| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-अभिनव-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
४. चतुत्थपाराजिकवण्णना
4. Catutthapārājikavaṇṇanā
अनभिजानन्ति न अभिजानं। येन हि यो धम्मो अधिगतो, सो तस्स पाकटो होतीति आह ‘‘सकसन्ताने’’तिआदि। उत्तरिमनुस्सानन्ति पकतिमनुस्सेहि उत्तरितरानं मनुस्सानं, उक्कट्ठमनुस्सानन्ति अत्थो। धम्मन्ति महग्गतलोकुत्तरभूतं अधिगतधम्मं। अथ वा उत्तरिमनुस्सधम्माति उत्तरिमनुस्सधम्मो। मनुस्सधम्मो नाम विना भावनामनसिकारेन पकतिया मनुस्सेहि निब्बत्तेतब्बो दसकुसलकम्मपथधम्मो। सो हि मनुस्सानं चित्ताधिट्ठानमत्तेन इज्झनतो तेसं सो भावितधम्मो विय ठितोति तथा वुत्तो, मनुस्सग्गहणञ्चेत्थ तेसु बहुलं पवत्तनतो। झानादिकं पन तब्बिधुरन्ति ततुत्तरि, इति उत्तरि मनुस्सधम्माति उत्तरिमनुस्सधम्मो, तं उत्तरिमनुस्सधम्मन्ति एवम्पेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। समुदाचरन्तोति आरोचेन्तो।
Anabhijānanti na abhijānaṃ. Yena hi yo dhammo adhigato, so tassa pākaṭo hotīti āha ‘‘sakasantāne’’tiādi. Uttarimanussānanti pakatimanussehi uttaritarānaṃ manussānaṃ, ukkaṭṭhamanussānanti attho. Dhammanti mahaggatalokuttarabhūtaṃ adhigatadhammaṃ. Atha vā uttarimanussadhammāti uttarimanussadhammo. Manussadhammo nāma vinā bhāvanāmanasikārena pakatiyā manussehi nibbattetabbo dasakusalakammapathadhammo. So hi manussānaṃ cittādhiṭṭhānamattena ijjhanato tesaṃ so bhāvitadhammo viya ṭhitoti tathā vutto, manussaggahaṇañcettha tesu bahulaṃ pavattanato. Jhānādikaṃ pana tabbidhuranti tatuttari, iti uttari manussadhammāti uttarimanussadhammo, taṃ uttarimanussadhammanti evampettha attho daṭṭhabbo. Samudācarantoti ārocento.
किञ्चापि लोकियलोकुत्तरा सब्बाव पञ्ञा ‘‘ञाण’’न्ति वुच्चति, इध पन महग्गतलोकुत्तराव वेदितब्बाति आह ‘‘महग्गतलोकुत्तरपञ्ञा जाननट्ठेन ञाण’’न्ति। किलेसेहि आरकत्ता परिसुद्धट्ठेन अरियन्ति आह ‘‘अरियं विसुद्धं उत्तम’’न्ति। अरियसद्दो चेत्थ विसुद्धपरियायो, न लोकुत्तरपरियायो। झानादिभेदेति आदिसद्देन ‘‘विमोक्खो, समाधि, समापत्ति, ञाणदस्सनं, मग्गभावना, फलसच्छिकिरिया, किलेसप्पहानं, विनीवरणता चित्तस्स, सुञ्ञागारे अभिरती’’ति (पारा॰ १९८) इमे सङ्गण्हाति। विञ्ञुस्स मनुस्सजातिकस्साति आरोचेतब्बपुग्गलनिदस्सनं। एतस्स हि आरोचिते आरोचितं होति, न देवब्रह्मानं, नापि पेतयक्खतिरच्छानगतानन्ति। आरोचेय्याति वदेय्य, विञ्ञापेय्याति वुत्तं होति। विना अञ्ञापदेसेनाति ‘‘यो ते विहारे वसति, सो भिक्खु पठमस्स झानस्स लाभी’’तिआदिना (पारा॰ २२०) नयेन अञ्ञापदेसं विनाति अत्थो। इधेवाति ‘‘इति जानामि, इति पस्सामी’’ति इमस्मिंयेव पदे। ‘‘तेन वुत्त’’न्तिआदि निगमनं।
Kiñcāpi lokiyalokuttarā sabbāva paññā ‘‘ñāṇa’’nti vuccati, idha pana mahaggatalokuttarāva veditabbāti āha ‘‘mahaggatalokuttarapaññā jānanaṭṭhena ñāṇa’’nti. Kilesehi ārakattā parisuddhaṭṭhena ariyanti āha ‘‘ariyaṃ visuddhaṃ uttama’’nti. Ariyasaddo cettha visuddhapariyāyo, na lokuttarapariyāyo. Jhānādibhedeti ādisaddena ‘‘vimokkho, samādhi, samāpatti, ñāṇadassanaṃ, maggabhāvanā, phalasacchikiriyā, kilesappahānaṃ, vinīvaraṇatā cittassa, suññāgāre abhiratī’’ti (pārā. 198) ime saṅgaṇhāti. Viññussa manussajātikassāti ārocetabbapuggalanidassanaṃ. Etassa hi ārocite ārocitaṃ hoti, na devabrahmānaṃ, nāpi petayakkhatiracchānagatānanti. Āroceyyāti vadeyya, viññāpeyyāti vuttaṃ hoti. Vinā aññāpadesenāti ‘‘yo te vihāre vasati, so bhikkhu paṭhamassa jhānassa lābhī’’tiādinā (pārā. 220) nayena aññāpadesaṃ vināti attho. Idhevāti ‘‘iti jānāmi, iti passāmī’’ti imasmiṃyeva pade. ‘‘Tena vutta’’ntiādi nigamanaṃ.
समनुग्गाहीयमानोति चोदियमानो, यं वत्थु आरोचितं होति, तस्मिं वत्थुस्मिं ‘‘किं ते अधिगतं, किन्ति ते अधिगतं, कदा ते अधिगतं, कत्थ ते अधिगतं, कतमे ते किलेसा पहीना, कतमेसं त्वं धम्मानं लाभी’ति केनचि वुच्चमानो’’ति वुत्तं होति। असमनुग्गाहीयमानोति न केनचि वुच्चमानो।
Samanuggāhīyamānoti codiyamāno, yaṃ vatthu ārocitaṃ hoti, tasmiṃ vatthusmiṃ ‘‘kiṃ te adhigataṃ, kinti te adhigataṃ, kadā te adhigataṃ, kattha te adhigataṃ, katame te kilesā pahīnā, katamesaṃ tvaṃ dhammānaṃ lābhī’ti kenaci vuccamāno’’ti vuttaṃ hoti. Asamanuggāhīyamānoti na kenaci vuccamāno.
‘‘भिक्खुभावे ठत्वा अभब्बो झानादीनि अधिगन्तु’’न्ति सिक्खापदातिक्कमस्स अन्तरायकरत्ता वुत्तं। भिक्खुभावो हिस्स सग्गन्तरायो चेव होति मग्गन्तरायो च (पारा॰ अट्ठ॰ २.१९८)। वुत्तञ्हेतं ‘‘सामञ्ञं दुप्परामट्ठं, निरयायुपकड्ढती’’ति (सं॰ नि॰ १.८९; ध॰ प॰ ३११)। अपरम्पि वुत्तं ‘‘सिथिलो हि परिब्बाजो, भिय्यो आकिरते रज’’न्ति (सं॰ नि॰ १.८९; ध॰ प॰ ३१३)। भिक्खुभावोति पाराजिकं आपज्जित्वा ‘‘समणो अह’’न्ति पटिजाननतो वोहारमत्तसिद्धो भिक्खुभावो। दानादीहीति दानसरणसीलसंवरादीहि।
‘‘Bhikkhubhāve ṭhatvā abhabbo jhānādīni adhigantu’’nti sikkhāpadātikkamassa antarāyakarattā vuttaṃ. Bhikkhubhāvo hissa saggantarāyo ceva hoti maggantarāyo ca (pārā. aṭṭha. 2.198). Vuttañhetaṃ ‘‘sāmaññaṃ dupparāmaṭṭhaṃ, nirayāyupakaḍḍhatī’’ti (saṃ. ni. 1.89; dha. pa. 311). Aparampi vuttaṃ ‘‘sithilo hi paribbājo, bhiyyo ākirate raja’’nti (saṃ. ni. 1.89; dha. pa. 313). Bhikkhubhāvoti pārājikaṃ āpajjitvā ‘‘samaṇo aha’’nti paṭijānanato vohāramattasiddho bhikkhubhāvo. Dānādīhīti dānasaraṇasīlasaṃvarādīhi.
अजानमेवाति एत्थ एवाति अवधारणत्थे निपातो। ‘‘अजानमेव’’न्तिपि पठन्ति। तत्थ पन ‘‘एवं जानामि, एवं पस्सामी’’ति अवचन्ति योजेतब्बं। वचनत्थविरहतोति ‘‘पठमं झानं समापज्जि’’न्ति आदिवचनस्स (पारा॰ २०९) अत्थभूतेन झानादिना वज्जितत्ता तुच्छं उदकादिसुञ्ञं भाजनं विय। मुसाति विसंवादनपुरेक्खारस्स परविसंवादको वचीपयोगो, कायपयोगो वा। तेनाह ‘‘वञ्चनाधिप्पायतो मुसा’’ति। मुसा च वञ्चनाधिप्पायो च पुब्बभागक्खणे, तङ्खणे च। वुत्तञ्हि ‘‘पुब्बे वास्स होति ‘मुसा भणिस्स’न्ति, भणन्तस्स होति ‘मुसा भणामी’’’ति (पारा॰ २००)। एतञ्हि द्वयं अङ्गभूतं, इतरं पन होतु वा, मा वा, अकारणमेतं। अभणिन्ति विञ्ञापनं अकासिं।
Ajānamevāti ettha evāti avadhāraṇatthe nipāto. ‘‘Ajānameva’’ntipi paṭhanti. Tattha pana ‘‘evaṃ jānāmi, evaṃ passāmī’’ti avacanti yojetabbaṃ. Vacanatthavirahatoti ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ samāpajji’’nti ādivacanassa (pārā. 209) atthabhūtena jhānādinā vajjitattā tucchaṃ udakādisuññaṃ bhājanaṃ viya. Musāti visaṃvādanapurekkhārassa paravisaṃvādako vacīpayogo, kāyapayogo vā. Tenāha ‘‘vañcanādhippāyato musā’’ti. Musā ca vañcanādhippāyo ca pubbabhāgakkhaṇe, taṅkhaṇe ca. Vuttañhi ‘‘pubbe vāssa hoti ‘musā bhaṇissa’nti, bhaṇantassa hoti ‘musā bhaṇāmī’’’ti (pārā. 200). Etañhi dvayaṃ aṅgabhūtaṃ, itaraṃ pana hotu vā, mā vā, akāraṇametaṃ. Abhaṇinti viññāpanaṃ akāsiṃ.
अञ्ञत्र अधिमानाति अधिगतो मानो, अधिको वा मानो अधिमानो, थद्धमानोति अत्थो, तं विनाति अत्थो। कस्स पनायं अधिमानो उप्पज्जति, कस्स नुप्पज्जति? अरियसावकस्स ताव नुप्पज्जति (पारा॰ अट्ठ॰ २.१९६)। सो हि मग्गफलनिब्बानपहीनकिलेसावसिट्ठकिलेसपच्चवेक्खणेन सञ्जातसोमनस्सो अरियगुणप्पटिवेधे निक्कङ्खो, तस्मा सोतापन्नादीनं ‘‘अहं सकदागामी’’तिआदिवसेन मानो नुप्पज्जति। दुस्सीलस्स नुप्पज्जति। सो हि अरियगुणाधिगमे निरासोव। सीलवतोपि परिच्चत्तकम्मट्ठानस्स निद्दारामतादिमनुयुत्तस्स नुप्पज्जति, सुपरिसुद्धसीलस्स पन कम्मट्ठाने अप्पमत्तस्स नामरूपं ववत्थपेत्वा पच्चयपरिग्गहेन वितिण्णकङ्खस्स तिलक्खणं आरोपेत्वा सङ्खारे सम्मसन्तस्स आरद्धविपस्सकस्स उप्पज्जति। तेनाह ‘‘य्वाय’’न्तिआदि। तत्थ तिलक्खणं आरोपेत्वाति (सारत्थ॰ टी॰ २.१९६) कलापसम्मसनवसेन अनिच्चादिलक्खणत्तयं आरोपेत्वा। सम्मसन्तस्साति विपस्सन्तस्स। आरद्धविपस्सकस्साति उदयब्बयानुपस्सनाय आरद्धविपस्सकस्स। अपत्तेति अत्तनो सन्ताने उप्पत्तिवसेन अपत्ते, अनधिगतेति वुत्तं होति। पत्तसञ्ञितासङ्खातोति ‘‘पत्तो मया उत्तरिमनुस्सधम्मो’’ति एवंसञ्ञितासङ्खातो अधिमानो उप्पज्जति। उप्पन्नो च सुद्धसमथलाभिं वा सुद्धविपस्सनालाभिं वा अन्तरा ठपेति। सो हि दसपि वीसम्पि तिंसम्पि वस्सानि किलेससमुदाचारं अपस्सन्तो ‘‘अहं सोतापन्नो’’ति वा ‘‘सकदागामी’’ति वा ‘‘अनागामी’’ति वा मञ्ञति। समथविपस्सनालाभिं पन अरहत्तेयेव ठपेति। तस्स हि समाधिबलेन किलेसा विक्खम्भिता, विपस्सनाबलेन सङ्खारा सुपरिग्गहिता, तस्मा सट्ठिम्पि वस्सानि, असीतिम्पि वस्सानि, वस्ससतम्पि किलेसा न समुदाचरन्ति, खीणासवस्सेव चित्ताचारो होति। सो एवं दीघरत्तं किलेससमुदाचारं अपस्सन्तो अन्तरा अट्ठत्वाव ‘‘अरहा अह’’न्ति मञ्ञतीति। ‘‘तं अधिमानं ठपेत्वा’’ति इमिना ‘‘अञ्ञत्रा’’ति पदं अपेक्खित्वा ‘‘अधिमाना’’ति उपयोगत्थे निस्सक्कवचनन्ति दस्सेति।
Aññatra adhimānāti adhigato māno, adhiko vā māno adhimāno, thaddhamānoti attho, taṃ vināti attho. Kassa panāyaṃ adhimāno uppajjati, kassa nuppajjati? Ariyasāvakassa tāva nuppajjati (pārā. aṭṭha. 2.196). So hi maggaphalanibbānapahīnakilesāvasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇena sañjātasomanasso ariyaguṇappaṭivedhe nikkaṅkho, tasmā sotāpannādīnaṃ ‘‘ahaṃ sakadāgāmī’’tiādivasena māno nuppajjati. Dussīlassa nuppajjati. So hi ariyaguṇādhigame nirāsova. Sīlavatopi pariccattakammaṭṭhānassa niddārāmatādimanuyuttassa nuppajjati, suparisuddhasīlassa pana kammaṭṭhāne appamattassa nāmarūpaṃ vavatthapetvā paccayapariggahena vitiṇṇakaṅkhassa tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre sammasantassa āraddhavipassakassa uppajjati. Tenāha ‘‘yvāya’’ntiādi. Tattha tilakkhaṇaṃ āropetvāti (sārattha. ṭī. 2.196) kalāpasammasanavasena aniccādilakkhaṇattayaṃ āropetvā. Sammasantassāti vipassantassa. Āraddhavipassakassāti udayabbayānupassanāya āraddhavipassakassa. Apatteti attano santāne uppattivasena apatte, anadhigateti vuttaṃ hoti. Pattasaññitāsaṅkhātoti ‘‘patto mayā uttarimanussadhammo’’ti evaṃsaññitāsaṅkhāto adhimāno uppajjati. Uppanno ca suddhasamathalābhiṃ vā suddhavipassanālābhiṃ vā antarā ṭhapeti. So hi dasapi vīsampi tiṃsampi vassāni kilesasamudācāraṃ apassanto ‘‘ahaṃ sotāpanno’’ti vā ‘‘sakadāgāmī’’ti vā ‘‘anāgāmī’’ti vā maññati. Samathavipassanālābhiṃ pana arahatteyeva ṭhapeti. Tassa hi samādhibalena kilesā vikkhambhitā, vipassanābalena saṅkhārā supariggahitā, tasmā saṭṭhimpi vassāni, asītimpi vassāni, vassasatampi kilesā na samudācaranti, khīṇāsavasseva cittācāro hoti. So evaṃ dīgharattaṃ kilesasamudācāraṃ apassanto antarā aṭṭhatvāva ‘‘arahā aha’’nti maññatīti. ‘‘Taṃ adhimānaṃ ṭhapetvā’’ti iminā ‘‘aññatrā’’ti padaṃ apekkhitvā ‘‘adhimānā’’ti upayogatthe nissakkavacananti dasseti.
पापिच्छतायाति पापा इच्छा एतस्साति पापिच्छो, तस्स भावो पापिच्छता, ताय, पापिकाय इच्छायाति अत्थो। या सा ‘‘इधेकच्चो दुस्सीलोव समानो ‘सीलवा’ति मं जनो जानातू’’तिआदिना (विभ॰ ८५१) नयेन वुत्ता, ताय असन्तगुणसम्भावनिच्छायाति वुत्तं होति। इमिना पन मन्दत्ता मोमूहत्ता समुदाचरन्तस्स अनापत्तीति दस्सेति। अयम्पीति पि-सद्देन न केवलं पुरिमा तयोवाति दस्सेति।
Pāpicchatāyāti pāpā icchā etassāti pāpiccho, tassa bhāvo pāpicchatā, tāya, pāpikāya icchāyāti attho. Yā sā ‘‘idhekacco dussīlova samāno ‘sīlavā’ti maṃ jano jānātū’’tiādinā (vibha. 851) nayena vuttā, tāya asantaguṇasambhāvanicchāyāti vuttaṃ hoti. Iminā pana mandattā momūhattā samudācarantassa anāpattīti dasseti. Ayampīti pi-saddena na kevalaṃ purimā tayovāti dasseti.
असन्तन्ति अभूतं। झानादिधम्मन्ति झानं, विमोक्खो, समाधि, समापत्ति, ञाणदस्सनं, मग्गभावना, फलसच्छिकिरिया, किलेसप्पहानं, विनीवरणता चित्तस्स, सुञ्ञागारे अभिरती’’ति (पारा॰ १९८) एवं वुत्तं उत्तरिमनुस्सधम्मं। यस्स आरोचेतीति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२१५) वाचाय वा हत्थविकारादीहि वा अङ्गपच्चङ्गचोपनेहि विञ्ञत्तिपथे ठितस्स यस्स पुग्गलस्स आरोचेति। विञ्ञत्तिपथं पन अतिक्कमित्वा ठितो कोचि चे दिब्बेन चक्खुना (सारत्थ॰ टी॰ २.२१५), दिब्बाय च सोतधातुया दिस्वा च सुत्वा च जानाति, न पाराजिकं। योपि ‘‘किं अयं भणती’’ति संसयं वा आपज्जति, चिरं वीमंसित्वा वा पच्छा जानाति, ‘‘अविजानन्तो’’इच्चेव सङ्ख्यं गच्छति। यो पन झानादीनि अत्तनो अधिगमवसेन वा उग्गहपरिपुच्छादिवसेन वा न जानाति, केवलं ‘‘झान’’न्ति वा ‘‘विमोक्खो’’ति वा वचनमत्तमेव सुतं होति, सोपि तेन वुत्ते ‘‘झानं किर समापज्जी’’ति एस वदतीति यदि एत्तकमत्तम्पि जानाति, ‘‘जानाति’’च्चेव सङ्ख्यं गच्छति, तस्स वुत्ते पाराजिकमेव। सेसो पन एकस्स वा द्विन्नं वा बहूनं वा नियमितानियमितवसेन विसेसो सब्बो सिक्खापच्चक्खानकथायं वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। परियायभासने पन ‘‘अह’’न्ति अवुत्तत्ता पटिविजानन्तस्स वुत्तेपि थुल्लच्चयं। विसंवादनाधिप्पायेन मुसावादपयोगस्स कतत्ता अप्पटिविजानन्तस्सापि दुक्कटन्ति आह ‘‘यो ते विहारे वसति…पे॰… दुक्कट’’न्ति। अनुल्लपनाधिप्पायस्साति उल्लपनाधिप्पायविरहितस्स, अभूतारोचनाधिप्पायविरहितस्साति अत्थो। उम्मत्तकादयो पुब्बे वुत्तनया एव। इध पन आदिकम्मिका वग्गुमुदातीरियभिक्खू, तेसं अनापत्ति।
Asantanti abhūtaṃ. Jhānādidhammanti jhānaṃ, vimokkho, samādhi, samāpatti, ñāṇadassanaṃ, maggabhāvanā, phalasacchikiriyā, kilesappahānaṃ, vinīvaraṇatā cittassa, suññāgāre abhiratī’’ti (pārā. 198) evaṃ vuttaṃ uttarimanussadhammaṃ. Yassa ārocetīti (pārā. aṭṭha. 2.215) vācāya vā hatthavikārādīhi vā aṅgapaccaṅgacopanehi viññattipathe ṭhitassa yassa puggalassa āroceti. Viññattipathaṃ pana atikkamitvā ṭhito koci ce dibbena cakkhunā (sārattha. ṭī. 2.215), dibbāya ca sotadhātuyā disvā ca sutvā ca jānāti, na pārājikaṃ. Yopi ‘‘kiṃ ayaṃ bhaṇatī’’ti saṃsayaṃ vā āpajjati, ciraṃ vīmaṃsitvā vā pacchā jānāti, ‘‘avijānanto’’icceva saṅkhyaṃ gacchati. Yo pana jhānādīni attano adhigamavasena vā uggahaparipucchādivasena vā na jānāti, kevalaṃ ‘‘jhāna’’nti vā ‘‘vimokkho’’ti vā vacanamattameva sutaṃ hoti, sopi tena vutte ‘‘jhānaṃ kira samāpajjī’’ti esa vadatīti yadi ettakamattampi jānāti, ‘‘jānāti’’cceva saṅkhyaṃ gacchati, tassa vutte pārājikameva. Seso pana ekassa vā dvinnaṃ vā bahūnaṃ vā niyamitāniyamitavasena viseso sabbo sikkhāpaccakkhānakathāyaṃ vuttanayeneva veditabbo. Pariyāyabhāsane pana ‘‘aha’’nti avuttattā paṭivijānantassa vuttepi thullaccayaṃ. Visaṃvādanādhippāyena musāvādapayogassa katattā appaṭivijānantassāpi dukkaṭanti āha ‘‘yo te vihāre vasati…pe… dukkaṭa’’nti. Anullapanādhippāyassāti ullapanādhippāyavirahitassa, abhūtārocanādhippāyavirahitassāti attho. Ummattakādayo pubbe vuttanayā eva. Idha pana ādikammikā vaggumudātīriyabhikkhū, tesaṃ anāpatti.
चतुत्थपाराजिकवण्णना निट्ठिता।
Catutthapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.
