं होति। कतमे ते किलेसा पहीनाति पहीनकिलेसपुच्छा। कतरमग्गवज्झा तव किलेसा पहीनाति वुत्तं होति। कतमेसं त्वं धम्मानं लाभीति पटिलद्धधम्मपुच्छा। पठममग्गादीसु कतमेसं धम्मानं त्वं लाभीति वुत्तं होति।
Tattha samanuggāhiyamāne tāva – kiṃ te adhigatanti adhigamapucchā; jhānavimokkhādīsu, sotāpattimaggādīsu vā kiṃ tayā adhigatanti. Kinti te adhigatanti upāyapucchā. Ayañhi etthādhippāyo – kiṃ tayā aniccalakkhaṇaṃ dhuraṃ katvā adhigataṃ, dukkhānattalakkhaṇesu aññataraṃ vā? Kiṃ vā samādhivasena abhinivisitvā, udāhu vipassanāvasena? Tathā kiṃ rūpe abhinivisitvā, udāhu arūpe? Kiṃ vā ajjhattaṃ abhinivisitvā, udāhu bahiddhāti? Kadā te adhigatanti kālapucchā. Pubbaṇhamajjhanhikādīsu katarasmiṃ kāleti vuttaṃ hoti? Kattha te adhigatanti okāsapucchā. Katarasmiṃ okāse, kiṃ rattiṭṭhāne, divāṭṭhāne, rukkhamūle, maṇḍape, katarasmiṃ vā vihāreti vuttaṃ hoti. Katame te kilesā pahīnāti pahīnakilesapucchā. Kataramaggavajjhā tava kilesā pahīnāti vuttaṃ hoti. Katamesaṃ tvaṃ dhammānaṃ lābhīti paṭiladdhadhammapucchā. Paṭhamamaggādīsu katamesaṃ dhammānaṃ tvaṃ lābhīti vuttaṃ hoti.
तस्मा इदानि चेपि कोचि भिक्खु उत्तरिमनुस्सधम्माधिगमं ब्याकरेय्य, न सो एत्तावताव सक्कातब्बो। इमेसु पन छसु ठानेसु सोधनत्थं वत्तब्बो – ‘‘किं ते अधिगतं, किं झानं, उदाहु विमोक्खादीसु अञ्ञतर’’न्ति? यो हि येन अधिगतो धम्मो, सो तस्स पाकटो होति। सचे ‘‘इदं नाम मे अधिगत’’न्ति वदति, ततो ‘‘किन्ति ते अधिगत’’न्ति पुच्छितब्बो, ‘‘अनिच्चलक्खणादीसु किं धुरं कत्वा अट्ठतिंसाय वा आरम्मणेसु रूपारूपअज्झत्तबहिद्धादिभेदेसु वा धम्मेसु केन मुखेन अभिनिविसित्वा’’ति यो हि यस्साभिनिवेसो, सो तस्स पाकटो होति। सचे ‘‘अयं नाम मे अभिनिवेसो एवं मया अधिगत’’न्ति वदति, ततो ‘‘कदा ते अधिगत’’न्ति पुच्छितब्बो, ‘‘किं पुब्बण्हे, उदाहु मज्झन्हिकादीसु अञ्ञतरस्मिं काले’’ति सब्बेसञ्हि अत्तना अधिगतकालो पाकटो होति। सचे ‘‘असुकस्मिं नाम काले अधिगतन्ति वदति, ततो ‘‘कत्थ ते अधिगत’’न्ति पुच्छितब्बो, ‘‘किं दिवाट्ठाने, उदाहु रत्तिट्ठानादीसु अञ्ञतरस्मिं ओकासे’’ति सब्बेसञ्हि अत्तना अधिगतोकासो पाकटो होति। सचे ‘‘असुकस्मिं नाम मे ओकासे अधिगत’’न्ति वदति, ततो ‘‘कतमे ते किलेसा पहीना’’ति पुच्छितब्बो, ‘‘किं पठममग्गवज्झा, उदाहु दुतियादिमग्गवज्झा’’ति सब्बेसञ्हि अत्तना अधिगतमग्गेन पहीनकिलेसा पाकटा होन्ति। सचे ‘‘इमे नाम मे किलेसा पहीना’’ति वदति, ततो ‘‘कतमेसं त्वं धम्मानं लाभी’’ति पुच्छितब्बो , ‘‘किं सोतापत्तिमग्गस्स, उदाहु सकदागामिमग्गादीसु अञ्ञतरस्सा’’ति सब्बेसं हि अत्तना अधिगतधम्मा पाकटा होन्ति। सचे ‘‘इमेसं नामाहं धम्मानं लाभी’’ति वदति, एत्तावतापिस्स वचनं न सद्धातब्बं, बहुस्सुता हि उग्गहपरिपुच्छाकुसला भिक्खू इमानि छ ठानानि सोधेतुं सक्कोन्ति।
Tasmā idāni cepi koci bhikkhu uttarimanussadhammādhigamaṃ byākareyya, na so ettāvatāva sakkātabbo. Imesu pana chasu ṭhānesu sodhanatthaṃ vattabbo – ‘‘kiṃ te adhigataṃ, kiṃ jhānaṃ, udāhu vimokkhādīsu aññatara’’nti? Yo hi yena adhigato dhammo, so tassa pākaṭo hoti. Sace ‘‘idaṃ nāma me adhigata’’nti vadati, tato ‘‘kinti te adhigata’’nti pucchitabbo, ‘‘aniccalakkhaṇādīsu kiṃ dhuraṃ katvā aṭṭhatiṃsāya vā ārammaṇesu rūpārūpaajjhattabahiddhādibhedesu vā dhammesu kena mukhena abhinivisitvā’’ti yo hi yassābhiniveso, so tassa pākaṭo hoti. Sace ‘‘ayaṃ nāma me abhiniveso evaṃ mayā adhigata’’nti vadati, tato ‘‘kadā te adhigata’’nti pucchitabbo, ‘‘kiṃ pubbaṇhe, udāhu majjhanhikādīsu aññatarasmiṃ kāle’’ti sabbesañhi attanā adhigatakālo pākaṭo hoti. Sace ‘‘asukasmiṃ nāma kāle adhigatanti vadati, tato ‘‘kattha te adhigata’’nti pucchitabbo, ‘‘kiṃ divāṭṭhāne, udāhu rattiṭṭhānādīsu aññatarasmiṃ okāse’’ti sabbesañhi attanā adhigatokāso pākaṭo hoti. Sace ‘‘asukasmiṃ nāma me okāse adhigata’’nti vadati, tato ‘‘katame te kilesā pahīnā’’ti pucchitabbo, ‘‘kiṃ paṭhamamaggavajjhā, udāhu dutiyādimaggavajjhā’’ti sabbesañhi attanā adhigatamaggena pahīnakilesā pākaṭā honti. Sace ‘‘ime nāma me kilesā pahīnā’’ti vadati, tato ‘‘katamesaṃ tvaṃ dhammānaṃ lābhī’’ti pucchitabbo , ‘‘kiṃ sotāpattimaggassa, udāhu sakadāgāmimaggādīsu aññatarassā’’ti sabbesaṃ hi attanā adhigatadhammā pākaṭā honti. Sace ‘‘imesaṃ nāmāhaṃ dhammānaṃ lābhī’’ti vadati, ettāvatāpissa vacanaṃ na saddhātabbaṃ, bahussutā hi uggahaparipucchākusalā bhikkhū imāni cha ṭhānāni sodhetuṃ sakkonti.
इमस्स पन भिक्खुनो आगमनपटिपदा सोधेतब्बा। यदि आगमनपटिपदा न सुज्झति, ‘‘इमाय पटिपदाय लोकुत्तरधम्मो नाम न लब्भती’’ति अपनेतब्बो। यदि पनस्स आगमनपटिपदा सुज्झति, ‘‘दीघरत्तं तीसु सिक्खासु अप्पमत्तो जागरियमनुयुत्तो चतूसु पच्चयेसु अलग्गो आकासे पाणिसमेन चेतसा विहरती’’ति पञ्ञायति, तस्स भिक्खुनो ब्याकरणं पटिपदाय सद्धिं संसन्दति। ‘‘सेय्यथापि नाम गङ्गोदकं यमुनोदकेन सद्धिं संसन्दति समेति; एवमेव सुपञ्ञत्ता तेन भगवता सावकानं निब्बानगामिनी पटिपदा संसन्दति निब्बानञ्च पटिपदा चा’’ति (दी॰ नि॰ २.२९६) वुत्तसदिसं होति।
Imassa pana bhikkhuno āgamanapaṭipadā sodhetabbā. Yadi āgamanapaṭipadā na sujjhati, ‘‘imāya paṭipadāya lokuttaradhammo nāma na labbhatī’’ti apanetabbo. Yadi panassa āgamanapaṭipadā sujjhati, ‘‘dīgharattaṃ tīsu sikkhāsu appamatto jāgariyamanuyutto catūsu paccayesu alaggo ākāse pāṇisamena cetasā viharatī’’ti paññāyati, tassa bhikkhuno byākaraṇaṃ paṭipadāya saddhiṃ saṃsandati. ‘‘Seyyathāpi nāma gaṅgodakaṃ yamunodakena saddhiṃ saṃsandati sameti; evameva supaññattā tena bhagavatā sāvakānaṃ nibbānagāminī paṭipadā saṃsandati nibbānañca paṭipadā cā’’ti (dī. ni. 2.296) vuttasadisaṃ hoti.
अपिच खो न एत्तकेनापि सक्कारो कातब्बो। कस्मा? एकच्चस्स हि पुथुज्जनस्सापि सतो खीणासवपटिपत्तिसदिसा पटिपदा होति, तस्मा सो भिक्खु तेहि तेहि उपायेहि उत्तासेतब्बो। खीणासवस्स नाम असनियापि मत्थके पतमानाय भयं वा छम्भितत्तं वा लोमहंसो वा न होति। सचस्स भयं वा छम्भितत्तं वा लोमहंसो वा उप्पज्जति, ‘‘न त्वं अरहा’’ति अपनेतब्बो। सचे पन अभीरू अच्छम्भी अनुत्रासी हुत्वा सीहो विय निसीदति, अयं भिक्खु सम्पन्नवेय्याकरणो समन्ता राजराजमहामत्तादीहि पेसितं सक्कारं अरहतीति।
Apica kho na ettakenāpi sakkāro kātabbo. Kasmā? Ekaccassa hi puthujjanassāpi sato khīṇāsavapaṭipattisadisā paṭipadā hoti, tasmā so bhikkhu tehi tehi upāyehi uttāsetabbo. Khīṇāsavassa nāma asaniyāpi matthake patamānāya bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā lomahaṃso vā na hoti. Sacassa bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā lomahaṃso vā uppajjati, ‘‘na tvaṃ arahā’’ti apanetabbo. Sace pana abhīrū acchambhī anutrāsī hutvā sīho viya nisīdati, ayaṃ bhikkhu sampannaveyyākaraṇo samantā rājarājamahāmattādīhi pesitaṃ sakkāraṃ arahatīti.
पापिच्छोति या सा ‘‘इधेकच्चो दुस्सीलोव समानो सीलवाति मं जनो जानातूति इच्छती’’तिआदिना (विभ॰ ८५१) नयेन वुत्ता पापिच्छा ताय समन्नागतो। इच्छापकतोति ताय पापिकाय इच्छाय अपकतो अभिभूतो पाराजिको हुत्वा।
Pāpicchoti yā sā ‘‘idhekacco dussīlova samāno sīlavāti maṃ jano jānātūti icchatī’’tiādinā (vibha. 851) nayena vuttā pāpicchā tāya samannāgato. Icchāpakatoti tāya pāpikāya icchāya apakato abhibhūto pārājiko hutvā.
विसुद्धापेक्खोति अत्तनो विसुद्धिं अपेक्खमानो इच्छमानो पत्थयमानो। अयञ्हि यस्मा पाराजिकं आपन्नो, तस्मा भिक्खुभावे ठत्वा अभब्बो झानादीनि अधिगन्तुं, भिक्खुभावो हिस्स सग्गन्तरायो चेव होति मग्गन्तरायो च। वुत्तञ्हेतं – ‘‘सामञ्ञं दुप्परामट्ठं निरयायुपकड्ढती’’ति (ध॰ प॰ ३११)। अपरम्पि वुत्तं – ‘‘सिथिलो हि परिब्बाजो, भिय्यो आकिरते रज’’न्ति (ध॰ प॰ ३१३)। इच्चस्स भिक्खुभावो विसुद्धि नाम न होति । यस्मा पन गिही वा उपासको वा आरामिको वा सामणेरो वा हुत्वा दानसरणसीलसंवरादीहि सग्गमग्गं वा झानविमोक्खादीहि मोक्खमग्गं वा आराधेतुं भब्बो होति, तस्मास्स गिहिआदिभावो विसुद्धि नाम होति, तस्मा तं विसुद्धिं अपेक्खनतो ‘‘विसुद्धापेक्खो’’ति वुच्चति। तेनेव चस्स पदभाजने ‘‘गिही वा होतुकामो’’तिआदि वुत्तं।
Visuddhāpekkhoti attano visuddhiṃ apekkhamāno icchamāno patthayamāno. Ayañhi yasmā pārājikaṃ āpanno, tasmā bhikkhubhāve ṭhatvā abhabbo jhānādīni adhigantuṃ, bhikkhubhāvo hissa saggantarāyo ceva hoti maggantarāyo ca. Vuttañhetaṃ – ‘‘sāmaññaṃ dupparāmaṭṭhaṃ nirayāyupakaḍḍhatī’’ti (dha. pa. 311). Aparampi vuttaṃ – ‘‘sithilo hi paribbājo, bhiyyo ākirate raja’’nti (dha. pa. 313). Iccassa bhikkhubhāvo visuddhi nāma na hoti . Yasmā pana gihī vā upāsako vā ārāmiko vā sāmaṇero vā hutvā dānasaraṇasīlasaṃvarādīhi saggamaggaṃ vā jhānavimokkhādīhi mokkhamaggaṃ vā ārādhetuṃ bhabbo hoti, tasmāssa gihiādibhāvo visuddhi nāma hoti, tasmā taṃ visuddhiṃ apekkhanato ‘‘visuddhāpekkho’’ti vuccati. Teneva cassa padabhājane ‘‘gihī vā hotukāmo’’tiādi vuttaṃ.
एवं वदेय्याति एवं भणेय्य। कथं? ‘‘अजानमेवं आवुसो अवचं जानामि, अपस्सं पस्सामी’’ति। पदभाजने पन ‘‘एवं वदेय्या’’ति इदं पदं अनुद्धरित्वाव यथा वदन्तो ‘‘अजानमेवं आवुसो अवचं जानामि, अपस्सं पस्सामी’’ति वदति नामाति वुच्चति, तं आकारं दस्सेतुं ‘‘नाहं एते धम्मे जानामी’’तिआदि वुत्तं। तुच्छं मुसा विलपिन्ति अहं वचनत्थविरहतो तुच्छं वञ्चनाधिप्पायतो मुसा विलपिं, अभणिन्ति वुत्तं होति। पदभाजने पनस्स अञ्ञेन पदब्यञ्जनेन अत्थमत्तं दस्सेतुं ‘‘तुच्छकं मया भणित’’न्तिआदि वुत्तं।
Evaṃ vadeyyāti evaṃ bhaṇeyya. Kathaṃ? ‘‘Ajānamevaṃ āvuso avacaṃ jānāmi, apassaṃ passāmī’’ti. Padabhājane pana ‘‘evaṃ vadeyyā’’ti idaṃ padaṃ anuddharitvāva yathā vadanto ‘‘ajānamevaṃ āvuso avacaṃ jānāmi, apassaṃ passāmī’’ti vadati nāmāti vuccati, taṃ ākāraṃ dassetuṃ ‘‘nāhaṃ ete dhamme jānāmī’’tiādi vuttaṃ. Tucchaṃ musā vilapinti ahaṃ vacanatthavirahato tucchaṃ vañcanādhippāyato musā vilapiṃ, abhaṇinti vuttaṃ hoti. Padabhājane panassa aññena padabyañjanena atthamattaṃ dassetuṃ ‘‘tucchakaṃ mayā bhaṇita’’ntiādi vuttaṃ.
पुरिमे उपादायाति पुरिमानि तीणि पाराजिकानि आपन्ने पुग्गले उपादाय। सेसं पुब्बे वुत्तनयत्ता उत्तानत्थत्ता च पाकटमेवाति।
Purime upādāyāti purimāni tīṇi pārājikāni āpanne puggale upādāya. Sesaṃ pubbe vuttanayattā uttānatthattā ca pākaṭamevāti.
पदभाजनीयवण्णना
Padabhājanīyavaṇṇanā
१९९. एवं उद्दिट्ठसिक्खापदं पदानुक्कमेन विभजित्वा इदानि यस्मा हेट्ठा पदभाजनीयम्हि ‘‘झानं विमोक्खं समाधि समापत्ति ञाणदस्सनं…पे॰… सुञ्ञागारे अभिरती’’ति एवं संखित्तेनेव उत्तरिमनुस्सधम्मो दस्सितो, न वित्थारेन आपत्तिं आरोपेत्वा तन्ति ठपिता। सङ्खेपदस्सिते च अत्थे न सब्बे सब्बाकारेन नयं गहेतुं सक्कोन्ति, तस्मा सब्बाकारेन नयग्गहणत्थं पुन तदेव पदभाजनं मातिकाठाने ठपेत्वा वित्थारतो उत्तरिमनुस्सधम्मं दस्सेत्वा आपत्तिभेदं दस्सेतुकामो ‘‘झानन्ति पठमं झानं, दुतियं झान’’न्तिआदिमाह। तत्थ पठमज्झानादीहि मेत्ताझानादीनिपि असुभज्झानादीनिपि आनापानस्सतिसमाधिज्झानम्पि लोकियज्झानम्पि लोकुत्तरज्झानम्पि सङ्गहितमेव। तस्मा ‘‘पठमं झानं समापज्जिन्तिपि…पे॰… चतुत्थं ज्झानं, मेत्ताझानं, उपेक्खाझानं असुभज्झानं आनापानस्सतिसमाधिज्झानं , लोकियज्झानं, लोकुत्तरज्झानं समापज्जि’’न्तिपि भणन्तो पाराजिकोव होतीति वेदितब्बो।
199. Evaṃ uddiṭṭhasikkhāpadaṃ padānukkamena vibhajitvā idāni yasmā heṭṭhā padabhājanīyamhi ‘‘jhānaṃ vimokkhaṃ samādhi samāpatti ñāṇadassanaṃ…pe… suññāgāre abhiratī’’ti evaṃ saṃkhitteneva uttarimanussadhammo dassito, na vitthārena āpattiṃ āropetvā tanti ṭhapitā. Saṅkhepadassite ca atthe na sabbe sabbākārena nayaṃ gahetuṃ sakkonti, tasmā sabbākārena nayaggahaṇatthaṃ puna tadeva padabhājanaṃ mātikāṭhāne ṭhapetvā vitthārato uttarimanussadhammaṃ dassetvā āpattibhedaṃ dassetukāmo ‘‘jhānanti paṭhamaṃ jhānaṃ, dutiyaṃ jhāna’’ntiādimāha. Tattha paṭhamajjhānādīhi mettājhānādīnipi asubhajjhānādīnipi ānāpānassatisamādhijjhānampi lokiyajjhānampi lokuttarajjhānampi saṅgahitameva. Tasmā ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ samāpajjintipi…pe… catutthaṃ jjhānaṃ, mettājhānaṃ, upekkhājhānaṃ asubhajjhānaṃ ānāpānassatisamādhijjhānaṃ , lokiyajjhānaṃ, lokuttarajjhānaṃ samāpajji’’ntipi bhaṇanto pārājikova hotīti veditabbo.
सुट्ठु मुत्तो विविधेहि वा किलेसेहि मुत्तोति विमोक्खो। सो पनायं रागदोसमोहेहि सुञ्ञत्ता सुञ्ञतो। रागदोसमोहनिमित्तेहि अनिमित्तत्ता अनिमित्तो। रागदोसमोहपणिधीनं अभावतो अप्पणिहितोति वुच्चति। चित्तं समं आदहति आरम्मणे ठपेतीति समाधि। अरियेहि समापज्जितब्बतो समापत्ति। सेसमेत्थ वुत्तनयमेव। एत्थ च विमोक्खत्तिकेन च समाधित्तिकेन च अरियमग्गोव वुत्तो। समापत्तित्तिकेन पन फलसमापत्ति। तेसु यंकिञ्चि एकम्पि पदं गहेत्वा ‘‘अहं इमस्स लाभीम्ही’’ति भणन्तो पाराजिकोव होति।
Suṭṭhu mutto vividhehi vā kilesehi muttoti vimokkho. So panāyaṃ rāgadosamohehi suññattā suññato. Rāgadosamohanimittehi animittattā animitto. Rāgadosamohapaṇidhīnaṃ abhāvato appaṇihitoti vuccati. Cittaṃ samaṃ ādahati ārammaṇe ṭhapetīti samādhi. Ariyehi samāpajjitabbato samāpatti. Sesamettha vuttanayameva. Ettha ca vimokkhattikena ca samādhittikena ca ariyamaggova vutto. Samāpattittikena pana phalasamāpatti. Tesu yaṃkiñci ekampi padaṃ gahetvā ‘‘ahaṃ imassa lābhīmhī’’ti bhaṇanto pārājikova hoti.
तिस्सो विज्जाति पुब्बेनिवासानुस्सति, दिब्बचक्खु, आसवानं खये ञाणन्ति। तत्थ एकिस्सापि नामं गहेत्वा ‘‘अहं इमिस्सा विज्जाय लाभीम्ही’’ति भणन्तो पाराजिको होति। सङ्खेपट्ठकथायं पन ‘‘विज्जानं लाभीम्ही’ति भणन्तोपि ‘तिस्सन्नं विज्जानं लाभीम्ही’ति भणन्तोपि पाराजिको वा’’ति वुत्तं। मग्गभावनापदभाजने वुत्ता सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मा मग्गसम्पयुत्ता लोकुत्तराव इधाधिप्पेता। तस्मा लोकुत्तरानं सतिपट्ठानानं सम्मप्पधानानं इद्धिपादानं इन्द्रियानं बलानं बोज्झङ्गानं अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स लाभीम्हीति वदतो पाराजिकन्ति महाअट्ठकथायं वुत्तं। महापच्चरियादीसु पन ‘‘सतिपट्ठानानं लाभीम्ही’ति एवं एकेककोट्ठासवसेनापि ‘कायानुपस्सनासतिपट्ठानस्स लाभीम्ही’ति एवं तत्थ एकेकधम्मवसेनापि वदतो पाराजिकमेवा’’ति वुत्तं तम्पि समेति। कस्मा? मग्गक्खणुप्पन्नेयेव सन्धाय वुत्तत्ता। फलसच्छिकिरियायपि एकेकफलवसेन पाराजिकं वेदितब्बं।
Tisso vijjāti pubbenivāsānussati, dibbacakkhu, āsavānaṃ khaye ñāṇanti. Tattha ekissāpi nāmaṃ gahetvā ‘‘ahaṃ imissā vijjāya lābhīmhī’’ti bhaṇanto pārājiko hoti. Saṅkhepaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘vijjānaṃ lābhīmhī’ti bhaṇantopi ‘tissannaṃ vijjānaṃ lābhīmhī’ti bhaṇantopi pārājiko vā’’ti vuttaṃ. Maggabhāvanāpadabhājane vuttā sattatiṃsabodhipakkhiyadhammā maggasampayuttā lokuttarāva idhādhippetā. Tasmā lokuttarānaṃ satipaṭṭhānānaṃ sammappadhānānaṃ iddhipādānaṃ indriyānaṃ balānaṃ bojjhaṅgānaṃ ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa lābhīmhīti vadato pārājikanti mahāaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Mahāpaccariyādīsu pana ‘‘satipaṭṭhānānaṃ lābhīmhī’ti evaṃ ekekakoṭṭhāsavasenāpi ‘kāyānupassanāsatipaṭṭhānassa lābhīmhī’ti evaṃ tattha ekekadhammavasenāpi vadato pārājikamevā’’ti vuttaṃ tampi sameti. Kasmā? Maggakkhaṇuppanneyeva sandhāya vuttattā. Phalasacchikiriyāyapi ekekaphalavasena pārājikaṃ veditabbaṃ.
रागस्स पहानन्तिआदित्तिके किलेसप्पहानमेव वुत्तं। तं पन यस्मा मग्गेन विना नत्थि, ततियमग्गेन हि कामरागदोसानं पहानं, चतुत्थेन मोहस्स, तस्मा ‘‘रागो मे पहीनो’’तिआदीनि वदतोपि पाराजिकं वुत्तं।
Rāgassa pahānantiādittike kilesappahānameva vuttaṃ. Taṃ pana yasmā maggena vinā natthi, tatiyamaggena hi kāmarāgadosānaṃ pahānaṃ, catutthena mohassa, tasmā ‘‘rāgo me pahīno’’tiādīni vadatopi pārājikaṃ vuttaṃ.
रागा चित्तं विनीवरणतातिआदित्तिके लोकुत्तरचित्तमेव वुत्तं। तस्मा ‘‘रागा मे चित्तं विनीवरण’’न्तिआदीनि वदतोपि पाराजिकमेव।
Rāgā cittaṃ vinīvaraṇatātiādittike lokuttaracittameva vuttaṃ. Tasmā ‘‘rāgā me cittaṃ vinīvaraṇa’’ntiādīni vadatopi pārājikameva.
सुञ्ञागारपदभाजने पन यस्मा झानेन अघटेत्वा ‘‘सुञ्ञागारे अभिरमामी’’ति वचनमत्तेन पाराजिकं नाधिप्पेतं, तस्मा ‘‘पठमेन झानेन सुञ्ञागारे अभिरती’’तिआदि वुत्तं। तस्मा यो झानेन घटेत्वा ‘‘इमिना नाम झानेन सुञ्ञागारे अभिरमामी’’ति वदति, अयमेव पाराजिको होतीति वेदितब्बो।
Suññāgārapadabhājane pana yasmā jhānena aghaṭetvā ‘‘suññāgāre abhiramāmī’’ti vacanamattena pārājikaṃ nādhippetaṃ, tasmā ‘‘paṭhamena jhānena suññāgāre abhiratī’’tiādi vuttaṃ. Tasmā yo jhānena ghaṭetvā ‘‘iminā nāma jhānena suññāgāre abhiramāmī’’ti vadati, ayameva pārājiko hotīti veditabbo.
या च ‘‘ञाण’’न्ति इमस्स पदभाजने अम्बट्ठसुत्तादीसु (दी॰ नि॰ १.२५४ आदयो) वुत्तासु अट्ठसु विज्जासु विपस्सनाञाणमनोमयिद्धिइद्धिविधदिब्बसोतचेतोपरियञाणभेदा पञ्च विज्जा न आगता, तासु एका विपस्सनाव पाराजिकवत्थु न होति, सेसा होन्तीति वेदितब्बा। तस्मा ‘‘विपस्सनाय लाभीम्ही’’तिपि ‘‘विपस्सनाञाणस्स लाभीम्ही’’तिपि वदतो पाराजिकं नत्थि। फुस्सदेवत्थेरो पन भणति – ‘‘इतरापि चतस्सो विज्जा ञाणेन अघटिता पाराजिकवत्थू न होन्ति। तस्मा ‘मनोमयस्स लाभीम्हि, इद्धिविधस्स, दिब्बाय सोतधातुया, चेतोपरियस्स लाभीम्ही’ति वदतोपि पाराजिकं नत्थी’’ति। तं तस्स अन्तेवासिकेहेव पटिक्खित्तं – ‘‘आचरियो न आभिधम्मिको भुम्मन्तरं न जानाति, अभिञ्ञा नाम चतुत्थज्झानपादकोव महग्गतधम्मो, झानेनेव इज्झति। तस्मा मनोमयस्स लाभीम्ही’ति वा ‘मनोमयञाणस्स लाभीम्ही’ति वा यथा वा तथा वा वदतु पाराजिकमेवा’’ति। एत्थ च किञ्चापि निब्बानं पाळिया अनागतं, अथ खो ‘‘निब्बानं मे पत्त’’न्ति वा ‘‘सच्छिकत’’न्ति वा वदतो पाराजिकमेव। कस्मा? निब्बानस्स निब्बत्तितलोकुत्तरत्ता। तथा ‘‘चत्तारि सच्चानि पटिविज्झिं पटिविद्धानि मया’’ति वदतोपि पाराजिकमेव। कस्मा? सच्चप्पटिवेधोति हि मग्गस्स परियायवचनं। यस्मा पन ‘‘तिस्सो पटिसम्भिदा कामावचरकुसलतो चतूसु ञाणसम्पयुत्तेसु चित्तुप्पादेसु उप्पज्जन्ति, क्रियतो चतूसु ञाणसम्पयुत्तेसु चित्तुप्पादेसु उप्पज्जन्ति, अत्थपटिसम्भिदा एतेसु चेव उप्पज्जति, चतूसु मग्गेसु चतूसु फलेसु च उप्पज्जती’’ति विभङ्गे (विभ॰ ७४६) वुत्तं। तस्मा ‘‘धम्मपटिसम्भिदाय लाभीम्ही’’ति वा, ‘‘निरुत्ति…पे॰… पटिभानपटिसम्भिदाय लाभीम्ही’’ति वा ‘‘लोकियअत्थपटिसम्भिदाय लाभीम्ही’’ति वा वुत्तेपि पाराजिकं नत्थि। ‘‘पटिसम्भिदानं लाभीम्ही’’ति वुत्ते न ताव सीसं ओतरति। ‘‘लोकुत्तरअत्थपटिसम्भिदाय लाभीम्ही’’ति वुत्ते पन पाराजिकं होति। सङ्खेपट्ठकथायं पन अत्थपटिसम्भिदाप्पत्तोम्हीति अविसेसेनापि वदतो पाराजिकं वुत्तं। कुरुन्दियम्पि ‘‘न मुच्चती’’ति वुत्तं। महाअट्ठकथायं पन ‘‘एत्तावता पाराजिकं नत्थि, एत्तावता सीसं न ओतरति, एत्तावता न पाराजिक’’न्ति विचारितत्ता न सक्का अञ्ञं पमाणं कातुन्ति।
Yāca ‘‘ñāṇa’’nti imassa padabhājane ambaṭṭhasuttādīsu (dī. ni. 1.254 ādayo) vuttāsu aṭṭhasu vijjāsu vipassanāñāṇamanomayiddhiiddhividhadibbasotacetopariyañāṇabhedā pañca vijjā na āgatā, tāsu ekā vipassanāva pārājikavatthu na hoti, sesā hontīti veditabbā. Tasmā ‘‘vipassanāya lābhīmhī’’tipi ‘‘vipassanāñāṇassa lābhīmhī’’tipi vadato pārājikaṃ natthi. Phussadevatthero pana bhaṇati – ‘‘itarāpi catasso vijjā ñāṇena aghaṭitā pārājikavatthū na honti. Tasmā ‘manomayassa lābhīmhi, iddhividhassa, dibbāya sotadhātuyā, cetopariyassa lābhīmhī’ti vadatopi pārājikaṃ natthī’’ti. Taṃ tassa antevāsikeheva paṭikkhittaṃ – ‘‘ācariyo na ābhidhammiko bhummantaraṃ na jānāti, abhiññā nāma catutthajjhānapādakova mahaggatadhammo, jhāneneva ijjhati. Tasmā manomayassa lābhīmhī’ti vā ‘manomayañāṇassa lābhīmhī’ti vā yathā vā tathā vā vadatu pārājikamevā’’ti. Ettha ca kiñcāpi nibbānaṃ pāḷiyā anāgataṃ, atha kho ‘‘nibbānaṃ me patta’’nti vā ‘‘sacchikata’’nti vā vadato pārājikameva. Kasmā? Nibbānassa nibbattitalokuttarattā. Tathā ‘‘cattāri saccāni paṭivijjhiṃ paṭividdhāni mayā’’ti vadatopi pārājikameva. Kasmā? Saccappaṭivedhoti hi maggassa pariyāyavacanaṃ. Yasmā pana ‘‘tisso paṭisambhidā kāmāvacarakusalato catūsu ñāṇasampayuttesu cittuppādesu uppajjanti, kriyato catūsu ñāṇasampayuttesu cittuppādesu uppajjanti, atthapaṭisambhidā etesu ceva uppajjati, catūsu maggesu catūsu phalesu ca uppajjatī’’ti vibhaṅge (vibha. 746) vuttaṃ. Tasmā ‘‘dhammapaṭisambhidāya lābhīmhī’’ti vā, ‘‘nirutti…pe… paṭibhānapaṭisambhidāya lābhīmhī’’ti vā ‘‘lokiyaatthapaṭisambhidāya lābhīmhī’’ti vā vuttepi pārājikaṃ natthi. ‘‘Paṭisambhidānaṃ lābhīmhī’’ti vutte na tāva sīsaṃ otarati. ‘‘Lokuttaraatthapaṭisambhidāya lābhīmhī’’ti vutte pana pārājikaṃ hoti. Saṅkhepaṭṭhakathāyaṃ pana atthapaṭisambhidāppattomhīti avisesenāpi vadato pārājikaṃ vuttaṃ. Kurundiyampi ‘‘na muccatī’’ti vuttaṃ. Mahāaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘ettāvatā pārājikaṃ natthi, ettāvatā sīsaṃ na otarati, ettāvatā na pārājika’’nti vicāritattā na sakkā aññaṃ pamāṇaṃ kātunti.
‘‘निरोधसमापत्तिं समापज्जामी’’ति वा ‘‘लाभीम्हाहं तस्सा’’ति वा वदतोपि पाराजिकं नत्थि। कस्मा? निरोधसमापत्तिया नेव लोकियत्ता न लोकुत्तरत्ताति। सचे पनस्स एवं होति – ‘‘निरोधं नाम अनागामी वा खीणासवो वा समापज्जति, तेसं मं अञ्ञतरोति जानिस्सती’’ति ब्याकरोति, सो च नं तथा जानाति, पाराजिकन्ति महापच्चरिसङ्खेपट्ठकथासु वुत्तं। तं वीमंसित्वा गहेतब्बं।
‘‘Nirodhasamāpattiṃ samāpajjāmī’’ti vā ‘‘lābhīmhāhaṃ tassā’’ti vā vadatopi pārājikaṃ natthi. Kasmā? Nirodhasamāpattiyā neva lokiyattā na lokuttarattāti. Sace panassa evaṃ hoti – ‘‘nirodhaṃ nāma anāgāmī vā khīṇāsavo vā samāpajjati, tesaṃ maṃ aññataroti jānissatī’’ti byākaroti, so ca naṃ tathā jānāti, pārājikanti mahāpaccarisaṅkhepaṭṭhakathāsu vuttaṃ. Taṃ vīmaṃsitvā gahetabbaṃ.
‘‘अतीतभवे कस्सपसम्मासम्बुद्धकाले सोतापन्नोम्ही’’ति वदतोपि पाराजिकं नत्थि। अतीतक्खन्धानञ्हि परामट्ठत्ता सीसं न ओतरतीति। सङ्खेपट्ठकथायं पन ‘‘अतीते अट्ठसमापत्तिलाभीम्ही’’ति वदतो पाराजिकं नत्थि, कुप्पधम्मत्ता इध पन ‘‘अत्थि अकुप्पधम्मत्ताति केचि वदन्ती’’ति वुत्तं। तम्पि तत्थेव ‘‘अतीतत्तभावं सन्धाय कथेन्तस्स पाराजिकं न होति, पच्चुप्पन्नत्तभावं सन्धाय कथेन्तस्सेव होती’’ति पटिक्खित्तं।
‘‘Atītabhave kassapasammāsambuddhakāle sotāpannomhī’’ti vadatopi pārājikaṃ natthi. Atītakkhandhānañhi parāmaṭṭhattā sīsaṃ na otaratīti. Saṅkhepaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘atīte aṭṭhasamāpattilābhīmhī’’ti vadato pārājikaṃ natthi, kuppadhammattā idha pana ‘‘atthi akuppadhammattāti keci vadantī’’ti vuttaṃ. Tampi tattheva ‘‘atītattabhāvaṃ sandhāya kathentassa pārājikaṃ na hoti, paccuppannattabhāvaṃ sandhāya kathentasseva hotī’’ti paṭikkhittaṃ.
सुद्धिकवारकथावण्णना
Suddhikavārakathāvaṇṇanā
२००. एवं झानादीनि दस मातिकापदानि वित्थारेत्वा इदानि उत्तरिमनुस्सधम्मं उल्लपन्तो यं सम्पजानमुसावादं भणति, तस्स अङ्गं दस्सेत्वा तस्सेव वित्थारस्स वसेन चक्कपेय्यालं बन्धन्तो उल्लपनाकारञ्च आपत्तिभेदञ्च दस्सेतुं ‘‘तीहाकारेही’’तिआदिमाह। तत्थ सुद्धिकवारो वत्तुकामवारो पच्चयपटिसंयुत्तवारोति तयो महावारा। तेसु सुद्धिकवारे पठमज्झानं आदिं कत्वा याव मोहा चित्तं विनीवरणपदं, ताव एकमेकस्मिं पदे समापज्जिं, समापज्जामि, समापन्नो, लाभीम्हि, वसीम्हि, सच्छिकतं मयाति इमेसु छसु पदेसु एकमेकं पदं तीहाकारेहि, चतूहि, पञ्चहि, छहि, सत्तहाकारेहीति एवं पञ्चक्खत्तुं योजेत्वा सुद्धिकनयो नाम वुत्तो। ततो पठमञ्च झानं, दुतियञ्च झानन्ति एवं पठमज्झानेन सद्धिं एकमेकं पदं घटेन्तेन सब्बपदानि घटेत्वा तेनेव वित्थारेन खण्डचक्कं नाम वुत्तं। तञ्हि पुन आनेत्वा पठमज्झानादीहि न योजितं, तस्मा ‘‘खण्डचक्क’’न्ति वुच्चति। ततो दुतियञ्च झानं, ततियञ्च झानन्ति एवं दुतियज्झानेन सद्धिं एकमेकं पदं घटेत्वा पुन आनेत्वा पठमज्झानेन सद्धिं सम्बन्धित्वा तेनेव वित्थारेन बद्धचक्कं नाम वुत्तं। ततो यथा दुतियज्झानेन सद्धिं, एवं ततियज्झानादीहिपि सद्धिं, एकमेकं पदं घटेत्वा पुन आनेत्वा दुतियज्झानादीहि सद्धिं सम्बन्धित्वा तेनेव वित्थारेन अञ्ञानिपि एकूनतिंस बद्धचक्कानि वत्वा एकमूलकनयो निट्ठापितो। पाठो पन सङ्खेपेन दस्सितो, सो असम्मुय्हन्तेन वित्थारतो वेदितब्बो।
200. Evaṃ jhānādīni dasa mātikāpadāni vitthāretvā idāni uttarimanussadhammaṃ ullapanto yaṃ sampajānamusāvādaṃ bhaṇati, tassa aṅgaṃ dassetvā tasseva vitthārassa vasena cakkapeyyālaṃ bandhanto ullapanākārañca āpattibhedañca dassetuṃ ‘‘tīhākārehī’’tiādimāha. Tattha suddhikavāro vattukāmavāro paccayapaṭisaṃyuttavāroti tayo mahāvārā. Tesu suddhikavāre paṭhamajjhānaṃ ādiṃ katvā yāva mohā cittaṃ vinīvaraṇapadaṃ, tāva ekamekasmiṃ pade samāpajjiṃ, samāpajjāmi, samāpanno, lābhīmhi, vasīmhi, sacchikataṃ mayāti imesu chasu padesu ekamekaṃ padaṃ tīhākārehi, catūhi, pañcahi, chahi, sattahākārehīti evaṃ pañcakkhattuṃ yojetvā suddhikanayo nāma vutto. Tato paṭhamañca jhānaṃ, dutiyañca jhānanti evaṃ paṭhamajjhānena saddhiṃ ekamekaṃ padaṃ ghaṭentena sabbapadāni ghaṭetvā teneva vitthārena khaṇḍacakkaṃ nāma vuttaṃ. Tañhi puna ānetvā paṭhamajjhānādīhi na yojitaṃ, tasmā ‘‘khaṇḍacakka’’nti vuccati. Tato dutiyañca jhānaṃ, tatiyañca jhānanti evaṃ dutiyajjhānena saddhiṃ ekamekaṃ padaṃ ghaṭetvā puna ānetvā paṭhamajjhānena saddhiṃ sambandhitvā teneva vitthārena baddhacakkaṃ nāma vuttaṃ. Tato yathā dutiyajjhānena saddhiṃ, evaṃ tatiyajjhānādīhipi saddhiṃ, ekamekaṃ padaṃ ghaṭetvā puna ānetvā dutiyajjhānādīhi saddhiṃ sambandhitvā teneva vitthārena aññānipi ekūnatiṃsa baddhacakkāni vatvā ekamūlakanayo niṭṭhāpito. Pāṭho pana saṅkhepena dassito, so asammuyhantena vitthārato veditabbo.
यथा च एकमूलको, एवं दुमूलकादयोपि सब्बमूलकपरियोसाना चतुन्नं सतानं उपरि पञ्चतिंस नया वुत्ता। सेय्यथिदं – द्विमूलका एकूनतिंस, तिमूलका अट्ठवीस, चतुमूलका सत्तवीस; एवं पञ्चमूलकादयोपि एकेकं ऊनं कत्वा याव तिंसमूलका, ताव वेदितब्बा। पाठे पन तेसं नामम्पि सङ्खिपित्वा ‘‘इदं सब्बमूलक’’न्ति तिंसमूलकनयो एको दस्सितो। यस्मा च सुञ्ञागारपदं झानेन अघटितं सीसं न ओतरति, तस्मा तं अनामसित्वा मोहा चित्तं विनीवरणपदपरियोसानायेव सब्बत्थ योजना दस्सिताति वेदितब्बा। एवं पठमज्झानादीनि पटिपाटिया वा उप्पटिपाटिया वा दुतियज्झानादीहि घटेत्वा वा अघटेत्वा वा समापज्जिन्तिआदिना नयेन उल्लपतो मोक्खो नत्थि, पाराजिकं आपज्जतियेवाति।
Yathā ca ekamūlako, evaṃ dumūlakādayopi sabbamūlakapariyosānā catunnaṃ satānaṃ upari pañcatiṃsa nayā vuttā. Seyyathidaṃ – dvimūlakā ekūnatiṃsa, timūlakā aṭṭhavīsa, catumūlakā sattavīsa; evaṃ pañcamūlakādayopi ekekaṃ ūnaṃ katvā yāva tiṃsamūlakā, tāva veditabbā. Pāṭhe pana tesaṃ nāmampi saṅkhipitvā ‘‘idaṃ sabbamūlaka’’nti tiṃsamūlakanayo eko dassito. Yasmā ca suññāgārapadaṃ jhānena aghaṭitaṃ sīsaṃ na otarati, tasmā taṃ anāmasitvā mohā cittaṃ vinīvaraṇapadapariyosānāyeva sabbattha yojanā dassitāti veditabbā. Evaṃ paṭhamajjhānādīni paṭipāṭiyā vā uppaṭipāṭiyā vā dutiyajjhānādīhi ghaṭetvā vā aghaṭetvā vā samāpajjintiādinā nayena ullapato mokkho natthi, pārājikaṃ āpajjatiyevāti.
इमस्स अत्थस्स दस्सनवसेन वुत्ते च पनेतस्मिं सुद्धिकमहावारे अयं सङ्खेपतो अत्थवण्णना – तीहाकारेहीति सम्पजानमुसावादस्स अङ्गभूतेहि तीहि कारणेहि। पुब्बेवस्स होतीति पुब्बभागेयेव अस्स पुग्गलस्स एवं होति ‘‘मुसा भणिस्स’’न्ति। भणन्तस्स होतीति भणमानस्स होति। भणितस्स होतीति भणिते अस्स होति, यं वत्तब्बं तस्मिं वुत्ते होतीति अत्थो। अथ वा भणितस्साति वुत्तवतो निट्ठितवचनस्स होतीति। यो एवं पुब्बभागेपि जानाति, भणन्तोपि जानाति, पच्छापि जानाति, ‘‘मुसा मया भणित’’न्ति सो ‘‘पठमज्झानं समापज्जि’’न्ति भणन्तो पाराजिकं आपज्जतीति अयमेत्थ अत्थो दस्सितो। किञ्चापि दस्सितो, अथ खो अयमेत्थ विसेसो – पुच्छा ताव होति ‘‘‘मुसा भणिस्स’न्ति पुब्बभागो अत्थि, ‘मुसा मया भणित’न्ति पच्छाभागो नत्थि, वुत्तमत्तमेव हि कोचि पमुस्सति, किं तस्स पाराजिकं होति, न होती’’ति? सा एवं अट्ठकथासु विस्सज्जिता – पुब्बभागे ‘‘मुसा भणिस्स’’न्ति च भणन्तस्स ‘‘मुसा भणामी’’ति च जानतो पच्छाभागे ‘‘मुसा मया भणित’’न्ति न सक्का न भवितुं। सचेपि न होति पाराजिकमेव। पुरिममेव हि अङ्गद्वयं पमाणं। यस्सापि पुब्बभागे ‘‘मुसा भणिस्स’’न्ति आभोगो नत्थि, भणन्तो पन ‘‘मुसा भणामी’’ति जानाति, भणितेपि ‘‘मुसा मया भणित’’न्ति जानाति, सो आपत्तिया न कारेतब्बो। पुब्बभागो हि पमाणतरो। तस्मिं असति दवा भणितं वा रवा भणितं वा होती’’ति।
Imassa atthassa dassanavasena vutte ca panetasmiṃ suddhikamahāvāre ayaṃ saṅkhepato atthavaṇṇanā – tīhākārehīti sampajānamusāvādassa aṅgabhūtehi tīhi kāraṇehi. Pubbevassa hotīti pubbabhāgeyeva assa puggalassa evaṃ hoti ‘‘musā bhaṇissa’’nti. Bhaṇantassa hotīti bhaṇamānassa hoti. Bhaṇitassa hotīti bhaṇite assa hoti, yaṃ vattabbaṃ tasmiṃ vutte hotīti attho. Atha vā bhaṇitassāti vuttavato niṭṭhitavacanassa hotīti. Yo evaṃ pubbabhāgepi jānāti, bhaṇantopi jānāti, pacchāpi jānāti, ‘‘musā mayā bhaṇita’’nti so ‘‘paṭhamajjhānaṃ samāpajji’’nti bhaṇanto pārājikaṃ āpajjatīti ayamettha attho dassito. Kiñcāpi dassito, atha kho ayamettha viseso – pucchā tāva hoti ‘‘‘musā bhaṇissa’nti pubbabhāgo atthi, ‘musā mayā bhaṇita’nti pacchābhāgo natthi, vuttamattameva hi koci pamussati, kiṃ tassa pārājikaṃ hoti, na hotī’’ti? Sā evaṃ aṭṭhakathāsu vissajjitā – pubbabhāge ‘‘musā bhaṇissa’’nti ca bhaṇantassa ‘‘musā bhaṇāmī’’ti ca jānato pacchābhāge ‘‘musā mayā bhaṇita’’nti na sakkā na bhavituṃ. Sacepi na hoti pārājikameva. Purimameva hi aṅgadvayaṃ pamāṇaṃ. Yassāpi pubbabhāge ‘‘musā bhaṇissa’’nti ābhogo natthi, bhaṇanto pana ‘‘musā bhaṇāmī’’ti jānāti, bhaṇitepi ‘‘musā mayā bhaṇita’’nti jānāti, so āpattiyā na kāretabbo. Pubbabhāgo hi pamāṇataro. Tasmiṃ asati davā bhaṇitaṃ vā ravā bhaṇitaṃ vā hotī’’ti.
एत्थ च तंञाणता च ञाणसमोधानञ्च परिच्चजितब्बं। तंञाणता परिच्चजितब्बाति येन चित्तेन ‘‘मुसा भणिस्स’’न्ति जानाति, तेनेव ‘‘मुसा भणामी’’ति च ‘‘मुसा मया भणित’’न्ति च जानातीति एवं एकचित्तेनेव तीसु खणेसु जानातीति अयं तंञ्ञणता परिच्चजितब्बा, न हि सक्का तेनेव चित्तेन तं चित्तं जानितुं यथा न सक्का तेनेव असिना सो असि छिन्दितुन्ति। पुरिमं पुरिमं पन चित्तं पच्छिमस्स पच्छिमस्स चित्तस्स तथा उप्पत्तिया पच्चयो हुत्वा निरुज्झति। तेनेतं वुच्चति –
Ettha ca taṃñāṇatā ca ñāṇasamodhānañca pariccajitabbaṃ. Taṃñāṇatā pariccajitabbāti yena cittena ‘‘musā bhaṇissa’’nti jānāti, teneva ‘‘musā bhaṇāmī’’ti ca ‘‘musā mayā bhaṇita’’nti ca jānātīti evaṃ ekacitteneva tīsu khaṇesu jānātīti ayaṃ taṃññaṇatā pariccajitabbā, na hi sakkā teneva cittena taṃ cittaṃ jānituṃ yathā na sakkā teneva asinā so asi chinditunti. Purimaṃ purimaṃ pana cittaṃ pacchimassa pacchimassa cittassa tathā uppattiyā paccayo hutvā nirujjhati. Tenetaṃ vuccati –
‘‘पमाणं पुब्बभागोव, तस्मिं सति न हेस्सति।
‘‘Pamāṇaṃ pubbabhāgova, tasmiṃ sati na hessati;
सेसद्वयन्ति नत्थेत, मिति वाचा तिवङ्गिका’’ति॥
Sesadvayanti nattheta, miti vācā tivaṅgikā’’ti.
‘‘ञाणसमोधानं परिच्चजितब्ब’’न्ति एतानि तीणि चित्तानि एकक्खणे उप्पज्जन्तीति न गहेतब्बानि। इदञ्हि चित्तं नाम –
‘‘Ñāṇasamodhānaṃ pariccajitabba’’nti etāni tīṇi cittāni ekakkhaṇe uppajjantīti na gahetabbāni. Idañhi cittaṃ nāma –
अनिरुद्धम्हि पठमे, न उप्पज्जति पच्छिमं।
Aniruddhamhi paṭhame, na uppajjati pacchimaṃ;
निरन्तरुप्पज्जनतो, एकं विय पकासति॥
Nirantaruppajjanato, ekaṃ viya pakāsati.
इतो परं पन य्वायं ‘‘पठमं झानं समापज्जि’’न्ति सम्पजानमुसा भणति, यस्मा सो ‘‘नत्थि मे पठमं झान’’न्ति एवंदिट्ठिको होति, तस्स हि अत्थेवायं लद्धि। तथा ‘‘नत्थि मे पठमं झान’’न्ति एवमस्स खमति चेव रुच्चति च। एवंसभावमेव चस्स चित्तं ‘‘नत्थि मे पठमं झान’’न्ति। यदा पन मुसा वत्तुकामो होति, तदा तं दिट्ठिं वा दिट्ठिया सह खन्तिं वा दिट्ठिखन्तीहि सद्धिं रुचिं वा, दिट्ठिखन्तिरुचीहि सद्धिं भावं वा विनिधाय निक्खिपित्वा पटिच्छादेत्वा अभूतं कत्वा भणति, तस्मा तेसम्पि वसेन अङ्गभेदं दस्सेतुं ‘‘चतूहाकारेही’’तिआदि वुत्तं। परिवारे च ‘‘अट्ठङ्गिको मुसावादो’’ति (पटि॰ ३२८) वुत्तत्ता तत्थ अधिप्पेताय सञ्ञाय सद्धिं अञ्ञोपि इध ‘‘अट्ठहाकारेही’’ति एको नयो योजेतब्बो।
Ito paraṃ pana yvāyaṃ ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ samāpajji’’nti sampajānamusā bhaṇati, yasmā so ‘‘natthi me paṭhamaṃ jhāna’’nti evaṃdiṭṭhiko hoti, tassa hi atthevāyaṃ laddhi. Tathā ‘‘natthi me paṭhamaṃ jhāna’’nti evamassa khamati ceva ruccati ca. Evaṃsabhāvameva cassa cittaṃ ‘‘natthi me paṭhamaṃ jhāna’’nti. Yadā pana musā vattukāmo hoti, tadā taṃ diṭṭhiṃ vā diṭṭhiyā saha khantiṃ vā diṭṭhikhantīhi saddhiṃ ruciṃ vā, diṭṭhikhantirucīhi saddhiṃ bhāvaṃ vā vinidhāya nikkhipitvā paṭicchādetvā abhūtaṃ katvā bhaṇati, tasmā tesampi vasena aṅgabhedaṃ dassetuṃ ‘‘catūhākārehī’’tiādi vuttaṃ. Parivāre ca ‘‘aṭṭhaṅgiko musāvādo’’ti (paṭi. 328) vuttattā tattha adhippetāya saññāya saddhiṃ aññopi idha ‘‘aṭṭhahākārehī’’ti eko nayo yojetabbo.
एत्थ च विनिधाय दिट्ठिन्ति बलवधम्मविनिधानवसेनेतं वुत्तं। विनिधाय खन्तिन्तिआदीनि ततो दुब्बलदुब्बलानं विनिधानवसेन। विनिधाय सञ्ञन्ति इदं पनेत्थ सब्बदुब्बलधम्मविनिधानं। सञ्ञामत्तम्पि नाम अविनिधाय सम्पजानमुसा भासिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति। यस्मा पन ‘‘समापज्जिस्सामी’’तिआदिना अनागतवचनेन पाराजिकं न होति, तस्मा ‘‘समापज्जि’’न्तिआदीनि अतीतवत्तमानपदानेव पाठे वुत्तानीति वेदितब्बानि।
Ettha ca vinidhāya diṭṭhinti balavadhammavinidhānavasenetaṃ vuttaṃ. Vinidhāya khantintiādīni tato dubbaladubbalānaṃ vinidhānavasena. Vinidhāya saññanti idaṃ panettha sabbadubbaladhammavinidhānaṃ. Saññāmattampi nāma avinidhāya sampajānamusā bhāsissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Yasmā pana ‘‘samāpajjissāmī’’tiādinā anāgatavacanena pārājikaṃ na hoti, tasmā ‘‘samāpajji’’ntiādīni atītavattamānapadāneva pāṭhe vuttānīti veditabbāni.
२०७. इतो परं सब्बम्पि इमस्मिं सुद्धिकमहावारे उत्तानत्थमेव। न हेत्थ तं अत्थि – यं इमिना विनिच्छयेन न सक्का भवेय्य विञ्ञातुं, ठपेत्वा किलेसप्पहानपदस्स पदभाजने ‘‘रागो मे चत्तो वन्तो’’तिआदीनं पदानं अत्थं। स्वायं वुच्चति – एत्थ हि चत्तोति इदं सकभावपरिच्चजनवसेन वुत्तं। वन्तोति इदं पुन अनादियनभावदस्सनवसेन। मुत्तोति इदं सन्ततितो विमोचनवसेन। पहीनोति इदं मुत्तस्सापि क्वचि अनवट्ठानदस्सनवसेन। पटिनिस्सट्ठोति इदं पुब्बे आदिन्नपुब्बस्स पटिनिस्सग्गदस्सनवसेन। उक्खेटितोति इदं अरियमग्गेन उत्तासितत्ता पुन अनल्लीयनभावदस्सनवसेन। स्वायमत्थो सद्दसत्थतो परियेसितब्बो । समुक्खेटितोति इदं सुट्ठु उत्तासेत्वा अणुसहगतस्सापि पुन अनल्लीयनभावदस्सनवसेन वुत्तन्ति।
207. Ito paraṃ sabbampi imasmiṃ suddhikamahāvāre uttānatthameva. Na hettha taṃ atthi – yaṃ iminā vinicchayena na sakkā bhaveyya viññātuṃ, ṭhapetvā kilesappahānapadassa padabhājane ‘‘rāgo me catto vanto’’tiādīnaṃ padānaṃ atthaṃ. Svāyaṃ vuccati – ettha hi cattoti idaṃ sakabhāvapariccajanavasena vuttaṃ. Vantoti idaṃ puna anādiyanabhāvadassanavasena. Muttoti idaṃ santatito vimocanavasena. Pahīnoti idaṃ muttassāpi kvaci anavaṭṭhānadassanavasena. Paṭinissaṭṭhoti idaṃ pubbe ādinnapubbassa paṭinissaggadassanavasena. Ukkheṭitoti idaṃ ariyamaggena uttāsitattā puna anallīyanabhāvadassanavasena. Svāyamattho saddasatthato pariyesitabbo . Samukkheṭitoti idaṃ suṭṭhu uttāsetvā aṇusahagatassāpi puna anallīyanabhāvadassanavasena vuttanti.
सुद्धिकवारकथा निट्ठिता।
Suddhikavārakathā niṭṭhitā.
वत्तुकामवारकथा
Vattukāmavārakathā
२१५. वत्तुकामवारेपि ‘‘तीहाकारेही’’तिआदीनं अत्थो, वारपेय्यालप्पभेदो च सब्बो इध वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। केवलञ्हि यं ‘‘मया विरज्झित्वा अञ्ञं वत्तुकामेन अञ्ञं वुत्तं, तस्मा नत्थि मय्हं आपत्ती’’ति एवं ओकासगवेसकानं पापपुग्गलानं ओकासनिसेधनत्थं वुत्तो। यथेव हि ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’ति वत्तुकामो ‘‘धम्मं पच्चक्खामी’’तिआदीसु सिक्खापच्चक्खानपदेसु यं वा तं वा वदन्तोपि खेत्ते ओतिण्णत्ता सिक्खापच्चक्खातकोव होति; एवं पठमज्झानादीसु उत्तरिमनुस्सधम्मपदेसु यंकिञ्चि एकं वत्तुकामो ततो अञ्ञं यं वा तं वा वदन्तोपि खेत्ते ओतिण्णत्ता पाराजिकोव होति। सचे यस्स वदति, सो तमत्थं तङ्खणञ्ञेव जानाति। जाननलक्खणञ्चेत्थ सिक्खापच्चक्खाने वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
215. Vattukāmavārepi ‘‘tīhākārehī’’tiādīnaṃ attho, vārapeyyālappabhedo ca sabbo idha vuttanayeneva veditabbo. Kevalañhi yaṃ ‘‘mayā virajjhitvā aññaṃ vattukāmena aññaṃ vuttaṃ, tasmā natthi mayhaṃ āpattī’’ti evaṃ okāsagavesakānaṃ pāpapuggalānaṃ okāsanisedhanatthaṃ vutto. Yatheva hi ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’ti vattukāmo ‘‘dhammaṃ paccakkhāmī’’tiādīsu sikkhāpaccakkhānapadesu yaṃ vā taṃ vā vadantopi khette otiṇṇattā sikkhāpaccakkhātakova hoti; evaṃ paṭhamajjhānādīsu uttarimanussadhammapadesu yaṃkiñci ekaṃ vattukāmo tato aññaṃ yaṃ vā taṃ vā vadantopi khette otiṇṇattā pārājikova hoti. Sace yassa vadati, so tamatthaṃ taṅkhaṇaññeva jānāti. Jānanalakkhaṇañcettha sikkhāpaccakkhāne vuttanayeneva veditabbaṃ.
अयं पन विसेसो – सिक्खापच्चक्खानं हत्थमुद्दाय सीसं न ओतरति। इदं अभूतारोचनं हत्थमुद्दायपि ओतरति। यो हि हत्थविकारादीहिपि अङ्गपच्चङ्गचोपनेहि अभूतं उत्तरिमनुस्सधम्मं विञ्ञत्तिपथे ठितस्स पुग्गलस्स आरोचेति, सो च तमत्थं जानाति, पाराजिकोव होति। अथ पन यस्स आरोचेति, सो न जानाति ‘‘कि अयं भणती’’ति, संसयं वा आपज्जति, चिरं वीमंसित्वा वा पच्छा जानाति, अप्पटिविजानन्तो इच्चेव सङ्ख्यं गच्छति। एवं अप्पटिविजानन्तस्स वुत्ते थुल्लच्चयं होति। यो पन झानादीनि अत्तनो अधिगमवसेन वा उग्गहपरिपुच्छादिवसेन वा न जानाति, केवलं झानन्ति वा विमोक्खोति वा वचनमत्तमेव सुतं होति, सोपि तेन वुत्ते ‘‘झानं किर समापज्जिन्ति एस वदती’’ति यदि एत्तकमत्तम्पि जानाति, जानातिच्चेव सङ्ख्यं गच्छति। तस्स वुत्ते पाराजिकमेव। सेसो एकस्स वा द्विन्नं वा बहूनं वा नियमितानियमितवसेन विसेसो सब्बो सिक्खापच्चक्खानकथायं वुत्तनयेनेव वेदितब्बोति।
Ayaṃ pana viseso – sikkhāpaccakkhānaṃ hatthamuddāya sīsaṃ na otarati. Idaṃ abhūtārocanaṃ hatthamuddāyapi otarati. Yo hi hatthavikārādīhipi aṅgapaccaṅgacopanehi abhūtaṃ uttarimanussadhammaṃ viññattipathe ṭhitassa puggalassa āroceti, so ca tamatthaṃ jānāti, pārājikova hoti. Atha pana yassa āroceti, so na jānāti ‘‘ki ayaṃ bhaṇatī’’ti, saṃsayaṃ vā āpajjati, ciraṃ vīmaṃsitvā vā pacchā jānāti, appaṭivijānanto icceva saṅkhyaṃ gacchati. Evaṃ appaṭivijānantassa vutte thullaccayaṃ hoti. Yo pana jhānādīni attano adhigamavasena vā uggahaparipucchādivasena vā na jānāti, kevalaṃ jhānanti vā vimokkhoti vā vacanamattameva sutaṃ hoti, sopi tena vutte ‘‘jhānaṃ kira samāpajjinti esa vadatī’’ti yadi ettakamattampi jānāti, jānāticceva saṅkhyaṃ gacchati. Tassa vutte pārājikameva. Seso ekassa vā dvinnaṃ vā bahūnaṃ vā niyamitāniyamitavasena viseso sabbo sikkhāpaccakkhānakathāyaṃ vuttanayeneva veditabboti.
वत्तुकामवारकथा निट्ठिता।
Vattukāmavārakathā niṭṭhitā.
पच्चयपटिसंयुत्तवारकथा
Paccayapaṭisaṃyuttavārakathā
२२०. पच्चयपटिसंयुत्तवारेपि – सब्बं वारपेय्यालभेदं पुब्बे आगतपदानञ्च अत्थं वुत्तनयेनेव ञत्वा पाळिक्कमो ताव एवं जानितब्बो। एत्थ हि ‘‘यो ते विहारे वसि, यो ते चीवरं परिभुञ्जि, यो ते पिण्डपातं परिभुञ्जि, यो ते सेनासनं परिभुञ्जि, यो ते गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं परिभुञ्जी’’ति इमे पञ्च पच्चत्तवचनवारा, ‘‘येन ते विहारो परिभुत्तो’’तिआदयो पञ्च करणवचनवारा, ‘‘यं त्वं आगम्म विहारं अदासी’’तिआदयो पञ्च उपयोगवचनवारा वुत्ता , तेसं वसेन इध वुत्तेन सुञ्ञागारपदेन सद्धिं पुब्बे वुत्तेसु पठमज्झानादीसु सब्बपदेसु वारपेय्यालभेदो वेदितब्बो। ‘‘यो ते विहारे, येन ते विहारो, यं त्वं आगम्म विहार’’न्ति एवं परियायेन वुत्तत्ता पन ‘‘अह’’न्ति च अवुत्तत्ता पटिविजानन्तस्स वुत्तेपि इध थुल्लच्चयं, अपटिविजानन्तस्स दुक्कटन्ति अयमेत्थ विनिच्छयो।
220. Paccayapaṭisaṃyuttavārepi – sabbaṃ vārapeyyālabhedaṃ pubbe āgatapadānañca atthaṃ vuttanayeneva ñatvā pāḷikkamo tāva evaṃ jānitabbo. Ettha hi ‘‘yo te vihāre vasi, yo te cīvaraṃ paribhuñji, yo te piṇḍapātaṃ paribhuñji, yo te senāsanaṃ paribhuñji, yo te gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ paribhuñjī’’ti ime pañca paccattavacanavārā, ‘‘yena te vihāro paribhutto’’tiādayo pañca karaṇavacanavārā, ‘‘yaṃ tvaṃ āgamma vihāraṃ adāsī’’tiādayo pañca upayogavacanavārā vuttā , tesaṃ vasena idha vuttena suññāgārapadena saddhiṃ pubbe vuttesu paṭhamajjhānādīsu sabbapadesu vārapeyyālabhedo veditabbo. ‘‘Yo te vihāre, yena te vihāro, yaṃ tvaṃ āgamma vihāra’’nti evaṃ pariyāyena vuttattā pana ‘‘aha’’nti ca avuttattā paṭivijānantassa vuttepi idha thullaccayaṃ, apaṭivijānantassa dukkaṭanti ayamettha vinicchayo.
अनापत्तिभेदकथा
Anāpattibhedakathā
एवं वित्थारवसेन आपत्तिभेदं दस्सेत्वा इदानि अनापत्तिं दस्सेन्तो ‘‘अनापत्ति अधिमानेना’’तिआदिमाह। तत्थ अधिमानेनाति अधिगतमानेन समुदाचरन्तस्स अनापत्ति। अनुल्लपनाधिप्पायस्साति कोहञ्ञे इच्छाचारे अठत्वा अनुल्लपनाधिप्पायस्स सब्रह्मचारीनं सन्तिके अञ्ञं ब्याकरोन्तस्स अनापत्ति। उम्मत्तकादयो पुब्बे वुत्तनयाएव। इध पन आदिकम्मिका वग्गुमुदातीरिया भिक्खू। तेसं अनापत्तीति।
Evaṃ vitthāravasena āpattibhedaṃ dassetvā idāni anāpattiṃ dassento ‘‘anāpatti adhimānenā’’tiādimāha. Tattha adhimānenāti adhigatamānena samudācarantassa anāpatti. Anullapanādhippāyassāti kohaññe icchācāre aṭhatvā anullapanādhippāyassa sabrahmacārīnaṃ santike aññaṃ byākarontassa anāpatti. Ummattakādayo pubbe vuttanayāeva. Idha pana ādikammikā vaggumudātīriyā bhikkhū. Tesaṃ anāpattīti.
पदभाजनीयवण्णना निट्ठिता।
Padabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
समुट्ठानादीसु इदं सिक्खापदं तिसमुट्ठानं – हत्थमुद्दाय आरोचेन्तस्स कायचित्ततो, वचीभेदेन आरोचेन्तस्स वाचाचित्ततो, उभयं करोन्तस्स कायवाचाचित्ततो समुट्ठाति। किरियं, सञ्ञाविमोक्खं, सचित्तकं, लोकवज्जं, कायकम्मं, वचीकम्मं, अकुसलचित्तं, तिवेदनं हसन्तोपि हि सोमनस्सिको उल्लपति भायन्तोपि मज्झत्तोपीति।
Samuṭṭhānādīsu idaṃ sikkhāpadaṃ tisamuṭṭhānaṃ – hatthamuddāya ārocentassa kāyacittato, vacībhedena ārocentassa vācācittato, ubhayaṃ karontassa kāyavācācittato samuṭṭhāti. Kiriyaṃ, saññāvimokkhaṃ, sacittakaṃ, lokavajjaṃ, kāyakammaṃ, vacīkammaṃ, akusalacittaṃ, tivedanaṃ hasantopi hi somanassiko ullapati bhāyantopi majjhattopīti.
विनीतवत्थुवण्णना
Vinītavatthuvaṇṇanā
२२३. विनीतवत्थूसु – अधिमानवत्थु अनुपञ्ञत्तियं वुत्तनयमेव।
223. Vinītavatthūsu – adhimānavatthu anupaññattiyaṃ vuttanayameva.
दुतियवत्थुस्मिं – पणिधायाति पत्थनं कत्वा। एवं मं जनो सम्भावेस्सतीति एवं अरञ्ञे वसन्तं मं जनो अरहत्ते वा सेक्खभूमियं वा सम्भावेस्सति, ततो लोकस्स सक्कतो भविस्सामि गरुकतो मानितो पूजितोति। आपत्ति दुक्कटस्साति एवं पणिधाय ‘‘अरञ्ञे वसिस्सामी’’ति गच्छन्तस्स पदवारे पदवारे दुक्कटं। तथा अरञ्ञे कुटिकरणचङ्कमननिसीदननिवासनपावुरणादीसु सब्बकिच्चेसु पयोगे पयोगे दुक्कटं। तस्मा एवं अरञ्ञे न वसितब्बं। एवं वसन्तो हि सम्भावनं लभतु वा मा वा दुक्कटं आपज्जति। यो पन समादिन्नधुतङ्गो ‘‘धुतङ्गं रक्खिस्सामी’’ति वा ‘‘गामन्ते मे वसतो चित्तं विक्खिपति, अरञ्ञं सप्पाय’’न्ति चिन्तेत्वा वा ‘‘अद्धा अरञ्ञे तिण्णं विवेकानं अञ्ञतरं पापुणिस्सामी’’ति वा ‘‘अरञ्ञं पविसित्वा अरहत्तं अपापुणित्वा न निक्खमिस्सामी’’ति वा ‘‘अरञ्ञवासो नाम भगवता पसत्थो, मयि च अरञ्ञे वसन्ते बहू सब्रह्मचारिनो गामन्तं हित्वा आरञ्ञका भविस्सन्ती’’ति वा एवं अनवज्जवासं वसितुकामो होति, तेन वसितब्बं।
Dutiyavatthusmiṃ – paṇidhāyāti patthanaṃ katvā. Evaṃ maṃ jano sambhāvessatīti evaṃ araññe vasantaṃ maṃ jano arahatte vā sekkhabhūmiyaṃ vā sambhāvessati, tato lokassa sakkato bhavissāmi garukato mānito pūjitoti. Āpatti dukkaṭassāti evaṃ paṇidhāya ‘‘araññe vasissāmī’’ti gacchantassa padavāre padavāre dukkaṭaṃ. Tathā araññe kuṭikaraṇacaṅkamananisīdananivāsanapāvuraṇādīsu sabbakiccesu payoge payoge dukkaṭaṃ. Tasmā evaṃ araññe na vasitabbaṃ. Evaṃ vasanto hi sambhāvanaṃ labhatu vā mā vā dukkaṭaṃ āpajjati. Yo pana samādinnadhutaṅgo ‘‘dhutaṅgaṃ rakkhissāmī’’ti vā ‘‘gāmante me vasato cittaṃ vikkhipati, araññaṃ sappāya’’nti cintetvā vā ‘‘addhā araññe tiṇṇaṃ vivekānaṃ aññataraṃ pāpuṇissāmī’’ti vā ‘‘araññaṃ pavisitvā arahattaṃ apāpuṇitvā na nikkhamissāmī’’ti vā ‘‘araññavāso nāma bhagavatā pasattho, mayi ca araññe vasante bahū sabrahmacārino gāmantaṃ hitvā āraññakā bhavissantī’’ti vā evaṃ anavajjavāsaṃ vasitukāmo hoti, tena vasitabbaṃ.
ततियवत्थुस्मिम्पि – ‘‘अभिक्कन्तादीनि सण्ठपेत्वा पिण्डाय चरिस्सामी’’ति निवासनपारुपनकिच्चतो पभुति याव भोजनपरियोसानं ताव पयोगे पयोगे दुक्कटं। सम्भावनं लभतु वा मा वा दुक्कटमेव। खन्धकवत्तसेखियवत्तपरिपूरणत्थं पन सब्रह्मचारीनं दिट्ठानुगतिआपज्जनत्थं वा पासादिकेहि अभिक्कमपटिक्कमादीहि पिण्डाय पविसन्तो अनुपवज्जो विञ्ञूनन्ति।
Tatiyavatthusmimpi – ‘‘abhikkantādīni saṇṭhapetvā piṇḍāya carissāmī’’ti nivāsanapārupanakiccato pabhuti yāva bhojanapariyosānaṃ tāva payoge payoge dukkaṭaṃ. Sambhāvanaṃ labhatu vā mā vā dukkaṭameva. Khandhakavattasekhiyavattaparipūraṇatthaṃ pana sabrahmacārīnaṃ diṭṭhānugatiāpajjanatthaṃ vā pāsādikehi abhikkamapaṭikkamādīhi piṇḍāya pavisanto anupavajjo viññūnanti.
चतुत्थपञ्चमवत्थूसु – ‘‘यो ते विहारे वसी’’ति एत्थ वुत्तनयेनेव ‘‘अह’’न्ति अवुत्तत्ता पाराजिकं नत्थि। अत्तुपनायिकमेव हि समुदाचरन्तस्स पाराजिकं वुत्तं।
Catutthapañcamavatthūsu – ‘‘yo te vihāre vasī’’ti ettha vuttanayeneva ‘‘aha’’nti avuttattā pārājikaṃ natthi. Attupanāyikameva hi samudācarantassa pārājikaṃ vuttaṃ.
पणिधाय चङ्कमीतिआदीनि हेट्ठा वुत्तनयानेव।
Paṇidhāya caṅkamītiādīni heṭṭhā vuttanayāneva.
संयोजनवत्थुस्मिं – संयोजना पहीनातिपि ‘‘दस संयोजना पहीना’’तिपि ‘‘एकं संयोजनं पहीन’’न्तिपि वदतो किलेसप्पहानमेव आरोचितं होति, तस्मा पाराजिकं।
Saṃyojanavatthusmiṃ – saṃyojanā pahīnātipi ‘‘dasa saṃyojanā pahīnā’’tipi ‘‘ekaṃ saṃyojanaṃ pahīna’’ntipi vadato kilesappahānameva ārocitaṃ hoti, tasmā pārājikaṃ.
२२४. रहोवत्थूसु – रहो उल्लपतीति ‘‘रहोगतो अरहा अह’’न्ति वदति, न मनसा चिन्तितमेव करोति। तेनेत्थ दुक्कटं वुत्तं।
224. Rahovatthūsu – raho ullapatīti ‘‘rahogato arahā aha’’nti vadati, na manasā cintitameva karoti. Tenettha dukkaṭaṃ vuttaṃ.
विहारवत्थु उपट्ठानवत्थु च वुत्तनयमेव।
Vihāravatthuupaṭṭhānavatthu ca vuttanayameva.
२२५. न दुक्करवत्थुस्मिं – तस्स भिक्खुनो अयं लद्धि – ‘‘अरियपुग्गलाव भगवतो सावका’’ति। तेनाह – ‘‘ये खो ते भगवतो सावका ते एवं वदेय्यु’’न्ति। यस्मा चस्स अयमधिप्पायो – ‘‘सीलवता आरद्धविपस्सकेन न दुक्करं अञ्ञं ब्याकातुं, पटिबलो सो अरहत्तं पापुणितु’’न्ति। तस्मा ‘‘अनुल्लपनाधिप्पायो अह’’न्ति आह।
225. Na dukkaravatthusmiṃ – tassa bhikkhuno ayaṃ laddhi – ‘‘ariyapuggalāva bhagavato sāvakā’’ti. Tenāha – ‘‘ye kho te bhagavato sāvakā te evaṃ vadeyyu’’nti. Yasmā cassa ayamadhippāyo – ‘‘sīlavatā āraddhavipassakena na dukkaraṃ aññaṃ byākātuṃ, paṭibalo so arahattaṃ pāpuṇitu’’nti. Tasmā ‘‘anullapanādhippāyo aha’’nti āha.
वीरियवत्थुस्मिं आराधनीयोति सक्का आराधेतुं सम्पादेतुं निब्बत्तेतुन्ति अत्थो। सेसं वुत्तनयमेव।
Vīriyavatthusmiṃ ārādhanīyoti sakkā ārādhetuṃ sampādetuṃ nibbattetunti attho. Sesaṃ vuttanayameva.
मच्चुवत्थुस्मिं सो भिक्खु ‘‘यस्स विप्पटिसारो उप्पज्जति, सो भायेय्य। मय्हं पन अविप्पटिसारवत्थुकानि परिसुद्धानि सीलानि, स्वाहं किं मरणस्स भायिस्सामी’’ति एतमत्थवसं पटिच्च ‘‘नाहं आवुसो मच्चुनो भायामी’’ति आह। तेनस्स अनापत्ति।
Maccuvatthusmiṃ so bhikkhu ‘‘yassa vippaṭisāro uppajjati, so bhāyeyya. Mayhaṃ pana avippaṭisāravatthukāni parisuddhāni sīlāni, svāhaṃ kiṃ maraṇassa bhāyissāmī’’ti etamatthavasaṃ paṭicca ‘‘nāhaṃ āvuso maccuno bhāyāmī’’ti āha. Tenassa anāpatti.
विप्पटिसारवत्थुस्मिम्पि एसेव नयो। ततो परानि तीणि वत्थूनि वीरियवत्थुसदिसानेव।
Vippaṭisāravatthusmimpi eseva nayo. Tato parāni tīṇi vatthūni vīriyavatthusadisāneva.
वेदनावत्थूसुपठमस्मिं ताव सो भिक्खु पटिसङ्खानबलेन अधिवासनखन्तियं ठत्वा ‘‘नावुसो सक्का येन वा तेन वा अधिवासेतु’’न्ति आह। तेनस्स अनापत्ति।
Vedanāvatthūsupaṭhamasmiṃ tāva so bhikkhu paṭisaṅkhānabalena adhivāsanakhantiyaṃ ṭhatvā ‘‘nāvuso sakkā yena vā tena vā adhivāsetu’’nti āha. Tenassa anāpatti.
दुतिये पन अत्तुपनायिकं अकत्वा ‘‘नावुसो सक्का पुथुज्जनेना’’ति परियायेन वुत्तत्ता थुल्लच्चयं।
Dutiye pana attupanāyikaṃ akatvā ‘‘nāvuso sakkā puthujjanenā’’ti pariyāyena vuttattā thullaccayaṃ.
२२६. ब्राह्मणवत्थूसुसो किर ब्राह्मणो न केवलं ‘‘आयन्तु भोन्तो अरहन्तो’’ति आह। यं यं पनस्स वचनं मुखतो निग्गच्छति, सब्बं ‘‘अरहन्तानं आसनानि पञ्ञपेथ, पादोदकं देथ, अरहन्तो पादे धोवन्तू’’ति अरहन्तवादपटिसंयुत्तंयेव। तं पनस्स पसादभञ्ञं सद्धाचरितत्ता अत्तनो सद्धाबलेन समुस्साहितस्स वचनं। तस्मा भगवा ‘‘अनापत्ति, भिक्खवे, पसादभञ्ञे’’ति आह। एवं वुच्चमानेन पन भिक्खुना न हट्ठतुट्ठेनेव पच्चया परिभुञ्जितब्बा, ‘‘अरहत्तसम्पापिकं पटिपदं परिपूरेस्सामी’’ति एवं योगो करणीयोति।
226.Brāhmaṇavatthūsuso kira brāhmaṇo na kevalaṃ ‘‘āyantu bhonto arahanto’’ti āha. Yaṃ yaṃ panassa vacanaṃ mukhato niggacchati, sabbaṃ ‘‘arahantānaṃ āsanāni paññapetha, pādodakaṃ detha, arahanto pāde dhovantū’’ti arahantavādapaṭisaṃyuttaṃyeva. Taṃ panassa pasādabhaññaṃ saddhācaritattā attano saddhābalena samussāhitassa vacanaṃ. Tasmā bhagavā ‘‘anāpatti, bhikkhave, pasādabhaññe’’ti āha. Evaṃ vuccamānena pana bhikkhunā na haṭṭhatuṭṭheneva paccayā paribhuñjitabbā, ‘‘arahattasampāpikaṃ paṭipadaṃ paripūressāmī’’ti evaṃ yogo karaṇīyoti.
अञ्ञब्याकरणवत्थूनिसंयोजनवत्थुसदिसानेव। अगारवत्थुस्मिं सो भिक्खु गिहिभावे अनत्थिकताय अनपेक्खताय ‘‘अभब्बो खो आवुसो मादिसो’’ति आह, न उल्लपनाधिप्पायेन। तेनस्स अनापत्ति।
Aññabyākaraṇavatthūnisaṃyojanavatthusadisāneva. Agāravatthusmiṃ so bhikkhu gihibhāve anatthikatāya anapekkhatāya ‘‘abhabbo kho āvuso mādiso’’ti āha, na ullapanādhippāyena. Tenassa anāpatti.
२२७. आवटकामवत्थुस्मिं सो भिक्खु वत्थुकामेसु च किलेसकामेसु च लोकियेनेव आदीनवदस्सनेन निरपेक्खो। तस्मा ‘‘आवटा मे आवुसो कामा’’ति आह। तेनस्स अनापत्ति। एत्थ च आवटाति आवारिता निवारिता, पटिक्खित्ताति अत्थो।
227.Āvaṭakāmavatthusmiṃ so bhikkhu vatthukāmesu ca kilesakāmesu ca lokiyeneva ādīnavadassanena nirapekkho. Tasmā ‘‘āvaṭā me āvuso kāmā’’ti āha. Tenassa anāpatti. Ettha ca āvaṭāti āvāritā nivāritā, paṭikkhittāti attho.
अभिरतिवत्थुस्मिं सो भिक्खु सासने अनुक्कण्ठितभावेन उद्देसपरिपुच्छादीसु च अभिरतभावेन ‘‘अभिरतो अहं आवुसो परमाय अभिरतिया’’ति आह, न उल्लपनाधिप्पायेन। तेनस्स अनापत्ति।
Abhirativatthusmiṃ so bhikkhu sāsane anukkaṇṭhitabhāvena uddesaparipucchādīsu ca abhiratabhāvena ‘‘abhirato ahaṃ āvuso paramāya abhiratiyā’’ti āha, na ullapanādhippāyena. Tenassa anāpatti.
पक्कमनवत्थुस्मिं यो इमम्हा आवासा पठमं पक्कमिस्सतीति एवं आवासं वा मण्डपं वा सीमं वा यंकिञ्चि ठानं परिच्छिन्दित्वा कताय कतिकाय यो ‘‘मं अरहाति जानन्तू’’ति तम्हा ठाना पठमं पक्कमति, पाराजिको होति। यो पन आचरियुपज्झायानं वा किच्चेन मातापितूनं वा केनचिदेव करणीयेन भिक्खाचारत्थं वा उद्देसपरिपुच्छानं वा अत्थाय अञ्ञेन वा तादिसेन करणीयेन तं ठानं अतिक्कमित्वा गच्छति, अनापत्ति। सचेपिस्स एवं गतस्स पच्छा इच्छाचारो उप्पज्जति ‘‘न दानाहं तत्थ गमिस्सामि एवं मं अरहाति सम्भावेस्सन्ती’’ति अनापत्तियेव।
Pakkamanavatthusmiṃ yo imamhā āvāsā paṭhamaṃ pakkamissatīti evaṃ āvāsaṃ vā maṇḍapaṃ vā sīmaṃ vā yaṃkiñci ṭhānaṃ paricchinditvā katāya katikāya yo ‘‘maṃ arahāti jānantū’’ti tamhā ṭhānā paṭhamaṃ pakkamati, pārājiko hoti. Yo pana ācariyupajjhāyānaṃ vā kiccena mātāpitūnaṃ vā kenacideva karaṇīyena bhikkhācāratthaṃ vā uddesaparipucchānaṃ vā atthāya aññena vā tādisena karaṇīyena taṃ ṭhānaṃ atikkamitvā gacchati, anāpatti. Sacepissa evaṃ gatassa pacchā icchācāro uppajjati ‘‘na dānāhaṃ tattha gamissāmi evaṃ maṃ arahāti sambhāvessantī’’ti anāpattiyeva.
योपि केनचिदेव करणीयेन तं ठानं पत्वा सज्झायमनसिकारादिवसेन अञ्ञविहितो वा हुत्वा चोरादीहि वा अनुबद्धो मेघं वा उट्ठितं दिस्वा अनोवस्सकं पविसितुकामो तं ठानं अतिक्कमति, अनापत्ति। यानेन वा इद्धिया वा गच्छन्तोपि पाराजिकं नापज्जति, पदगमनेनेव आपज्जति। तम्पि येहि सह कतिका कता, तेहि सद्धिं अपुब्बंअचरिमं गच्छन्तो नापज्जति। एवं गच्छन्ता हि सब्बेपि अञ्ञमञ्ञं रक्खन्ति। सचेपि मण्डपरुक्खमूलादीसु किञ्चि ठानं परिच्छिन्दित्वा ‘‘यो एत्थ निसीदति वा चङ्कमति वा, तं अरहाति जानिस्साम’’ पुप्फानि वा ठपेत्वा ‘‘यो इमानि गहेत्वा पूजं करिस्सति, तं अरहाति जानिस्सामा’’तिआदिना नयेन कतिका कता होति, तत्रापि इच्छाचारवसेन तथा करोन्तस्स पाराजिकमेव। सचेपि उपासकेन अन्तरामग्गे विहारो वा कतो होति, चीवरादीनि वा ठपितानि होन्ति, ‘‘ये अरहन्तो ते इमस्मिं विहारे वसन्तु, चीवरादीनि च गण्हन्तू’’ति। तत्रापि इच्छाचारवसेन वसन्तस्स वा चीवरादीनि वा गण्हन्तस्स पाराजिकमेव । एतं पन अधम्मिककतिकवत्तं , तस्मा न कातब्बं, अञ्ञं वा एवरूपं ‘‘इमस्मिं तेमासब्भन्तरे सब्बेव आरञ्ञका होन्तु, पिण्डपातिकङ्गादिअवसेसधुतङ्गधरा वा अथ वा सब्बेव खीणासवा होन्तू’’ति एवमादि। नानावेरज्जका हि भिक्खू सन्निपतन्ति। तत्थ केचि दुब्बला अप्पथामा एवरूपं वत्तं अनुपालेतुं न सक्कोन्ति। तस्मा एवरूपम्पि वत्तं न कातब्बं। ‘‘इमं तेमासं सब्बेहेव न उद्दिसितब्बं, न परिपुच्छितब्बं, न पब्बाजेतब्बं, मूगब्बतं गण्हितब्बं, बहि सीमट्ठस्सापि सङ्घलाभो दातब्बो’’ति एवमादिकं पन न कातब्बमेव।
Yopi kenacideva karaṇīyena taṃ ṭhānaṃ patvā sajjhāyamanasikārādivasena aññavihito vā hutvā corādīhi vā anubaddho meghaṃ vā uṭṭhitaṃ disvā anovassakaṃ pavisitukāmo taṃ ṭhānaṃ atikkamati, anāpatti. Yānena vā iddhiyā vā gacchantopi pārājikaṃ nāpajjati, padagamaneneva āpajjati. Tampi yehi saha katikā katā, tehi saddhiṃ apubbaṃacarimaṃ gacchanto nāpajjati. Evaṃ gacchantā hi sabbepi aññamaññaṃ rakkhanti. Sacepi maṇḍaparukkhamūlādīsu kiñci ṭhānaṃ paricchinditvā ‘‘yo ettha nisīdati vā caṅkamati vā, taṃ arahāti jānissāma’’ pupphāni vā ṭhapetvā ‘‘yo imāni gahetvā pūjaṃ karissati, taṃ arahāti jānissāmā’’tiādinā nayena katikā katā hoti, tatrāpi icchācāravasena tathā karontassa pārājikameva. Sacepi upāsakena antarāmagge vihāro vā kato hoti, cīvarādīni vā ṭhapitāni honti, ‘‘ye arahanto te imasmiṃ vihāre vasantu, cīvarādīni ca gaṇhantū’’ti. Tatrāpi icchācāravasena vasantassa vā cīvarādīni vā gaṇhantassa pārājikameva . Etaṃ pana adhammikakatikavattaṃ , tasmā na kātabbaṃ, aññaṃ vā evarūpaṃ ‘‘imasmiṃ temāsabbhantare sabbeva āraññakā hontu, piṇḍapātikaṅgādiavasesadhutaṅgadharā vā atha vā sabbeva khīṇāsavā hontū’’ti evamādi. Nānāverajjakā hi bhikkhū sannipatanti. Tattha keci dubbalā appathāmā evarūpaṃ vattaṃ anupāletuṃ na sakkonti. Tasmā evarūpampi vattaṃ na kātabbaṃ. ‘‘Imaṃ temāsaṃ sabbeheva na uddisitabbaṃ, na paripucchitabbaṃ, na pabbājetabbaṃ, mūgabbataṃ gaṇhitabbaṃ, bahi sīmaṭṭhassāpi saṅghalābho dātabbo’’ti evamādikaṃ pana na kātabbameva.
२२८. लक्खणसंयुत्ते य्वायं आयस्मा च लक्खणोति लक्खणत्थेरो वुत्तो, एस जटिलसहस्सस्स अब्भन्तरे एहिभिक्खूपसम्पदाय उपसम्पन्नो आदित्तपरियायावसाने अरहत्तप्पत्तो एको महासावकोति वेदितब्बो। यस्मा पनेस लक्खणसम्पन्नेन सब्बाकारपरिपूरेन ब्रह्मसमेन अत्तभावेन समन्नागतो, तस्मा लक्खणोति सङ्खं गतो। महामोग्गल्लानत्थेरो पन पब्बजितदिवसतो सत्तमे दिवसे अरहत्तप्पत्तो दुतियो अग्गसावको।
228.Lakkhaṇasaṃyutte yvāyaṃ āyasmā ca lakkhaṇoti lakkhaṇatthero vutto, esa jaṭilasahassassa abbhantare ehibhikkhūpasampadāya upasampanno ādittapariyāyāvasāne arahattappatto eko mahāsāvakoti veditabbo. Yasmā panesa lakkhaṇasampannena sabbākāraparipūrena brahmasamena attabhāvena samannāgato, tasmā lakkhaṇoti saṅkhaṃ gato. Mahāmoggallānatthero pana pabbajitadivasato sattame divase arahattappatto dutiyo aggasāvako.
सितं पात्वाकासीति मन्दहसितं पातुअकासि, पकासयि दस्सेसीति वुत्तं होति। किं पन दिस्वा थेरो सितं पात्वाकासीति? उपरि पाळियं आगतं अट्ठिकसङ्खलिकं एकं पेतलोके निब्बत्तं सत्तं दिस्वा, तञ्च खो दिब्बेन चक्खुना, न पसादचक्खुना। पसादचक्खुस्स हि एते अत्तभावा न आपाथं आगच्छन्ति। एवरूपं पन अत्तभावं दिस्वा कारुञ्ञे कातब्बे कस्मा सितं पात्वाकासीति? अत्तनो च बुद्धञाणस्स च सम्पत्तिसमनुस्सरणतो। तञ्हि दिस्वा थेरो ‘‘अदिट्ठसच्चेन नाम पुग्गलेन पटिलभितब्बा एवरूपा अत्तभावा मुत्तो अहं, लाभा वत मे, सुलद्धं वत मे’’ति अत्तनो च सम्पत्तिं अनुस्सरित्वा ‘‘अहो बुद्धस्स भगवतो ञाणसम्पत्ति, यो ‘कम्मविपाको, भिक्खवे, अचिन्तेय्यो; न चिन्तेतब्बो’ति (अ॰ नि॰ ४.७७) देसेसि, पच्चक्खं वत कत्वा बुद्धा देसेन्ति, सुप्पटिविद्धा बुद्धानं धम्मधातू’’ति एवं बुद्धञाणसम्पत्तिञ्च सरित्वा सितं पात्वाकासीति। यस्मा पन खीणासवा नाम न अकारणा सितं पातुकरोन्ति, तस्मा तं लक्खणत्थेरो पुच्छि – ‘‘को नु खो आवुसो मोग्गल्लान हेतु, को पच्चयो सितस्स पातुकम्माया’’ति। थेरो पन यस्मा येहि अयं उपपत्ति सामं अदिट्ठा, ते दुस्सद्धापया होन्ति, तस्मा भगवन्तं सक्खिं कत्वा ब्याकातुकामताय ‘‘अकालो खो, आवुसो’’तिआदिमाह । ततो भगवतो सन्तिके पुट्ठो ‘‘इधाहं आवुसो’’तिआदिना नयेन ब्याकासि।
Sitaṃ pātvākāsīti mandahasitaṃ pātuakāsi, pakāsayi dassesīti vuttaṃ hoti. Kiṃ pana disvā thero sitaṃ pātvākāsīti? Upari pāḷiyaṃ āgataṃ aṭṭhikasaṅkhalikaṃ ekaṃ petaloke nibbattaṃ sattaṃ disvā, tañca kho dibbena cakkhunā, na pasādacakkhunā. Pasādacakkhussa hi ete attabhāvā na āpāthaṃ āgacchanti. Evarūpaṃ pana attabhāvaṃ disvā kāruññe kātabbe kasmā sitaṃ pātvākāsīti? Attano ca buddhañāṇassa ca sampattisamanussaraṇato. Tañhi disvā thero ‘‘adiṭṭhasaccena nāma puggalena paṭilabhitabbā evarūpā attabhāvā mutto ahaṃ, lābhā vata me, suladdhaṃ vata me’’ti attano ca sampattiṃ anussaritvā ‘‘aho buddhassa bhagavato ñāṇasampatti, yo ‘kammavipāko, bhikkhave, acinteyyo; na cintetabbo’ti (a. ni. 4.77) desesi, paccakkhaṃ vata katvā buddhā desenti, suppaṭividdhā buddhānaṃ dhammadhātū’’ti evaṃ buddhañāṇasampattiñca saritvā sitaṃ pātvākāsīti. Yasmā pana khīṇāsavā nāma na akāraṇā sitaṃ pātukaronti, tasmā taṃ lakkhaṇatthero pucchi – ‘‘ko nu kho āvuso moggallāna hetu, ko paccayo sitassa pātukammāyā’’ti. Thero pana yasmā yehi ayaṃ upapatti sāmaṃ adiṭṭhā, te dussaddhāpayā honti, tasmā bhagavantaṃ sakkhiṃ katvā byākātukāmatāya ‘‘akālo kho, āvuso’’tiādimāha . Tato bhagavato santike puṭṭho ‘‘idhāhaṃ āvuso’’tiādinā nayena byākāsi.
तत्थ अट्ठिकसङ्खलिकन्ति सेतं निम्मंसलोहितं अट्ठिसङ्घातं। गिज्झापि काकापि कुललापीति एतेपि यक्खगिज्झा चेव यक्खकाका च यक्खकुलला च पच्चेतब्बा। पाकतिकानं पन गिज्झादीनं आपाथम्पि एतं रूपं नागच्छति। अनुपतित्वा अनुपतित्वाति अनुबन्धित्वा अनुबन्धित्वा। वितुडेन्तीति विनिविज्झित्वा गच्छन्ति। वितुदेन्तीति वा पाठो, असिधारूपमेहि तिखिणेहि लोहतुण्डेहि विज्झन्तीति अत्थो। सा सुदं अट्टस्सरं करोतीति एत्थ सुदन्ति निपातो, सा अट्ठिकसङ्खलिका अट्टस्सरं आतुरस्सरं करोतीति अत्थो। अकुसलविपाकानुभवनत्थं किर योजनप्पमाणापि तादिसा अत्तभावा निब्बत्तन्ति, पसादुस्सदा च होन्ति पक्कगण्डसदिसा; तस्मा सा अट्ठिकसङ्खलिका बलववेदनातुरा तादिसं सरमकासीति। एवञ्च पन वत्वा पुन आयस्मा महामोग्गल्लानो ‘‘वट्टगामिकसत्ता नाम एवरूपा अत्तभावा न मुच्चन्ती’’ति सत्तेसु कारुञ्ञं पटिच्च उप्पन्नं धम्मसंवेगं दस्सेन्तो ‘‘तस्स मय्हं आवुसो एतदहोसि; अच्छरियं वत भो’’तिआदिमाह।
Tattha aṭṭhikasaṅkhalikanti setaṃ nimmaṃsalohitaṃ aṭṭhisaṅghātaṃ. Gijjhāpi kākāpi kulalāpīti etepi yakkhagijjhā ceva yakkhakākā ca yakkhakulalā ca paccetabbā. Pākatikānaṃ pana gijjhādīnaṃ āpāthampi etaṃ rūpaṃ nāgacchati. Anupatitvā anupatitvāti anubandhitvā anubandhitvā. Vituḍentīti vinivijjhitvā gacchanti. Vitudentīti vā pāṭho, asidhārūpamehi tikhiṇehi lohatuṇḍehi vijjhantīti attho. Sā sudaṃ aṭṭassaraṃ karotīti ettha sudanti nipāto, sā aṭṭhikasaṅkhalikā aṭṭassaraṃ āturassaraṃ karotīti attho. Akusalavipākānubhavanatthaṃ kira yojanappamāṇāpi tādisā attabhāvā nibbattanti, pasādussadā ca honti pakkagaṇḍasadisā; tasmā sā aṭṭhikasaṅkhalikā balavavedanāturā tādisaṃ saramakāsīti. Evañca pana vatvā puna āyasmā mahāmoggallāno ‘‘vaṭṭagāmikasattā nāma evarūpā attabhāvā na muccantī’’ti sattesu kāruññaṃ paṭicca uppannaṃ dhammasaṃvegaṃ dassento ‘‘tassa mayhaṃ āvuso etadahosi; acchariyaṃ vata bho’’tiādimāha.
भिक्खू उज्झायन्तीति येसं सा पेतूपपत्ति अप्पच्चक्खा, ते उज्झायन्ति । भगवा पन थेरस्सानुभावं पकासेन्तो ‘‘चक्खुभूता वत भिक्खवे सावका विहरन्ती’’तिआदिमाह। तत्थ चक्खु भूतं जातं उप्पन्नं तेसन्ति चक्खुभूता; भूतचक्खुका उप्पन्नचक्खुका, चक्खुं उप्पादेत्वा, विहरन्तीति अत्थो। दुतियपदेपि एसेव नयो। यत्र हि नामाति एत्थ यत्राति कारणवचनं। तत्रायमत्थयोजना; यस्मा नाम सावकोपि एवरूपं ञस्सति वा दक्खति वा सक्खिं वा करिस्सति, तस्मा अवोचुम्ह – ‘‘चक्खुभूता वत भिक्खवे सावका विहरन्ति, ञाणभूता वत भिक्खवे सावका विहरन्ती’’ति।
Bhikkhū ujjhāyantīti yesaṃ sā petūpapatti appaccakkhā, te ujjhāyanti . Bhagavā pana therassānubhāvaṃ pakāsento ‘‘cakkhubhūtā vata bhikkhave sāvakā viharantī’’tiādimāha. Tattha cakkhu bhūtaṃ jātaṃ uppannaṃ tesanti cakkhubhūtā; bhūtacakkhukā uppannacakkhukā, cakkhuṃ uppādetvā, viharantīti attho. Dutiyapadepi eseva nayo. Yatra hi nāmāti ettha yatrāti kāraṇavacanaṃ. Tatrāyamatthayojanā; yasmā nāma sāvakopi evarūpaṃ ñassati vā dakkhati vā sakkhiṃ vā karissati, tasmā avocumha – ‘‘cakkhubhūtā vata bhikkhave sāvakā viharanti, ñāṇabhūtā vata bhikkhave sāvakā viharantī’’ti.
पुब्बेव मे सो भिक्खवे सत्तो दिट्ठोति बोधिमण्डे सब्बञ्ञुतञाणप्पटिवेधेन अप्पमाणेसु चक्कवाळेसु अप्पमाणे सत्तनिकाये भवगतियोनिठितिनिवासे च पच्चक्खं करोन्तेन मया पुब्बेव सो सत्तो दिट्ठोति वदति।
Pubbeva me so bhikkhave satto diṭṭhoti bodhimaṇḍe sabbaññutañāṇappaṭivedhena appamāṇesu cakkavāḷesu appamāṇe sattanikāye bhavagatiyoniṭhitinivāse ca paccakkhaṃ karontena mayā pubbeva so satto diṭṭhoti vadati.
गोघातकोति गावो वधित्वा वधित्वा अट्ठितो मंसं मोचेत्वा विक्किणित्वा जीविककप्पनकसत्तो। तस्सेव कम्मस्स विपाकावसेसेनाति तस्स नानाचेतनाहि आयूहितस्स अपरापरियकम्मस्स। तत्र हि याय चेतनाय नरके पटिसन्धि जनिता, तस्सा विपाके परिक्खीणे अवसेसकम्मं वा कम्मनिमित्तं वा आरम्मणं कत्वा पुन पेतादीसु पटिसन्धि निब्बत्तति, तस्मा सा पटिसन्धि कम्मसभागताय वा आरम्मणसभागताय वा ‘‘तस्सेव कम्मस्स विपाकावसेसो’’ति वुच्चति। अयञ्च सत्तो एवं उपपन्नो। तेनाह – ‘‘तस्सेव कम्मस्स विपाकावसेसेना’’ति। तस्स किर नरका चवनकाले निम्मंसकतानं गुन्नं अट्ठिरासि एव निमित्तं अहोसि। सो पटिच्छन्नम्पि तं कम्मं विञ्ञूनं पाकटं विय करोन्तो अट्ठिसङ्खलिकपेतो जातो।
Goghātakoti gāvo vadhitvā vadhitvā aṭṭhito maṃsaṃ mocetvā vikkiṇitvā jīvikakappanakasatto. Tasseva kammassa vipākāvasesenāti tassa nānācetanāhi āyūhitassa aparāpariyakammassa. Tatra hi yāya cetanāya narake paṭisandhi janitā, tassā vipāke parikkhīṇe avasesakammaṃ vā kammanimittaṃ vā ārammaṇaṃ katvā puna petādīsu paṭisandhi nibbattati, tasmā sā paṭisandhi kammasabhāgatāya vā ārammaṇasabhāgatāya vā ‘‘tasseva kammassa vipākāvaseso’’ti vuccati. Ayañca satto evaṃ upapanno. Tenāha – ‘‘tasseva kammassa vipākāvasesenā’’ti. Tassa kira narakā cavanakāle nimmaṃsakatānaṃ gunnaṃ aṭṭhirāsi eva nimittaṃ ahosi. So paṭicchannampi taṃ kammaṃ viññūnaṃ pākaṭaṃ viya karonto aṭṭhisaṅkhalikapeto jāto.
२२९. मंसपेसिवत्थुस्मिं गोघातकोति गोमंसपेसियो कत्वा सुक्खापेत्वा वल्लूरविक्कयेन अनेकानि वस्सानि जीविकं कप्पेसि। तेनस्स नरका चवनकाले मंसपेसियेव निमित्तं अहोसि। सो मंसपेसिपेतो जातो।
229. Maṃsapesivatthusmiṃ goghātakoti gomaṃsapesiyo katvā sukkhāpetvā vallūravikkayena anekāni vassāni jīvikaṃ kappesi. Tenassa narakā cavanakāle maṃsapesiyeva nimittaṃ ahosi. So maṃsapesipeto jāto.
मंसपिण्डवत्थुस्मिं सो साकुणिको सकुणे गहेत्वा विक्किणनकाले निप्पक्खचम्मे मंसपिण्डमत्ते कत्वा विक्किणन्तो जीविकं कप्पेसि। तेनस्स नरका चवनकाले मंसपिण्डोव निमित्तं अहोसि। सो मंसपिण्डपेतो जातो।
Maṃsapiṇḍavatthusmiṃ so sākuṇiko sakuṇe gahetvā vikkiṇanakāle nippakkhacamme maṃsapiṇḍamatte katvā vikkiṇanto jīvikaṃ kappesi. Tenassa narakā cavanakāle maṃsapiṇḍova nimittaṃ ahosi. So maṃsapiṇḍapeto jāto.
निच्छविवत्थुस्मिं तस्स ओरब्भिकस्स एळके वधित्वा निच्चम्मे कत्वा कप्पितजीविकस्स पुरिमनयेनेव निच्चम्मं एळकसरीरं निमित्तमहोसि। सो निच्छविपेतो जातो।
Nicchavivatthusmiṃ tassa orabbhikassa eḷake vadhitvā niccamme katvā kappitajīvikassa purimanayeneva niccammaṃ eḷakasarīraṃ nimittamahosi. So nicchavipeto jāto.
असिलोमवत्थुस्मिं सो सूकरिको दीघरत्तं निवापपुट्ठे सूकरे असिना वधित्वा वधित्वा दीघरत्तं जीविकं कप्पेसि। तेनस्स उक्खित्तासिकभावोव निमित्तं अहोसि। तस्मा असिलोमपेतो जातो।
Asilomavatthusmiṃ so sūkariko dīgharattaṃ nivāpapuṭṭhe sūkare asinā vadhitvā vadhitvā dīgharattaṃ jīvikaṃ kappesi. Tenassa ukkhittāsikabhāvova nimittaṃ ahosi. Tasmā asilomapeto jāto.
सत्तिलोमवत्थुस्मिं सो मागविको एकं मिगञ्च सत्तिञ्च गहेत्वा वनं गन्त्वा तस्स मिगस्स समीपं आगतागते मिगे सत्तिया विज्झित्वा मारेसि, तस्स सत्तिया विज्झनकभावोयेव निमित्तं अहोसि। तस्मा सत्तिलोमपेतो जातो।
Sattilomavatthusmiṃ so māgaviko ekaṃ migañca sattiñca gahetvā vanaṃ gantvā tassa migassa samīpaṃ āgatāgate mige sattiyā vijjhitvā māresi, tassa sattiyā vijjhanakabhāvoyeva nimittaṃ ahosi. Tasmā sattilomapeto jāto.
उसुलोमवत्थुस्मिं कारणिकोति राजापराधिके अनेकाहि कारणाहि पीळेत्वा अवसाने कण्डेन विज्झित्वा मारणकपुरिसो। सो किर असुकस्मिं पदेसे विद्धो मरतीति ञत्वाव विज्झति। तस्सेवं जीविकं कप्पेत्वा नरके उप्पन्नस्स ततो पक्कावसेसेन इधूपपत्तिकाले उसुना विज्झनभावोयेव निमित्तं अहोसि। तस्मा उसुलोमपेतो जातो।
Usulomavatthusmiṃ kāraṇikoti rājāparādhike anekāhi kāraṇāhi pīḷetvā avasāne kaṇḍena vijjhitvā māraṇakapuriso. So kira asukasmiṃ padese viddho maratīti ñatvāva vijjhati. Tassevaṃ jīvikaṃ kappetvā narake uppannassa tato pakkāvasesena idhūpapattikāle usunā vijjhanabhāvoyeva nimittaṃ ahosi. Tasmā usulomapeto jāto.
सूचिलोमवत्थुस्मिं सारथीति अस्सदमको। गोदमकोतिपि कुरुन्दट्ठकथायंवुत्तं। तस्स पतोदसूचिया विज्झनभावोयेव निमित्तं अहोसि। तस्मा सूचिलोमपेतो जातो।
Sūcilomavatthusmiṃ sārathīti assadamako. Godamakotipi kurundaṭṭhakathāyaṃvuttaṃ. Tassa patodasūciyā vijjhanabhāvoyeva nimittaṃ ahosi. Tasmā sūcilomapeto jāto.
दुतियसूचिलोमवत्थुस्मिं सूचकोति पेसुञ्ञकारको । सो किर मनुस्से अञ्ञमञ्ञञ्च भिन्दि। राजकुले च ‘‘इमस्स इमं नाम अत्थि, इमिना इदं नाम कत’’न्ति सूचेत्वा सूचेत्वा अनयब्यसनं पापेसि। तस्मा यथानेन सूचेत्वा मनुस्सा भिन्ना, तथा सूचीहि भेदनदुक्खं पच्चनुभोतुं कम्ममेव निमित्तं कत्वा सूचिलोमपेतो जातो।
Dutiyasūcilomavatthusmiṃ sūcakoti pesuññakārako . So kira manusse aññamaññañca bhindi. Rājakule ca ‘‘imassa imaṃ nāma atthi, iminā idaṃ nāma kata’’nti sūcetvā sūcetvā anayabyasanaṃ pāpesi. Tasmā yathānena sūcetvā manussā bhinnā, tathā sūcīhi bhedanadukkhaṃ paccanubhotuṃ kammameva nimittaṃ katvā sūcilomapeto jāto.
अण्डभारितवत्थुस्मिं गामकूटोति विनिच्छयामच्चो। तस्स कम्मसभागताय कुम्भमत्ता महाघटप्पमाणा अण्डा अहेसुं। सो हि यस्मा रहो पटिच्छन्न ठाने लञ्जं गहेत्वा कूटविनिच्छयेन पाकटं दोसं करोन्तो सामिके अस्सामिके अकासि। तस्मास्स रहस्सं अङ्गं पाकटं निब्बत्तं। यस्मा दण्डं पट्ठपेन्तो परेसं असय्हं भारं आरोपेसि, तस्मास्स रहस्सङ्गं असय्हभारो हुत्वा निब्बत्तं। यस्मा यस्मिं ठाने ठितेन समेन भवितब्बं, तस्मिं ठत्वा विसमो अहोसि, तस्मास्स रहस्सङ्गे विसमा निसज्जा अहोसीति।
Aṇḍabhāritavatthusmiṃ gāmakūṭoti vinicchayāmacco. Tassa kammasabhāgatāya kumbhamattā mahāghaṭappamāṇā aṇḍā ahesuṃ. So hi yasmā raho paṭicchanna ṭhāne lañjaṃ gahetvā kūṭavinicchayena pākaṭaṃ dosaṃ karonto sāmike assāmike akāsi. Tasmāssa rahassaṃ aṅgaṃ pākaṭaṃ nibbattaṃ. Yasmā daṇḍaṃ paṭṭhapento paresaṃ asayhaṃ bhāraṃ āropesi, tasmāssa rahassaṅgaṃ asayhabhāro hutvā nibbattaṃ. Yasmā yasmiṃ ṭhāne ṭhitena samena bhavitabbaṃ, tasmiṃ ṭhatvā visamo ahosi, tasmāssa rahassaṅge visamā nisajjā ahosīti.
पारदारिकवत्थुस्मिं सो सत्तो परस्स रक्खितं गोपितं सस्सामिकं फस्सं फुसन्तो मीळ्हसुखेन कामसुखेन चित्तं रमयित्वा कम्मसभागताय गूथफस्सं फुसन्तो दुक्खमनुभवितुं तत्थ निब्बत्तो। दुट्ठब्राह्मणवत्थु पाकटमेव।
Pāradārikavatthusmiṃ so satto parassa rakkhitaṃ gopitaṃ sassāmikaṃ phassaṃ phusanto mīḷhasukhena kāmasukhena cittaṃ ramayitvā kammasabhāgatāya gūthaphassaṃ phusanto dukkhamanubhavituṃ tattha nibbatto. Duṭṭhabrāhmaṇavatthu pākaṭameva.
२३०. निच्छवित्थिवत्थुस्मिं यस्मा मातुगामो नाम अत्तनो फस्से अनिस्सरो, सा च तं सामिकस्स सन्तकं फस्सं थेनेत्वा परेसं अभिरतिं उप्पादेसि, तस्मा कम्मसभागताय सुखसम्फस्सा धंसित्वा दुक्खसम्फस्सं अनुभवितुं निच्छवित्थी हुत्वा उपपन्ना।
230.Nicchavitthivatthusmiṃ yasmā mātugāmo nāma attano phasse anissaro, sā ca taṃ sāmikassa santakaṃ phassaṃ thenetvā paresaṃ abhiratiṃ uppādesi, tasmā kammasabhāgatāya sukhasamphassā dhaṃsitvā dukkhasamphassaṃ anubhavituṃ nicchavitthī hutvā upapannā.
मङ्गुलित्थिवत्थुस्मिं मङ्गुलिन्ति विरूपं दुद्दसिकं बीभच्छं, सा किर इक्खणिकाकम्मं यक्खदासिकम्मं करोन्ती ‘‘इमिना च इमिना च एवं बलिकम्मे कते अयं नाम तुम्हाकं वड्ढि भविस्सती’’ति महाजनस्स गन्धपुप्फादीनि वञ्चनाय गहेत्वा महाजनं दुद्दिट्ठिं मिच्छादिट्ठिं गण्हापेसि, तस्मा ताय कम्मसभागताय गन्धपुप्फादीनं थेनितत्ता दुग्गन्धा दुद्दस्सनस्स गाहितत्ता दुद्दसिका विरूपा बीभच्छा हुत्वा निब्बत्ता।
Maṅgulitthivatthusmiṃ maṅgulinti virūpaṃ duddasikaṃ bībhacchaṃ, sā kira ikkhaṇikākammaṃ yakkhadāsikammaṃ karontī ‘‘iminā ca iminā ca evaṃ balikamme kate ayaṃ nāma tumhākaṃ vaḍḍhi bhavissatī’’ti mahājanassa gandhapupphādīni vañcanāya gahetvā mahājanaṃ duddiṭṭhiṃ micchādiṭṭhiṃ gaṇhāpesi, tasmā tāya kammasabhāgatāya gandhapupphādīnaṃ thenitattā duggandhā duddassanassa gāhitattā duddasikā virūpā bībhacchā hutvā nibbattā.
ओकिलिनिवत्थुस्मिं उप्पक्कं ओकिलिनिं ओकिरिनिन्ति सा किर अङ्गारचितके निपन्ना विप्फन्दमाना विपरिवत्तमाना पच्चति, तस्मा उप्पक्का चेव होति खरेन अग्गिना पक्कसरीरा; ओकिलिनी च किलिन्नसरीरा बिन्दुबिन्दूनि हिस्सा सरीरतो पग्घरन्ति। ओकिरिनी च अङ्गारसम्परिकिण्णा, तस्सा हि हेट्ठतोपि किंसुकपुप्फवण्णा अङ्गारा, उभयपस्सेसुपि , आकासतोपिस्सा उपरि अङ्गारा पतन्ति, तेन वुत्तं – ‘‘उप्पक्कं ओकिलिनिं ओकिरिनि’’न्ति। सा इस्सापकता सपत्तिं अङ्गारकटाहेन ओकिरीति तस्सा किर कलिङ्गरञ्ञो एका नाटकिनी अङ्गारकटाहं समीपे ठपेत्वा गत्ततो उदकञ्च पुञ्छति, पाणिना च सेदं करोति। राजापि ताय सद्धिं कथञ्च करोति, परितुट्ठाकारञ्च दस्सेति। अग्गमहेसी तं असहमाना इस्सापकता हुत्वा अचिरपक्कन्तस्स रञ्ञो तं अङ्गारकटाहं गहेत्वा तस्सा उपरि अङ्गारे ओकिरि। सा तं कम्मं कत्वा तादिसंयेव विपाकं पच्चनुभवितुं पेतलोके निब्बत्ता।
Okilinivatthusmiṃ uppakkaṃ okiliniṃ okirininti sā kira aṅgāracitake nipannā vipphandamānā viparivattamānā paccati, tasmā uppakkā ceva hoti kharena agginā pakkasarīrā; okilinī ca kilinnasarīrā bindubindūni hissā sarīrato paggharanti. Okirinī ca aṅgārasamparikiṇṇā, tassā hi heṭṭhatopi kiṃsukapupphavaṇṇā aṅgārā, ubhayapassesupi , ākāsatopissā upari aṅgārā patanti, tena vuttaṃ – ‘‘uppakkaṃ okiliniṃ okirini’’nti. Sā issāpakatā sapattiṃ aṅgārakaṭāhena okirīti tassā kira kaliṅgarañño ekā nāṭakinī aṅgārakaṭāhaṃ samīpe ṭhapetvā gattato udakañca puñchati, pāṇinā ca sedaṃ karoti. Rājāpi tāya saddhiṃ kathañca karoti, parituṭṭhākārañca dasseti. Aggamahesī taṃ asahamānā issāpakatā hutvā acirapakkantassa rañño taṃ aṅgārakaṭāhaṃ gahetvā tassā upari aṅgāre okiri. Sā taṃ kammaṃ katvā tādisaṃyeva vipākaṃ paccanubhavituṃ petaloke nibbattā.
चोरघातकवत्थुस्मिं सो रञ्ञो आणाय दीघरत्तं चोरानं सीसानि छिन्दित्वा पेतलोके निब्बत्तन्तो असीसकं कबन्धं हुत्वा निब्बत्ति।
Coraghātakavatthusmiṃ so rañño āṇāya dīgharattaṃ corānaṃ sīsāni chinditvā petaloke nibbattanto asīsakaṃ kabandhaṃ hutvā nibbatti.
भिक्खुवत्थुस्मिं पापभिक्खूति लामकभिक्खु। सो किर लोकस्स सद्धादेय्ये चत्तारो पच्चये परिभुञ्जित्वा कायवचीद्वारेहि असं यतो भिन्नाजीवो चित्तकेळिं कीळन्तो विचरि। ततो एकं बुद्धन्तरं निरये पच्चित्वा पेतलोके निब्बत्तन्तो भिक्खुसदिसेनेव अत्तभावेन निब्बत्ति। भिक्खुनी-सिक्खमाना-सामणेर-सामणेरीवत्थूसुपि अयमेव विनिच्छयो।
Bhikkhuvatthusmiṃ pāpabhikkhūti lāmakabhikkhu. So kira lokassa saddhādeyye cattāro paccaye paribhuñjitvā kāyavacīdvārehi asaṃ yato bhinnājīvo cittakeḷiṃ kīḷanto vicari. Tato ekaṃ buddhantaraṃ niraye paccitvā petaloke nibbattanto bhikkhusadiseneva attabhāvena nibbatti. Bhikkhunī-sikkhamānā-sāmaṇera-sāmaṇerīvatthūsupi ayameva vinicchayo.
२३१. तपोदावत्थुस्मिं अच्छोदकोति पसन्नोदको। सीतोदकोति सीतलउदको। सातोदकोति मधुरोदको। सेतकोति परिसुद्धो निस्सेवालपणककद्दमो। सुप्पतित्थोति सुन्दरेहि तित्थेहि उपपन्नो। रमणीयोति रतिजनको। चक्कमत्तानीति रथचक्कप्पमाणानि। कुथिता सन्दतीति तत्रा सन्तत्ता हुत्वा सन्दति। यतायं भिक्खवेति यतो अयं भिक्खवे। सो दहोति सो रहदो। कुतो पनायं सन्दतीति? वेभारपब्बतस्स किर हेट्ठा भुम्मट्ठकनागानं पञ्चयोजनसतिकं नागभवनं देवलोकसदिसं मणिमयेन तलेन आरामुय्यानेहि च समन्नागतं; तत्थ नागानं कीळनट्ठाने सो उदकदहो, ततो अयं तपोदा सन्दति। द्विन्नं महानिरयानं अन्तरिकाय आगच्छतीति राजगहनगरं किर आविञ्जेत्वा महापेतलोको, तत्थ द्विन्नं महालोहकुम्भिनिरयानं अन्तरेन अयं तपोदा आगच्छति, तस्मा कुथिता सन्दतीति।
231. Tapodāvatthusmiṃ acchodakoti pasannodako. Sītodakoti sītalaudako. Sātodakoti madhurodako. Setakoti parisuddho nissevālapaṇakakaddamo. Suppatitthoti sundarehi titthehi upapanno. Ramaṇīyoti ratijanako. Cakkamattānīti rathacakkappamāṇāni. Kuthitā sandatīti tatrā santattā hutvā sandati. Yatāyaṃ bhikkhaveti yato ayaṃ bhikkhave. So dahoti so rahado. Kuto panāyaṃ sandatīti? Vebhārapabbatassa kira heṭṭhā bhummaṭṭhakanāgānaṃ pañcayojanasatikaṃ nāgabhavanaṃ devalokasadisaṃ maṇimayena talena ārāmuyyānehi ca samannāgataṃ; tattha nāgānaṃ kīḷanaṭṭhāne so udakadaho, tato ayaṃ tapodā sandati. Dvinnaṃ mahānirayānaṃ antarikāya āgacchatīti rājagahanagaraṃ kira āviñjetvā mahāpetaloko, tattha dvinnaṃ mahālohakumbhinirayānaṃ antarena ayaṃ tapodā āgacchati, tasmā kuthitā sandatīti.
युद्धवत्थुस्मिं नन्दी चरतीति विजयभेरी आहिण्डति। राजा आवुसो लिच्छवीहीति थेरो किर अत्तनो दिवाट्ठाने च रत्तिट्ठाने च निसीदित्वा ‘‘लिच्छवयो कतहत्था कतूपासना, राजा च तेहि सद्धिं सम्पहारं देती’’ति आवज्जेन्तो दिब्बेन चक्खुना राजानं पराजितं पलायमानं अद्दस। ततो भिक्खू आमन्तेत्वा ‘‘राजा आवुसो तुम्हाकं उपट्ठाको लिच्छवीहि पभग्गो’’ति आह। सच्चं, भिक्खवे, मोग्गल्लानो आहाति पराजिककाले आवज्जित्वा यं दिट्ठं तं भणन्तो सच्चं आह।
Yuddhavatthusmiṃ nandī caratīti vijayabherī āhiṇḍati. Rājā āvuso licchavīhīti thero kira attano divāṭṭhāne ca rattiṭṭhāne ca nisīditvā ‘‘licchavayo katahatthā katūpāsanā, rājā ca tehi saddhiṃ sampahāraṃ detī’’ti āvajjento dibbena cakkhunā rājānaṃ parājitaṃ palāyamānaṃ addasa. Tato bhikkhū āmantetvā ‘‘rājā āvuso tumhākaṃ upaṭṭhāko licchavīhi pabhaggo’’ti āha. Saccaṃ, bhikkhave, moggallāno āhāti parājikakāle āvajjitvā yaṃ diṭṭhaṃ taṃ bhaṇanto saccaṃ āha.
२३२. नागोगाहवत्थुस्मिं सप्पिनिकायाति एवंनामिकाय। आनेञ्जं समाधिन्ति अनेजं अचलं कायवाचाविप्फन्दविरहितं चतुत्थज्झानसमाधिं। नागानन्ति हत्थीनं। ओगय्ह उत्तरन्तानन्ति ओगय्ह ओगाहेत्वा पुन उत्तरन्तानं। ते किर गम्भीरं उदकं ओतरित्वा तत्थ न्हत्वा च पिवित्वा च सोण्डाय उदकं गहेत्वा अञ्ञमञ्ञं आलोलेन्ता उत्तरन्ति, तेसं एवं ओगय्ह उत्तरन्तानन्ति वुत्तं होति। कोञ्चं करोन्तानन्ति नदीतीरे ठत्वा सोण्डं मुखे पक्खिपित्वा कोञ्चनादं करोन्तानं। सद्दं अस्सोसिन्ति तं कोञ्चनादसद्दं अस्सोसिं। अत्थेसो, भिक्खवे, समाधि सो च खो अपरिसुद्धोति अत्थि एसो समाधि मोग्गल्लानस्स, सो च खो परिसुद्धो न होति। थेरो किर पब्बजिततो सत्तमे दिवसे तदहुअरहत्तप्पत्तो अट्ठसु समापत्तीसु पञ्चहाकारेहि अनाचिण्णवसीभावो समाधिपरिपन्थके धम्मे न सुट्ठु परिसोधेत्वा आवज्जनसमापज्जनाधिट्ठानवुट्ठानपच्चवेक्खणानं सञ्ञामत्तकमेव कत्वा चतुत्थज्झानं अप्पेत्वा निसिन्नो, झानङ्गेहि वुट्ठाय नागानं सद्दं सुत्वा ‘‘अन्तोसमापत्तियं अस्सोसि’’न्ति एवंसञ्ञी अहोसि। तेन वुत्तं – ‘‘अत्थेसो, भिक्खवे, समाधि; सो च खो अपरिसुद्धो’’ति।
232. Nāgogāhavatthusmiṃ sappinikāyāti evaṃnāmikāya. Āneñjaṃ samādhinti anejaṃ acalaṃ kāyavācāvipphandavirahitaṃ catutthajjhānasamādhiṃ. Nāgānanti hatthīnaṃ. Ogayha uttarantānanti ogayha ogāhetvā puna uttarantānaṃ. Te kira gambhīraṃ udakaṃ otaritvā tattha nhatvā ca pivitvā ca soṇḍāya udakaṃ gahetvā aññamaññaṃ ālolentā uttaranti, tesaṃ evaṃ ogayha uttarantānanti vuttaṃ hoti. Koñcaṃ karontānanti nadītīre ṭhatvā soṇḍaṃ mukhe pakkhipitvā koñcanādaṃ karontānaṃ. Saddaṃ assosinti taṃ koñcanādasaddaṃ assosiṃ. Attheso, bhikkhave, samādhi so ca kho aparisuddhoti atthi eso samādhi moggallānassa, so ca kho parisuddho na hoti. Thero kira pabbajitato sattame divase tadahuarahattappatto aṭṭhasu samāpattīsu pañcahākārehi anāciṇṇavasībhāvo samādhiparipanthake dhamme na suṭṭhu parisodhetvā āvajjanasamāpajjanādhiṭṭhānavuṭṭhānapaccavekkhaṇānaṃ saññāmattakameva katvā catutthajjhānaṃ appetvā nisinno, jhānaṅgehi vuṭṭhāya nāgānaṃ saddaṃ sutvā ‘‘antosamāpattiyaṃ assosi’’nti evaṃsaññī ahosi. Tena vuttaṃ – ‘‘attheso, bhikkhave, samādhi; so ca kho aparisuddho’’ti.
सोभितवत्थुस्मिं अहं, आवुसो, पञ्च कप्पसतानि अनुस्सरामीति एकावज्जनेन अनुस्सरामीति आह। इतरथा हि अनच्छरियं अरियसावकानं पटिपाटिया नानावज्जनेन तस्स तस्स अतीते निवासस्स अनुस्सरणन्ति न भिक्खू उज्झायेय्युं। यस्मा पनेस ‘‘एकावज्जनेन अनुस्सरामी’’ति आह, तस्मा भिक्खू उज्झायिंसु। अत्थेसा, भिक्खवे, सोभितस्स, सा च खो एकायेव जातीति यं सोभितो जातिं अनुस्सरामीति आह, अत्थेसा जाति सोभितस्स, सा च खो एकायेव अनन्तरा न उप्पटिपाटिया अनुस्सरिताति अधिप्पायो।
Sobhitavatthusmiṃ ahaṃ, āvuso, pañca kappasatāni anussarāmīti ekāvajjanena anussarāmīti āha. Itarathā hi anacchariyaṃ ariyasāvakānaṃ paṭipāṭiyā nānāvajjanena tassa tassa atīte nivāsassa anussaraṇanti na bhikkhū ujjhāyeyyuṃ. Yasmā panesa ‘‘ekāvajjanena anussarāmī’’ti āha, tasmā bhikkhū ujjhāyiṃsu. Atthesā, bhikkhave, sobhitassa, sā ca kho ekāyeva jātīti yaṃ sobhito jātiṃ anussarāmīti āha, atthesā jāti sobhitassa, sā ca kho ekāyeva anantarā na uppaṭipāṭiyā anussaritāti adhippāyo.
कथं पनायं एतं अनुस्सरीति? अयं किर पञ्चन्नं कप्पसतानं उपरि तित्थायतने
Kathaṃ panāyaṃ etaṃ anussarīti? Ayaṃ kira pañcannaṃ kappasatānaṃ upari titthāyatane
पब्बजित्वा असञ्ञसमापत्तिं निब्बत्तेत्वा अपरिहीनज्झानो कालं कत्वा असञ्ञभवे निब्बत्ति। तत्थ यावतायुकं ठत्वा अवसाने मनुस्सलोके उप्पन्नो सासने पब्बजित्वा तिस्सो विज्जा सच्छाकासि। सो पुब्बेनिवासं अनुस्सरमानो इमस्मिं अत्तभावे पटिसन्धिं दिस्वा ततो परं ततिये अत्तभावे चुतिमेव अद्दस। अथ उभिन्नमन्तरा अचित्तकं अत्तभावं अनुस्सरितुं असक्कोन्तो नयतो सल्लक्खेसि – ‘‘अद्धाअहं असञ्ञभवे निब्बत्तो’’ति। एवं सल्लक्खेन्तेन पनानेन दुक्करं कतं, सतधा भिन्नस्स वालस्स कोटिया कोटि पटिविद्धा, आकासे पदं दस्सितं। तस्मा नं भगवा इमस्मिंयेव वत्थुस्मिं एतदग्गे ठपेसि – ‘‘एतदग्गं भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्तानं यदिदं सोभितो’’ति (अ॰ नि॰ १.२१९, २२७)।
Pabbajitvā asaññasamāpattiṃ nibbattetvā aparihīnajjhāno kālaṃ katvā asaññabhave nibbatti. Tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā avasāne manussaloke uppanno sāsane pabbajitvā tisso vijjā sacchākāsi. So pubbenivāsaṃ anussaramāno imasmiṃ attabhāve paṭisandhiṃ disvā tato paraṃ tatiye attabhāve cutimeva addasa. Atha ubhinnamantarā acittakaṃ attabhāvaṃ anussarituṃ asakkonto nayato sallakkhesi – ‘‘addhāahaṃ asaññabhave nibbatto’’ti. Evaṃ sallakkhentena panānena dukkaraṃ kataṃ, satadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭi paṭividdhā, ākāse padaṃ dassitaṃ. Tasmā naṃ bhagavā imasmiṃyeva vatthusmiṃ etadagge ṭhapesi – ‘‘etadaggaṃ bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ pubbenivāsaṃ anussarantānaṃ yadidaṃ sobhito’’ti (a. ni. 1.219, 227).
विनीतवत्थुवण्णना निट्ठिता।
Vinītavatthuvaṇṇanā niṭṭhitā.
निगमनवण्णना
Nigamanavaṇṇanā
२३३. उद्दिट्ठा खो आयस्मन्तो चत्तारो पाराजिका धम्माति इदं इध उद्दिट्ठपाराजिकपरिदीपनमेव। समोधानेत्वा पन सब्बानेव चतुवीसति पाराजिकानि वेदितब्बानि। कतमानि चतुवीसति? पाळियं आगतानि ताव भिक्खूनं चत्तारि, भिक्खुनीनं असाधारणानि चत्तारीति अट्ठ। एकादस अभब्बपुग्गला, तेसु पण्डकतिरच्छानगतउभतोब्यञ्जनका, तयो वत्थुविपन्ना अहेतुकपटिसन्धिका, तेसं सग्गो अवारितो मग्गो पन वारितो, अभब्बा हि ते मग्गप्पटिलाभाय वत्थुविपन्नत्ताति। पब्बज्जापि नेसं पटिक्खित्ता, तस्मा तेपि पाराजिका। थेय्यसंवासको, तित्थियपक्कन्तको, मातुघातको, पितुघातको, अरहन्तघातको, भिक्खुनीदूसको, लोहितुप्पादको, सङ्घभेदकोति इमे अट्ठ अत्तनो किरियाय विपन्नत्ता अभब्बट्ठानं पत्ताति पाराजिकाव। तेसु थेय्यसंवासको, तित्थियपक्कन्तको, भिक्खुनीदूसकोति इमेसं तिण्णं सग्गो अवारितो मग्गो पन वारितोव। इतरेसं पञ्चन्नं उभयम्पि वारितं। ते हि अनन्तरभवे नरके निब्बत्तनकसत्ता। इति इमे च एकादस, पुरिमा च अट्ठाति एकूनवीसति। ते गिहिलिङ्गे रुचिं उप्पादेत्वा गिहिनिवासननिवत्थाय भिक्खुनिया सद्धिं वीसति। सा हि अज्झाचारवीतिक्कमं अकत्वापि एत्तावताव अस्समणीति इमानि ताव वीसति पाराजिकानि।
233.Uddiṭṭhākho āyasmanto cattāro pārājikā dhammāti idaṃ idha uddiṭṭhapārājikaparidīpanameva. Samodhānetvā pana sabbāneva catuvīsati pārājikāni veditabbāni. Katamāni catuvīsati? Pāḷiyaṃ āgatāni tāva bhikkhūnaṃ cattāri, bhikkhunīnaṃ asādhāraṇāni cattārīti aṭṭha. Ekādasa abhabbapuggalā, tesu paṇḍakatiracchānagataubhatobyañjanakā, tayo vatthuvipannā ahetukapaṭisandhikā, tesaṃ saggo avārito maggo pana vārito, abhabbā hi te maggappaṭilābhāya vatthuvipannattāti. Pabbajjāpi nesaṃ paṭikkhittā, tasmā tepi pārājikā. Theyyasaṃvāsako, titthiyapakkantako, mātughātako, pitughātako, arahantaghātako, bhikkhunīdūsako, lohituppādako, saṅghabhedakoti ime aṭṭha attano kiriyāya vipannattā abhabbaṭṭhānaṃ pattāti pārājikāva. Tesu theyyasaṃvāsako, titthiyapakkantako, bhikkhunīdūsakoti imesaṃ tiṇṇaṃ saggo avārito maggo pana vāritova. Itaresaṃ pañcannaṃ ubhayampi vāritaṃ. Te hi anantarabhave narake nibbattanakasattā. Iti ime ca ekādasa, purimā ca aṭṭhāti ekūnavīsati. Te gihiliṅge ruciṃ uppādetvā gihinivāsananivatthāya bhikkhuniyā saddhiṃ vīsati. Sā hi ajjhācāravītikkamaṃ akatvāpi ettāvatāva assamaṇīti imāni tāva vīsati pārājikāni.
अपरानिपि – लम्बी, मुदुपिट्ठिको, परस्स अङ्गजातं मुखेन गण्हाति, परस्स अङ्गजाते अभिनिसीदतीति इमेसं चतुन्नं वसेन चत्तारि अनुलोमपाराजिकानीति वदन्ति। एतानि हि यस्मा उभिन्नं रागवसेन सदिसभावूपगतानं धम्मो ‘‘मेथुनधम्मो’’ति वुच्चति। तस्मा एतेन परियायेन मेथुनधम्मं अप्पटिसेवित्वायेव केवलं मग्गेन मग्गप्पवेसनवसेन आपज्जितब्बत्ता मेथुनधम्मपाराजिकस्स अनुलोमेन्तीति अनुलोमपाराजिकानीति वुच्चन्ति। इति इमानि च चत्तारि पुरिमानि च वीसतीति समोधानेत्वा सब्बानेव चतुवीसति पाराजिकानि वेदितब्बानि।
Aparānipi – lambī, mudupiṭṭhiko, parassa aṅgajātaṃ mukhena gaṇhāti, parassa aṅgajāte abhinisīdatīti imesaṃ catunnaṃ vasena cattāri anulomapārājikānīti vadanti. Etāni hi yasmā ubhinnaṃ rāgavasena sadisabhāvūpagatānaṃ dhammo ‘‘methunadhammo’’ti vuccati. Tasmā etena pariyāyena methunadhammaṃ appaṭisevitvāyeva kevalaṃ maggena maggappavesanavasena āpajjitabbattā methunadhammapārājikassa anulomentīti anulomapārājikānīti vuccanti. Iti imāni ca cattāri purimāni ca vīsatīti samodhānetvā sabbāneva catuvīsati pārājikāni veditabbāni.
न लभति भिक्खूहि सद्धिं संवासन्ति उपोसथ-पवारण-पातिमोक्खुद्देस-सङ्घकम्मप्पभेदं भिक्खूहि सद्धिं संवासं न लभति। यथा पुरे तथा पच्छाति यथा पुब्बे गिहिकाले अनुपसम्पन्नकाले च पच्छा पाराजिकं आपन्नोपि तथेव असंवासो होति। नत्थि तस्स भिक्खूहि सद्धिं उपोसथपवारणपातिमोक्खुद्देससङ्घकम्मप्पभेदो संवासोति भिक्खूहि सद्धिं संवासं न लभति। तत्थायस्मन्ते पुच्छामीति तेसु चतूसु पाराजिकेसु आयस्मन्ते ‘‘कच्चित्थ परिसुद्धा’’ति पुच्छामि। कच्चित्थाति कच्चि एत्थ; एतेसु चतूसु पाराजिकेसु कच्चि परिसुद्धाति अत्थो। अथ वा कच्चित्थ परिसुद्धाति कच्चि परिसुद्धा अत्थ, भवथाति अत्थो। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति।
Na labhati bhikkhūhi saddhiṃ saṃvāsanti uposatha-pavāraṇa-pātimokkhuddesa-saṅghakammappabhedaṃ bhikkhūhi saddhiṃ saṃvāsaṃ na labhati. Yathā pure tathā pacchāti yathā pubbe gihikāle anupasampannakāle ca pacchā pārājikaṃ āpannopi tatheva asaṃvāso hoti. Natthi tassa bhikkhūhi saddhiṃ uposathapavāraṇapātimokkhuddesasaṅghakammappabhedo saṃvāsoti bhikkhūhi saddhiṃ saṃvāsaṃ na labhati. Tatthāyasmante pucchāmīti tesu catūsu pārājikesu āyasmante ‘‘kaccittha parisuddhā’’ti pucchāmi. Kaccitthāti kacci ettha; etesu catūsu pārājikesu kacci parisuddhāti attho. Atha vā kaccittha parisuddhāti kacci parisuddhā attha, bhavathāti attho. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.
समन्तपासादिकाय विनयसंवण्णनाय
Samantapāsādikāya vinayasaṃvaṇṇanāya
चतुत्थपाराजिकवण्णना निट्ठिता।
Catutthapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ४. चतुत्थपाराजिकं • 4. Catutthapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
वग्गुमुदातीरियभिक्खुवत्थुवण्णना • Vaggumudātīriyabhikkhuvatthuvaṇṇanā
अधिमानवत्थुवण्णना • Adhimānavatthuvaṇṇanā
सविभङ्गसिक्खापदवण्णना • Savibhaṅgasikkhāpadavaṇṇanā
पदभाजनीयवण्णना • Padabhājanīyavaṇṇanā
सुद्धिकवारकथावण्णना • Suddhikavārakathāvaṇṇanā
वत्तुकामवारकथावण्णना • Vattukāmavārakathāvaṇṇanā
विनीतवत्थुवण्णना • Vinītavatthuvaṇṇanā
निगमनवण्णना • Nigamanavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā
वग्गुमुदातीरियभिक्खुवत्थुवण्णना • Vaggumudātīriyabhikkhuvatthuvaṇṇanā
सविभङ्गसिक्खापदवण्णना • Savibhaṅgasikkhāpadavaṇṇanā
पदभाजनीयवण्णना • Padabhājanīyavaṇṇanā
विनीतवत्थुवण्णना • Vinītavatthuvaṇṇanā
निगमनवण्णना • Nigamanavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā
वग्गुमुदातीरियभिक्खुवत्थुवण्णना • Vaggumudātīriyabhikkhuvatthuvaṇṇanā
अधिमानवत्थुवण्णना • Adhimānavatthuvaṇṇanā
सविभङ्गसिक्खापदवण्णना • Savibhaṅgasikkhāpadavaṇṇanā
पदभाजनीयवण्णना • Padabhājanīyavaṇṇanā
वत्तुकामवारकथावण्णना • Vattukāmavārakathāvaṇṇanā
अनापत्तिभेदकथावण्णना • Anāpattibhedakathāvaṇṇanā
विनीतवत्थुवण्णना • Vinītavatthuvaṇṇanā
निगमनवण्णना • Nigamanavaṇṇanā
