| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
४. चतुत्थसुत्तन्तनिद्देसवण्णना
4. Catutthasuttantaniddesavaṇṇanā
१९८. पुन पठमसुत्तमेव निक्खिपित्वा अपरेन आकारेन इन्द्रियानि निद्दिसति। तत्थ कतिहाकारेहि केनट्ठेन दट्ठब्बानीति कतिहि आकारेहि दट्ठब्बानि। केनट्ठेन दट्ठब्बानीति दट्ठब्बाकारे च दट्ठब्बट्ठञ्च पुच्छति। छहाकारेहि तेनट्ठेन दट्ठब्बानीति छहि आकारेहि दट्ठब्बानि, तेनेव छआकारसङ्खातेनट्ठेन दट्ठब्बानि। आधिपतेय्यट्ठेनाति अधिपतिभावट्ठेन। आदिविसोधनट्ठेनाति कुसलानं धम्मानं आदिभूतस्स सीलस्स विसोधनट्ठेन। अधिमत्तट्ठेनाति बलवट्ठेन । बलवञ्हि अधिका मत्ता पमाणं अस्साति अधिमत्तन्ति वुच्चति। अधिट्ठानट्ठेनाति पतिट्ठानट्ठेन। परियादानट्ठेनाति खेपनट्ठेन। पतिट्ठापकट्ठेनाति पतिट्ठापनट्ठेन।
198. Puna paṭhamasuttameva nikkhipitvā aparena ākārena indriyāni niddisati. Tattha katihākārehi kenaṭṭhena daṭṭhabbānīti katihi ākārehi daṭṭhabbāni. Kenaṭṭhena daṭṭhabbānīti daṭṭhabbākāre ca daṭṭhabbaṭṭhañca pucchati. Chahākārehi tenaṭṭhena daṭṭhabbānīti chahi ākārehi daṭṭhabbāni, teneva chaākārasaṅkhātenaṭṭhena daṭṭhabbāni. Ādhipateyyaṭṭhenāti adhipatibhāvaṭṭhena. Ādivisodhanaṭṭhenāti kusalānaṃ dhammānaṃ ādibhūtassa sīlassa visodhanaṭṭhena. Adhimattaṭṭhenāti balavaṭṭhena . Balavañhi adhikā mattā pamāṇaṃ assāti adhimattanti vuccati. Adhiṭṭhānaṭṭhenāti patiṭṭhānaṭṭhena. Pariyādānaṭṭhenāti khepanaṭṭhena. Patiṭṭhāpakaṭṭhenāti patiṭṭhāpanaṭṭhena.
क. आधिपतेय्यट्ठनिद्देसवण्णना
Ka. ādhipateyyaṭṭhaniddesavaṇṇanā
१९९. आधिपतेय्यट्ठनिद्देसे अस्सद्धियं पजहतोतिआदि एकेकस्सेव इन्द्रियस्स पटिपक्खपजहनवचनं एकक्खणेपि अत्तनो अत्तनो पटिपक्खपहानकिच्चसाधने अधिपतिभावसाधनत्थं वुत्तं। सेसानि चत्तारि इन्द्रियानि तंसम्पयुत्तानेव वुत्तानि। नानाक्खणेसु वा एकेकं इन्द्रियं धुरं कत्वा तस्स तस्स पटिपक्खस्स तं तं इन्द्रियं जेट्ठकं कत्वा सेसानि तदन्वयानि कत्वा वुत्तन्तिपि वेदितब्बं। कामच्छन्दं पजहतोतिआदि पन एकक्खणवसेनेव वुत्तं।
199. Ādhipateyyaṭṭhaniddese assaddhiyaṃ pajahatotiādi ekekasseva indriyassa paṭipakkhapajahanavacanaṃ ekakkhaṇepi attano attano paṭipakkhapahānakiccasādhane adhipatibhāvasādhanatthaṃ vuttaṃ. Sesāni cattāri indriyāni taṃsampayuttāneva vuttāni. Nānākkhaṇesu vā ekekaṃ indriyaṃ dhuraṃ katvā tassa tassa paṭipakkhassa taṃ taṃ indriyaṃ jeṭṭhakaṃ katvā sesāni tadanvayāni katvā vuttantipi veditabbaṃ. Kāmacchandaṃ pajahatotiādi pana ekakkhaṇavaseneva vuttaṃ.
ख. आदिविसोधनट्ठनिद्देसवण्णना
Kha. ādivisodhanaṭṭhaniddesavaṇṇanā
२००. आदिविसोधनट्ठनिद्देसे अस्सद्धियसंवरट्ठेन सीलविसुद्धीति अस्सद्धियस्स निवारणट्ठेन विरतिअत्थेन सीलमलविसोधनतो सीलविसुद्धि नाम। सद्धिन्द्रियस्स आदिविसोधनाति सद्धिन्द्रियस्स उपनिस्सयवसेन आदिभूतस्स सीलस्स विसोधना। इमिनाव नयेन सेसानिपि कामच्छन्दादिसंवरणमूलकानि च इन्द्रियानि वेदितब्बानि।
200. Ādivisodhanaṭṭhaniddese assaddhiyasaṃvaraṭṭhena sīlavisuddhīti assaddhiyassa nivāraṇaṭṭhena viratiatthena sīlamalavisodhanato sīlavisuddhi nāma. Saddhindriyassa ādivisodhanāti saddhindriyassa upanissayavasena ādibhūtassa sīlassa visodhanā. Imināva nayena sesānipi kāmacchandādisaṃvaraṇamūlakāni ca indriyāni veditabbāni.
ग. अधिमत्तट्ठनिद्देसवण्णना
Ga. adhimattaṭṭhaniddesavaṇṇanā
२०१. अधिमत्तट्ठनिद्देसे सद्धिन्द्रियस्स भावनाय छन्दो उप्पज्जतीति सद्धस्स पुग्गलस्स सद्धापटिसंयुत्तं धम्मं सुत्वा वा सद्धिन्द्रियभावनाय अस्सादं दिस्वा वा सद्धिन्द्रिये कुसलो धम्मच्छन्दो जायति। पामोज्जं उप्पज्जतीति छन्दजातत्ता दुब्बलपीति उप्पज्जति। पीति उप्पज्जतीति पमुदितत्ता बलवपीति उप्पज्जति। पस्सद्धि उप्पज्जतीति पीतिया पीणितत्ता कायचित्तपस्सद्धि उप्पज्जति। सुखं उप्पज्जतीति पस्सद्धकायचित्तत्ता चेतसिकं सुखं उप्पज्जति । ओभासो उप्पज्जतीति सुखेन अभिसन्नत्ता ञाणोभासो उप्पज्जति। संवेगो उप्पज्जतीति ञाणोभासेन विदितसङ्खारादीनवत्ता सङ्खारपवत्तियं संवेगो उप्पज्जति। संवेजेत्वा चित्तं समादहतीति संवेगं उप्पादेत्वा तेनेव संवेगेन चित्तं समाहितं करोति। साधुकं पग्गण्हातीति लीनुद्धतभावं मोचेत्वा सुट्ठु पग्गण्हाति। साधुकं अज्झुपेक्खतीति वीरियस्स समं हुत्वा पवत्तत्ता पुन वीरियसमतानियोजने ब्यापारं अकरोन्तो तत्रमज्झत्तुपेक्खावसेन साधुकं अज्झुपेक्खति नाम। उपेक्खावसेनाति समवाहितलक्खणाय तत्रमज्झत्तुपेक्खाय वसेन। नानत्तकिलेसेहीति विपस्सनाय पटिपक्खभूतेहि नानासभावेहि किलेसेहि। विमोक्खवसेनाति भङ्गानुपस्सनतो पट्ठाय नानत्तकिलेसेहि विमुच्चनवसेन। विमुत्तत्ताति नानत्तकिलेसेहि विमुत्तत्ता।
201. Adhimattaṭṭhaniddese saddhindriyassa bhāvanāya chando uppajjatīti saddhassa puggalassa saddhāpaṭisaṃyuttaṃ dhammaṃ sutvā vā saddhindriyabhāvanāya assādaṃ disvā vā saddhindriye kusalo dhammacchando jāyati. Pāmojjaṃ uppajjatīti chandajātattā dubbalapīti uppajjati. Pīti uppajjatīti pamuditattā balavapīti uppajjati. Passaddhi uppajjatīti pītiyā pīṇitattā kāyacittapassaddhi uppajjati. Sukhaṃ uppajjatīti passaddhakāyacittattā cetasikaṃ sukhaṃ uppajjati . Obhāso uppajjatīti sukhena abhisannattā ñāṇobhāso uppajjati. Saṃvego uppajjatīti ñāṇobhāsena viditasaṅkhārādīnavattā saṅkhārapavattiyaṃ saṃvego uppajjati. Saṃvejetvā cittaṃ samādahatīti saṃvegaṃ uppādetvā teneva saṃvegena cittaṃ samāhitaṃ karoti. Sādhukaṃ paggaṇhātīti līnuddhatabhāvaṃ mocetvā suṭṭhu paggaṇhāti. Sādhukaṃ ajjhupekkhatīti vīriyassa samaṃ hutvā pavattattā puna vīriyasamatāniyojane byāpāraṃ akaronto tatramajjhattupekkhāvasena sādhukaṃ ajjhupekkhati nāma. Upekkhāvasenāti samavāhitalakkhaṇāya tatramajjhattupekkhāya vasena. Nānattakilesehīti vipassanāya paṭipakkhabhūtehi nānāsabhāvehi kilesehi. Vimokkhavasenāti bhaṅgānupassanato paṭṭhāya nānattakilesehi vimuccanavasena. Vimuttattāti nānattakilesehi vimuttattā.
ते धम्माति छन्दादयो धम्मा। एकरसा होन्तीति विमुत्तिरसेन एकरसा होन्ति। भावनावसेनाति एकरसभावनावसेन। ततो पणीततरे विवट्टन्तीति तेन कारणेन विपस्सनारम्मणतो पणीततरे निब्बानारम्मणे विवट्टनानुपस्सनासङ्खातेन गोत्रभुञाणेन छन्दादयो धम्मा निवत्तन्ति, सङ्खारारम्मणतो अपगन्त्वा निब्बानारम्मणे पवत्तन्तीति अत्थो। विवट्टनावसेनाति एवं गोत्रभुखणे सङ्खारारम्मणतो विवट्टनवसेन। विवट्टितत्ता ततो वोसज्जतीति मग्गसमङ्गिपुग्गलो मग्गस्स उप्पादक्खणेयेव दुभतोवुट्ठानवसेन विवट्टितत्ता तेनेव कारणेन किलेसे च खन्धे च वोसज्जति। वोसज्जितत्ता ततो निरुज्झन्तीति मग्गस्स उप्पादक्खणेयेव किलेसे च खन्धे च वोसज्जितत्ता तेनेव कारणेन किलेसा च खन्धा च अनुप्पत्तिनिरोधवसेन निरुज्झन्ति। वोसज्जितत्ताति च आसंसायं भूतवचनं कतं। किलेसनिरोधे सति खन्धनिरोधसब्भावतो च खन्धनिरोधो वुत्तो। निरोधवसेनाति यथावुत्तनिरोधवसेन। तस्सेव मग्गस्स उप्पादक्खणे द्वे वोसग्गे दस्सेतुकामो निरोधवसेन द्वे वोसग्गातिआदिमाह। द्वेपि हेट्ठा वुत्तत्था एव। अस्सद्धियस्स पहानाय छन्दो उप्पज्जतीतिआदीसुपि इमिनाव नयेन वित्थारतो अत्थो वेदितब्बो। वीरियिन्द्रियादिमूलकेसुपि वारेसु एसेव नयो। इमिनाव नयेन अधिट्ठानट्ठनिद्देसोपि वित्थारतो वेदितब्बो। केवलञ्हेत्थ अधिट्ठातीति विसेसो, पतिट्ठातीति अत्थो।
Te dhammāti chandādayo dhammā. Ekarasā hontīti vimuttirasena ekarasā honti. Bhāvanāvasenāti ekarasabhāvanāvasena. Tato paṇītatare vivaṭṭantīti tena kāraṇena vipassanārammaṇato paṇītatare nibbānārammaṇe vivaṭṭanānupassanāsaṅkhātena gotrabhuñāṇena chandādayo dhammā nivattanti, saṅkhārārammaṇato apagantvā nibbānārammaṇe pavattantīti attho. Vivaṭṭanāvasenāti evaṃ gotrabhukhaṇe saṅkhārārammaṇato vivaṭṭanavasena. Vivaṭṭitattā tato vosajjatīti maggasamaṅgipuggalo maggassa uppādakkhaṇeyeva dubhatovuṭṭhānavasena vivaṭṭitattā teneva kāraṇena kilese ca khandhe ca vosajjati. Vosajjitattā tato nirujjhantīti maggassa uppādakkhaṇeyeva kilese ca khandhe ca vosajjitattā teneva kāraṇena kilesā ca khandhā ca anuppattinirodhavasena nirujjhanti. Vosajjitattāti ca āsaṃsāyaṃ bhūtavacanaṃ kataṃ. Kilesanirodhe sati khandhanirodhasabbhāvato ca khandhanirodho vutto. Nirodhavasenāti yathāvuttanirodhavasena. Tasseva maggassa uppādakkhaṇe dve vosagge dassetukāmo nirodhavasena dve vosaggātiādimāha. Dvepi heṭṭhā vuttatthā eva. Assaddhiyassa pahānāya chando uppajjatītiādīsupi imināva nayena vitthārato attho veditabbo. Vīriyindriyādimūlakesupi vāresu eseva nayo. Imināva nayena adhiṭṭhānaṭṭhaniddesopi vitthārato veditabbo. Kevalañhettha adhiṭṭhātīti viseso, patiṭṭhātīti attho.
घ-ङ. परियादानट्ठपतिट्ठापकट्ठनिद्देसवण्णना
Gha-ṅa. pariyādānaṭṭhapatiṭṭhāpakaṭṭhaniddesavaṇṇanā
२०२-२०३. परियादानट्ठनिद्देसे परियादियतीति खेपेति। पतिट्ठापकट्ठनिद्देसे सद्धो सद्धिन्द्रियं अधिमोक्खे पतिट्ठापेतीति सद्धासम्पन्नो ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा दुक्खा अनत्ता’’ति अधिमुच्चन्तो सद्धिन्द्रियं अधिमोक्खे पतिट्ठापेति। इमिना पुग्गलविसेसेन इन्द्रियभावनाविसेसो निद्दिट्ठो। सद्धस्स सद्धिन्द्रियं अधिमोक्खे पतिट्ठापेतीति सद्धासम्पन्नस्स पुग्गलस्स सद्धिन्द्रियं तंयेव सद्धं पतिट्ठापेति। तथा अधिमुच्चन्तं अधिमोक्खे पतिट्ठापेतीति। इमिना इन्द्रियभावनाविसेसेन पुग्गलविसेसो निद्दिट्ठो। एवं चित्तं पग्गण्हन्तो पग्गहे पतिट्ठापेति, सतिं उपट्ठापेन्तो उपट्ठाने पतिट्ठापेति, चित्तं समादहन्तो अविक्खेपे पतिट्ठापेति, अनिच्चं दुक्खं अनत्ताति पस्सन्तो दस्सने पतिट्ठापेतीति सेसेसुपि योजना वेदितब्बा। योगावचरोति समथयोगे, विपस्सनायोगे वा अवचरतीति योगावचरो। अवचरतीति पविसित्वा चरतीति।
202-203. Pariyādānaṭṭhaniddese pariyādiyatīti khepeti. Patiṭṭhāpakaṭṭhaniddese saddho saddhindriyaṃ adhimokkhe patiṭṭhāpetīti saddhāsampanno ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā dukkhā anattā’’ti adhimuccanto saddhindriyaṃ adhimokkhe patiṭṭhāpeti. Iminā puggalavisesena indriyabhāvanāviseso niddiṭṭho. Saddhassa saddhindriyaṃ adhimokkhe patiṭṭhāpetīti saddhāsampannassa puggalassa saddhindriyaṃ taṃyeva saddhaṃ patiṭṭhāpeti. Tathā adhimuccantaṃ adhimokkhe patiṭṭhāpetīti. Iminā indriyabhāvanāvisesena puggalaviseso niddiṭṭho. Evaṃ cittaṃ paggaṇhanto paggahe patiṭṭhāpeti, satiṃ upaṭṭhāpento upaṭṭhāne patiṭṭhāpeti, cittaṃ samādahanto avikkhepe patiṭṭhāpeti, aniccaṃ dukkhaṃ anattāti passanto dassane patiṭṭhāpetīti sesesupi yojanā veditabbā. Yogāvacaroti samathayoge, vipassanāyoge vā avacaratīti yogāvacaro. Avacaratīti pavisitvā caratīti.
चतुत्थसुत्तन्तनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Catutthasuttantaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ४. चतुत्थसुत्तन्तनिद्देसो • 4. Catutthasuttantaniddeso
