| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळनिद्देस-अट्ठकथा • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā |
४. चतुत्थवग्गवण्णना
4. Catutthavaggavaṇṇanā
१५१. चतुत्थवग्गस्स पठमे रसेसूति अम्बिलमधुरतित्तककटुकलोणिकखारिककसावादिभेदेसु सायनीयेसु। गेधं अकरन्ति गिद्धिं अकरोन्तो, तण्हं अनुप्पादेन्तोति वुत्तं होति। अलोलोति ‘‘इदं सायिस्सामि, इदं सायिस्सामी’’ति एवं रसविसेसेसु अनाकुलो। अनञ्ञपोसीति पोसेतब्बकसद्धिविहारिकादिविरहितो, कायसन्धारणमत्तेन सन्तुट्ठोति वुत्तं होति। यथा वा पुब्बे उय्याने रसेसु गेधकरणलोलो हुत्वा अञ्ञपोसी आसिं, एवं अहुत्वा याय तण्हाय लोलो हुत्वा रसेसु गेधं करोति, तं तण्हं हित्वा आयतिं तण्हामूलकस्स अञ्ञस्स अत्तभावस्स अनिब्बत्तनेन अनञ्ञपोसीति दस्सेति। अथ वा अत्थभञ्जनकट्ठेन किलेसा ‘‘अञ्ञे’’ति वुच्चन्ति, तेसं अपोसनेन अनञ्ञपोसीति अयमेत्थ अत्थो। सपदानचारीति अवोक्कम्मचारी अनुपुब्बचारी, घरपटिपाटिं अछड्डेत्वा अड्ढकुलञ्च दलिद्दकुलञ्च निरन्तरं पिण्डाय पविसमानोति अत्थो। कुले कुले अप्पटिबद्धचित्तोति खत्तियकुलादीसु यत्थ कत्थचि किलेसवसेन अलग्गचित्तो, चन्दूपमो निच्चनवको हुत्वाति अत्थो। सेसं वुत्तनयमेवाति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.६५; अप॰ अट्ठ॰ १.१.१२१)।
151. Catutthavaggassa paṭhame rasesūti ambilamadhuratittakakaṭukaloṇikakhārikakasāvādibhedesu sāyanīyesu. Gedhaṃ akaranti giddhiṃ akaronto, taṇhaṃ anuppādentoti vuttaṃ hoti. Aloloti ‘‘idaṃ sāyissāmi, idaṃ sāyissāmī’’ti evaṃ rasavisesesu anākulo. Anaññaposīti posetabbakasaddhivihārikādivirahito, kāyasandhāraṇamattena santuṭṭhoti vuttaṃ hoti. Yathā vā pubbe uyyāne rasesu gedhakaraṇalolo hutvā aññaposī āsiṃ, evaṃ ahutvā yāya taṇhāya lolo hutvā rasesu gedhaṃ karoti, taṃ taṇhaṃ hitvā āyatiṃ taṇhāmūlakassa aññassa attabhāvassa anibbattanena anaññaposīti dasseti. Atha vā atthabhañjanakaṭṭhena kilesā ‘‘aññe’’ti vuccanti, tesaṃ aposanena anaññaposīti ayamettha attho. Sapadānacārīti avokkammacārī anupubbacārī, gharapaṭipāṭiṃ achaḍḍetvā aḍḍhakulañca daliddakulañca nirantaraṃ piṇḍāya pavisamānoti attho. Kule kule appaṭibaddhacittoti khattiyakulādīsu yattha katthaci kilesavasena alaggacitto, candūpamo niccanavako hutvāti attho. Sesaṃ vuttanayamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.65; apa. aṭṭha. 1.1.121).
पठमं।
Paṭhamaṃ.
१५२. दुतिये आवरणानीति नीवरणानेव, तानि अत्थतो उरगसुत्ते (सु॰ नि॰ १ आदयो) वुत्तानि। तानि पन यस्मा अब्भादयो विय चन्दं सूरियं वा चेतो आवरन्ति, तस्मा ‘‘आवरणानि चेतसो’’ति वुत्तानि। तानि उपचारेन वा अप्पनाय वा पहाय। उपक्किलेसेति उपगम्म चित्तं विबाधेन्ते अकुसले धम्मे, वत्थोपमादीसु (म॰ नि॰ १.७० आदयो) वुत्ते अभिज्झादयो वा। ब्यपनुज्जाति पनुदित्वा विनासेत्वा, विपस्सनामग्गेन पजहित्वाति अत्थो । सब्बेति अनवसेसे। एवं समथविपस्सनासम्पन्नो पठममग्गेन दिट्ठिनिस्सयस्स पहीनत्ता अनिस्सितो। सेसमग्गेहि छेत्वा तेधातुकगतं सिनेहदोसं, तण्हारागन्ति वुत्तं होति। सिनेहो एव हि गुणपटिपक्खतो सिनेहदोसोति वुत्तो। सेसं वुत्तनयमेव (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.६६)।
152. Dutiye āvaraṇānīti nīvaraṇāneva, tāni atthato uragasutte (su. ni. 1 ādayo) vuttāni. Tāni pana yasmā abbhādayo viya candaṃ sūriyaṃ vā ceto āvaranti, tasmā ‘‘āvaraṇāni cetaso’’ti vuttāni. Tāni upacārena vā appanāya vā pahāya. Upakkileseti upagamma cittaṃ vibādhente akusale dhamme, vatthopamādīsu (ma. ni. 1.70 ādayo) vutte abhijjhādayo vā. Byapanujjāti panuditvā vināsetvā, vipassanāmaggena pajahitvāti attho . Sabbeti anavasese. Evaṃ samathavipassanāsampanno paṭhamamaggena diṭṭhinissayassa pahīnattā anissito. Sesamaggehi chetvā tedhātukagataṃ sinehadosaṃ, taṇhārāganti vuttaṃ hoti. Sineho eva hi guṇapaṭipakkhato sinehadosoti vutto. Sesaṃ vuttanayameva (su. ni. aṭṭha. 1.66).
दुतियं।
Dutiyaṃ.
१५३. ततिये विपिट्ठिकत्वानाति पिट्ठितो कत्वा, छड्डेत्वा जहित्वाति अत्थो। सुखं दुखञ्चाति कायिकं सातासातं। सोमनस्सदोमनस्सन्ति चेतसिकं सातासातं। उपेक्खन्ति चतुत्थज्झानुपेक्खं। समथन्ति चतुत्थज्झानसमथमेव। विसुद्धन्ति पञ्चनीवरणवितक्कविचारपीतिसुखसङ्खातेहि नवहि पच्चनीकधम्मेहि विमुत्तत्ता अतिसुद्धं, निद्धन्तसुवण्णमिव विगतूपक्किलेसन्ति अत्थो।
153. Tatiye vipiṭṭhikatvānāti piṭṭhito katvā, chaḍḍetvā jahitvāti attho. Sukhaṃ dukhañcāti kāyikaṃ sātāsātaṃ. Somanassadomanassanti cetasikaṃ sātāsātaṃ. Upekkhanti catutthajjhānupekkhaṃ. Samathanti catutthajjhānasamathameva. Visuddhanti pañcanīvaraṇavitakkavicārapītisukhasaṅkhātehi navahi paccanīkadhammehi vimuttattā atisuddhaṃ, niddhantasuvaṇṇamiva vigatūpakkilesanti attho.
अयं पन योजना – विपिट्ठिकत्वान सुखं दुक्खञ्च पुब्बेव, पठमज्झानूपचारभूमियंयेव दुक्खं, ततियज्झानूपचारभूमियञ्च सुखन्ति अधिप्पायो। पुन आदितो वुत्तं च-कारं परतो नेत्वा ‘‘सोमनस्सं दोमनस्सञ्च विपिट्ठिकत्वान पुब्बेवा’’ति अधिकारो। तेन सोमनस्सं चतुत्थज्झानूपचारे, दोमनस्सञ्च दुतियज्झानूपचारेयेवाति दीपेति। एतानि हि एतेसं परियायतो पहानट्ठानानि। निप्परियायतो पन दुक्खस्स पठमज्झानं, दोमनस्सस्स दुतियज्झानं, सुखस्स ततियज्झानं, सोमनस्सस्स चतुत्थज्झानं पहानट्ठानं। यथाह – ‘‘पठमज्झानं उपसम्पज्ज विहरति एत्थुप्पन्नं दुक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झती’’तिआदि (सं॰ नि॰ ५.५१०)। तं सब्बं हेट्ठा वुत्तनयेन गहेतब्बं। परतो पुब्बेवाति तीसु पठमज्झानदीसु दुक्खदोमनस्ससुखानि विपिट्ठिकत्वा एत्थेव च चतुत्थज्झाने सोमनस्सं विपिट्ठिकत्वा इमाय पटिपदाय लद्धानुपेक्खं समथं विसुद्धं एको चरे इति। सेसं वुत्तनयमेवाति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.६७; अप॰ अट्ठ॰ १.१.१२३)।
Ayaṃ pana yojanā – vipiṭṭhikatvāna sukhaṃ dukkhañca pubbeva, paṭhamajjhānūpacārabhūmiyaṃyeva dukkhaṃ, tatiyajjhānūpacārabhūmiyañca sukhanti adhippāyo. Puna ādito vuttaṃ ca-kāraṃ parato netvā ‘‘somanassaṃ domanassañca vipiṭṭhikatvāna pubbevā’’ti adhikāro. Tena somanassaṃ catutthajjhānūpacāre, domanassañca dutiyajjhānūpacāreyevāti dīpeti. Etāni hi etesaṃ pariyāyato pahānaṭṭhānāni. Nippariyāyato pana dukkhassa paṭhamajjhānaṃ, domanassassa dutiyajjhānaṃ, sukhassa tatiyajjhānaṃ, somanassassa catutthajjhānaṃ pahānaṭṭhānaṃ. Yathāha – ‘‘paṭhamajjhānaṃ upasampajja viharati etthuppannaṃ dukkhindriyaṃ aparisesaṃ nirujjhatī’’tiādi (saṃ. ni. 5.510). Taṃ sabbaṃ heṭṭhā vuttanayena gahetabbaṃ. Parato pubbevāti tīsu paṭhamajjhānadīsu dukkhadomanassasukhāni vipiṭṭhikatvā ettheva ca catutthajjhāne somanassaṃ vipiṭṭhikatvā imāya paṭipadāya laddhānupekkhaṃ samathaṃ visuddhaṃ eko care iti. Sesaṃ vuttanayamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.67; apa. aṭṭha. 1.1.123).
ततियं।
Tatiyaṃ.
१५४. चतुत्थे आरद्धं वीरियं अस्साति आरद्धविरियो। एतेन अत्तनो वीरियारम्भं आदिवीरियं दस्सेति। परमत्थो वुच्चति निब्बानं, तत्थ पत्तिया परमत्थपत्तिया। एतेन वीरियारम्भेन पत्तब्बफलं दस्सेति। अलीनचित्तोति एतेन वीरियुपत्थम्भानं चित्तचेतसिकानं अलीनतं दस्सेति। अकुसीतवुत्तीति एतेन ठानासनचङ्कमादीसु कायस्स अनवसीदनं। दळ्हनिक्कमोति एतेन ‘‘कामं तचो च न्हारु चा’’ति (म॰ नि॰ १.१८४; सं॰ नि॰ २.२२; अ॰ नि॰ २.५; महानि॰ १९६) एवं पवत्तं पदहनवीरियं दस्सेति। यं तं अनुपुब्बसिक्खादीसु पदहन्तो ‘‘कायेन चेव परमत्थसच्चं सच्छिकरोति, पञ्ञाय च नं अतिविज्झ पस्सती’’ति वुच्चति। अथ वा एतेन मग्गसम्पयुत्तवीरियं दस्सेति। तञ्हि दळ्हञ्च भावनापारिपूरिगतत्ता, निक्कमो च सब्बसो पटिपक्खा निक्खन्तत्ता, तस्मा तंसमङ्गीपुग्गलोपि दळ्हो निक्कमो अस्साति ‘‘दळ्हनिक्कमो’’ति वुच्चति। थामबलूपपन्नोति मग्गक्खणे कायथामेन ञाणबलेन च उपपन्नो। अथ वा थामभूतेन बलेन उपपन्नोति थामबलूपपन्नो, थिरञाणबलूपपन्नोति वुत्तं होति। एतेन तस्स वीरियस्स विपस्सनाञाणसम्पयोगं दीपेन्तो योनिसो पदहनभावं साधेति। पुब्बभागमज्झिमउक्कट्ठवीरियवसेन वा तयोपि पादा योजेतब्बा। सेसं वुत्तनयमेवाति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.६८)।
154. Catutthe āraddhaṃ vīriyaṃ assāti āraddhaviriyo. Etena attano vīriyārambhaṃ ādivīriyaṃ dasseti. Paramattho vuccati nibbānaṃ, tattha pattiyā paramatthapattiyā. Etena vīriyārambhena pattabbaphalaṃ dasseti. Alīnacittoti etena vīriyupatthambhānaṃ cittacetasikānaṃ alīnataṃ dasseti. Akusītavuttīti etena ṭhānāsanacaṅkamādīsu kāyassa anavasīdanaṃ. Daḷhanikkamoti etena ‘‘kāmaṃ taco ca nhāru cā’’ti (ma. ni. 1.184; saṃ. ni. 2.22; a. ni. 2.5; mahāni. 196) evaṃ pavattaṃ padahanavīriyaṃ dasseti. Yaṃ taṃ anupubbasikkhādīsu padahanto ‘‘kāyena ceva paramatthasaccaṃ sacchikaroti, paññāya ca naṃ ativijjha passatī’’ti vuccati. Atha vā etena maggasampayuttavīriyaṃ dasseti. Tañhi daḷhañca bhāvanāpāripūrigatattā, nikkamo ca sabbaso paṭipakkhā nikkhantattā, tasmā taṃsamaṅgīpuggalopi daḷho nikkamo assāti ‘‘daḷhanikkamo’’ti vuccati. Thāmabalūpapannoti maggakkhaṇe kāyathāmena ñāṇabalena ca upapanno. Atha vā thāmabhūtena balena upapannoti thāmabalūpapanno, thirañāṇabalūpapannoti vuttaṃ hoti. Etena tassa vīriyassa vipassanāñāṇasampayogaṃ dīpento yoniso padahanabhāvaṃ sādheti. Pubbabhāgamajjhimaukkaṭṭhavīriyavasena vā tayopi pādā yojetabbā. Sesaṃ vuttanayamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.68).
चतुत्थं।
Catutthaṃ.
१५५. पञ्चमे पटिसल्लानन्ति तेहि तेहि सत्तसङ्खारेहि पटिनिवत्तित्वा सल्लीनं, एकत्तसेविता एकीभावो कायविवेकोति अत्थो। झानन्ति पच्चनीकझापनतो आरम्मणलक्खणूपनिज्झानतो च चित्तविवेको वुच्चति। तत्थ अट्ठ समापत्तियो नीवरणादिपच्चनीकझापनतो कसिणादिआरम्मणूपनिज्झानतो च ‘‘झान’’न्ति वुच्चति। विपस्सनामग्गफलानि सत्तसञ्ञादिपच्चनीकझापनतो लक्खणूपनिज्झानतो च ‘‘झान’’न्ति वुच्चति। इध पन आरम्मणूपनिज्झानमेव अधिप्पेतं । एवमेतं पटिसल्लानञ्च झानञ्च अरिञ्चमानोति अजहमानो अनिस्सज्जमानो। धम्मेसूति विपस्सनुपगेसु पञ्चक्खन्धादिधम्मेसु। निच्चन्ति सततं समितं अब्बोकिण्णं। अनुधम्मचारीति ते धम्मे आरब्भ पवत्तमानेन अनुगतं विपस्सनाधम्मं चरमानो। अथ वा धम्मेसूति एत्थ धम्माति नव लोकुत्तरधम्मा, तेसं धम्मानं अनुलोमो धम्मोति अनुधम्मो, विपस्सनायेतं अधिवचनं। तत्थ ‘‘धम्मानं निच्चं अनुधम्मचारी’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धसुखत्थं विभत्तिब्यत्तयेन ‘‘धम्मेसू’’ति वुत्तं सिया। आदीनवं सम्मसिता भवेसूति ताय अनुधम्मचारितासङ्खाताय विपस्सनाय अनिच्चाकारादिदोसं तीसु भवेसु समनुपस्सन्तो एवं इमाय कायविवेकचित्तविवेकं अरिञ्चमानो सिखाप्पत्तविपस्सनासङ्खाताय पटिपदाय अधिगतोति वत्तब्बो एको चरेति एवं योजना वेदितब्बा (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.६९; अप॰ अट्ठ॰ १.१.१२५)।
155. Pañcame paṭisallānanti tehi tehi sattasaṅkhārehi paṭinivattitvā sallīnaṃ, ekattasevitā ekībhāvo kāyavivekoti attho. Jhānanti paccanīkajhāpanato ārammaṇalakkhaṇūpanijjhānato ca cittaviveko vuccati. Tattha aṭṭha samāpattiyo nīvaraṇādipaccanīkajhāpanato kasiṇādiārammaṇūpanijjhānato ca ‘‘jhāna’’nti vuccati. Vipassanāmaggaphalāni sattasaññādipaccanīkajhāpanato lakkhaṇūpanijjhānato ca ‘‘jhāna’’nti vuccati. Idha pana ārammaṇūpanijjhānameva adhippetaṃ . Evametaṃ paṭisallānañca jhānañca ariñcamānoti ajahamāno anissajjamāno. Dhammesūti vipassanupagesu pañcakkhandhādidhammesu. Niccanti satataṃ samitaṃ abbokiṇṇaṃ. Anudhammacārīti te dhamme ārabbha pavattamānena anugataṃ vipassanādhammaṃ caramāno. Atha vā dhammesūti ettha dhammāti nava lokuttaradhammā, tesaṃ dhammānaṃ anulomo dhammoti anudhammo, vipassanāyetaṃ adhivacanaṃ. Tattha ‘‘dhammānaṃ niccaṃ anudhammacārī’’ti vattabbe gāthābandhasukhatthaṃ vibhattibyattayena ‘‘dhammesū’’ti vuttaṃ siyā. Ādīnavaṃ sammasitā bhavesūti tāya anudhammacāritāsaṅkhātāya vipassanāya aniccākārādidosaṃ tīsu bhavesu samanupassanto evaṃ imāya kāyavivekacittavivekaṃ ariñcamāno sikhāppattavipassanāsaṅkhātāya paṭipadāya adhigatoti vattabbo eko careti evaṃ yojanā veditabbā (su. ni. aṭṭha. 1.69; apa. aṭṭha. 1.1.125).
पञ्चमं।
Pañcamaṃ.
१५६. छट्ठे तण्हक्खयन्ति निब्बानं, एवं दिट्ठादीनवाय तण्हाय एव अप्पवत्तिं। अप्पमत्तोति सातच्चकारी। अनेळमूगोति अलालामुखो। अथ वा अनेळो च अमूगो च, पण्डितो ब्यत्तोति वुत्तं होति। हितसुखसम्पापकं सुतमस्स अत्थीति सुतवा, आगमसम्पन्नोति वुत्तं होति। सतीमाति चिरकतादीनं अनुस्सरिता। सङ्खातधम्मोति धम्मूपपरिक्खाय परिञ्ञातधम्मो। नियतोति अरियमग्गेन नियामं पत्तो। पधानवाति सम्मप्पधानवीरियसम्पन्नो। उप्पटिपाटिया एस पाठो योजेतब्बो। एवमेतेहि अप्पमादादीहि समन्नागतो नियामसम्पापकेन पधानेन पधानवा, तेन पधानेन पत्तनियामत्ता नियतो, ततो अरहत्तप्पत्तिया सङ्खातधम्मो। अरहा हि पुन सङ्खातब्बाभावतो ‘‘सङ्खातधम्मो’’ति वुच्चति। यथाह – ‘‘ये च सङ्खातधम्मासे, ये च सेक्खा पुथू इधा’’ति (सं॰ नि॰ २.३१; सु॰ नि॰ १०४४; चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छा ६३, अजितमाणवपुच्छानिद्देस ७; नेत्ति॰ १४; पेटको॰ ४५)। सेसं वुत्तनयमेवाति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७०)।
156. Chaṭṭhe taṇhakkhayanti nibbānaṃ, evaṃ diṭṭhādīnavāya taṇhāya eva appavattiṃ. Appamattoti sātaccakārī. Aneḷamūgoti alālāmukho. Atha vā aneḷo ca amūgo ca, paṇḍito byattoti vuttaṃ hoti. Hitasukhasampāpakaṃ sutamassa atthīti sutavā, āgamasampannoti vuttaṃ hoti. Satīmāti cirakatādīnaṃ anussaritā. Saṅkhātadhammoti dhammūpaparikkhāya pariññātadhammo. Niyatoti ariyamaggena niyāmaṃ patto. Padhānavāti sammappadhānavīriyasampanno. Uppaṭipāṭiyā esa pāṭho yojetabbo. Evametehi appamādādīhi samannāgato niyāmasampāpakena padhānena padhānavā, tena padhānena pattaniyāmattā niyato, tato arahattappattiyā saṅkhātadhammo. Arahā hi puna saṅkhātabbābhāvato ‘‘saṅkhātadhammo’’ti vuccati. Yathāha – ‘‘ye ca saṅkhātadhammāse, ye ca sekkhā puthū idhā’’ti (saṃ. ni. 2.31; su. ni. 1044; cūḷani. ajitamāṇavapucchā 63, ajitamāṇavapucchāniddesa 7; netti. 14; peṭako. 45). Sesaṃ vuttanayamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.70).
छट्ठं।
Chaṭṭhaṃ.
१५७. सत्तमे सीहोति चत्तारो सीहा – तिणसीहो, पण्डुसीहो, काळसीहो, केसरसीहोति। तेसं केसरसीहो अग्गमक्खायति, एसो इध अधिप्पेतो। वातो पुरत्थिमादिवसेन अनेकविधो। पदुमं रत्तसेतादिवसेन। तेसु यो कोचि वातो यं किञ्चि पदुमं वट्टतियेव। तत्थ यस्मा सन्तासो अत्तसिनेहेन होति, अत्तसिनेहो च तण्हालेपो, सोपि दिट्ठिसम्पयुत्तेन वा दिट्ठिविप्पयुत्तेन वा लोभेन होति, सोपि च तण्हायेव। सज्जनं पन तत्थ उपपरिक्खाविरहितस्स मोहेन होति, मोहो च अविज्जा। तत्थ समथेन तण्हाय पहानं होति, विपस्सनाय अविज्जाय। तस्मा समथेन अत्तसिनेहं पहाय सीहो विय सद्देसु अनिच्चदुक्खादीसुअसन्तसन्तो, विपस्सनाय मोहं पहाय वातोव जालम्हि खन्धायतनादीसु असज्जमानो, समथेनेव लोभं, लोभसम्पयुत्तं एव दिट्ठिञ्च पहाय, पदुमंव तोयेन सब्बभवभोगलोभेन अलिप्पमानो।
157. Sattame sīhoti cattāro sīhā – tiṇasīho, paṇḍusīho, kāḷasīho, kesarasīhoti. Tesaṃ kesarasīho aggamakkhāyati, eso idha adhippeto. Vāto puratthimādivasena anekavidho. Padumaṃ rattasetādivasena. Tesu yo koci vāto yaṃ kiñci padumaṃ vaṭṭatiyeva. Tattha yasmā santāso attasinehena hoti, attasineho ca taṇhālepo, sopi diṭṭhisampayuttena vā diṭṭhivippayuttena vā lobhena hoti, sopi ca taṇhāyeva. Sajjanaṃ pana tattha upaparikkhāvirahitassa mohena hoti, moho ca avijjā. Tattha samathena taṇhāya pahānaṃ hoti, vipassanāya avijjāya. Tasmā samathena attasinehaṃ pahāya sīho viya saddesu aniccadukkhādīsuasantasanto, vipassanāya mohaṃ pahāya vātova jālamhi khandhāyatanādīsu asajjamāno, samatheneva lobhaṃ, lobhasampayuttaṃ eva diṭṭhiñca pahāya, padumaṃva toyena sabbabhavabhogalobhena alippamāno.
एत्थ च समथस्स सीलं पदट्ठानं, समथो समाधि, विपस्सना पञ्ञाति एवं तेसु द्वीसु धम्मेसु सिद्धेसु तयोपि खन्धा सिद्धा होन्ति। तत्थ सीलक्खन्धेन सुरतो होति, सो सीहोव सद्धेसु आघातवत्थूसु अकुज्झितुकामताय न सन्तसति, पञ्ञाक्खन्धेन पटिविद्धसभावो वातोव जालम्हि खन्धादिधम्मभेदे न सज्जति, समाधिक्खन्धेन वीतरागो पदुमंव तोयेन रागेन न लिप्पति। एवं समथविपस्सनाहि सीलसमाधिपञ्ञाक्खन्धेहि च यथासम्भवं अविज्जातण्हानं, तिण्णञ्च अकुसलमूलानं पहानवसेन असन्तसन्तो असज्जमानो अलिप्पमानो च वेदितब्बो। सेसं वुत्तनयमेवाति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७१; अप॰ अट्ठ॰ १.१.१२७)।
Ettha ca samathassa sīlaṃ padaṭṭhānaṃ, samatho samādhi, vipassanā paññāti evaṃ tesu dvīsu dhammesu siddhesu tayopi khandhā siddhā honti. Tattha sīlakkhandhena surato hoti, so sīhova saddhesu āghātavatthūsu akujjhitukāmatāya na santasati, paññākkhandhena paṭividdhasabhāvo vātova jālamhi khandhādidhammabhede na sajjati, samādhikkhandhena vītarāgo padumaṃva toyena rāgena na lippati. Evaṃ samathavipassanāhi sīlasamādhipaññākkhandhehi ca yathāsambhavaṃ avijjātaṇhānaṃ, tiṇṇañca akusalamūlānaṃ pahānavasena asantasanto asajjamāno alippamāno ca veditabbo. Sesaṃ vuttanayamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.71; apa. aṭṭha. 1.1.127).
सत्तमं।
Sattamaṃ.
१५८. अट्ठमे सहना च हनना च सीघजवत्ता च सीहो। केसरसीहोव इध अधिप्पेतो। दाठा बलमस्स अत्थीति दाठबली। पसय्ह अभिभुय्याति उभयं चारीसद्देन सह योजेतब्बं पसय्हचारी अभिभुय्यचारीति। तत्थ पसय्ह निग्गय्ह पवाहेत्वा चरणेन पसय्हचारी । अभिभवित्वा सन्तासेत्वा वसीकत्वा चरणेन अभिभुय्हचारी। स्वायं कायबलेन पसय्हचारी, तेजसा अभिभुय्यचारी। तत्थ सचे कोचि वदेय्य ‘‘किं पसय्ह अभिभुय्यचारी’’ति। ततो मिगानन्ति सामिवचनं उपयोगत्थे कत्वा ‘‘मिगे पसय्ह अभिभुय्यचारी’’ति पटिवत्तब्बं। पन्तानीति दूरानि। सेनासनानीति वसनट्ठानानि। सेसं पुब्बे वुत्तनयेनेव सक्का जानितुन्ति न वित्थारितं (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७२)।
158. Aṭṭhame sahanā ca hananā ca sīghajavattā ca sīho. Kesarasīhova idha adhippeto. Dāṭhā balamassa atthīti dāṭhabalī. Pasayha abhibhuyyāti ubhayaṃ cārīsaddena saha yojetabbaṃ pasayhacārī abhibhuyyacārīti. Tattha pasayha niggayha pavāhetvā caraṇena pasayhacārī . Abhibhavitvā santāsetvā vasīkatvā caraṇena abhibhuyhacārī. Svāyaṃ kāyabalena pasayhacārī, tejasā abhibhuyyacārī. Tattha sace koci vadeyya ‘‘kiṃ pasayha abhibhuyyacārī’’ti. Tato migānanti sāmivacanaṃ upayogatthe katvā ‘‘mige pasayha abhibhuyyacārī’’ti paṭivattabbaṃ. Pantānīti dūrāni. Senāsanānīti vasanaṭṭhānāni. Sesaṃ pubbe vuttanayeneva sakkā jānitunti na vitthāritaṃ (su. ni. aṭṭha. 1.72).
अट्ठमं।
Aṭṭhamaṃ.
१५९. नवमे ‘‘सब्बे सत्ता सुखिता भवन्तू’’तिआदिना नयेन हितसुखूपनयनकामता मेत्ता। ‘‘अहो वत इमम्हा दुक्खा विमुच्चेय्यु’’न्तिआदिना नयेन अहितदुक्खापनयनकामता करुणा। ‘‘मोदन्ति वत भोन्तो सत्ता, मोदन्ति साधु सुट्ठू’’तिआदिना नयेन हितसुखाविप्पयोगकामता मुदिता। ‘‘पञ्ञायिस्सन्ति सकेन कम्मेना’’ति सुखदुक्खेसु अज्झुपेक्खनता उपेक्खा। गाथाबन्धसुखत्थं पन उप्पटिपाटिया मेत्तं वत्वा उपेक्खा वुत्ता, मुदिता च पच्छा। विमुत्तिन्ति चतस्सोपि हि विमुत्ती। एता अत्तनो पच्चनीकधम्मेहि विमुत्तत्ता विमुत्तियो। तेन वुत्तं – ‘‘मेत्तं उपेक्खं करुणं विमुत्तिं, आसेवमानो मुदितञ्च काले’’ति।
159. Navame ‘‘sabbe sattā sukhitā bhavantū’’tiādinā nayena hitasukhūpanayanakāmatā mettā. ‘‘Aho vata imamhā dukkhā vimucceyyu’’ntiādinā nayena ahitadukkhāpanayanakāmatā karuṇā. ‘‘Modanti vata bhonto sattā, modanti sādhu suṭṭhū’’tiādinā nayena hitasukhāvippayogakāmatā muditā. ‘‘Paññāyissanti sakena kammenā’’ti sukhadukkhesu ajjhupekkhanatā upekkhā. Gāthābandhasukhatthaṃ pana uppaṭipāṭiyā mettaṃ vatvā upekkhā vuttā, muditā ca pacchā. Vimuttinti catassopi hi vimuttī. Etā attano paccanīkadhammehi vimuttattā vimuttiyo. Tena vuttaṃ – ‘‘mettaṃ upekkhaṃ karuṇaṃ vimuttiṃ, āsevamāno muditañca kāle’’ti.
तत्थ आसेवमानोति तिस्सो तिकचतुक्कज्झानवसेन भावयमानो, उपेक्खं चतुत्थज्झानवसेन भावयमानो। कालेति मेत्तं आसेवित्वा ततो वुट्ठाय करुणं, ततो वुट्ठाय मुदितं, ततो इतरतो वा निप्पीतिकज्झानतो वुट्ठाय उपेक्खं आसेवमानोव ‘‘काले आसेवमानो’’ति वुच्चति, आसेवितुं फासुकाले वा। सब्बेन लोकेन अविरुज्झमानोति दससु दिसासु सब्बेन सत्तलोकेन अविरुज्झमानो। मेत्तादीनञ्हि भावितत्ता सत्ता अप्पटिक्कूला होन्ति, सत्तेसुपि विरोधभूतो पटिघो वूपसम्मति। तेन वुत्तं – ‘‘सब्बेन लोकेन अविरुज्झमानो’’ति। सेसं वुत्तसदिसमेवाति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७३)।
Tattha āsevamānoti tisso tikacatukkajjhānavasena bhāvayamāno, upekkhaṃ catutthajjhānavasena bhāvayamāno. Kāleti mettaṃ āsevitvā tato vuṭṭhāya karuṇaṃ, tato vuṭṭhāya muditaṃ, tato itarato vā nippītikajjhānato vuṭṭhāya upekkhaṃ āsevamānova ‘‘kāle āsevamāno’’ti vuccati, āsevituṃ phāsukāle vā. Sabbena lokena avirujjhamānoti dasasu disāsu sabbena sattalokena avirujjhamāno. Mettādīnañhi bhāvitattā sattā appaṭikkūlā honti, sattesupi virodhabhūto paṭigho vūpasammati. Tena vuttaṃ – ‘‘sabbena lokena avirujjhamāno’’ti. Sesaṃ vuttasadisamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.73).
नवमं।
Navamaṃ.
१६०. दसमे संयोजनानीति दस संयोजनानि, तानि च तेन तेन मग्गेन सन्दालयित्वान। असन्तसं जीवितसङ्खयम्हीति जीवितसङ्खयो वुच्चति चुतिचित्तस्स परिभेदो, तस्मिञ्च जीवितसङ्खये जीवितनिकन्तिया पहीनत्ता असन्तसन्ति। एत्तावता सउपादिसेसनिब्बानधातुं अत्तनो दस्सेत्वा गाथापरियोसाने अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायीति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७४)।
160. Dasame saṃyojanānīti dasa saṃyojanāni, tāni ca tena tena maggena sandālayitvāna. Asantasaṃ jīvitasaṅkhayamhīti jīvitasaṅkhayo vuccati cuticittassa paribhedo, tasmiñca jīvitasaṅkhaye jīvitanikantiyā pahīnattā asantasanti. Ettāvatā saupādisesanibbānadhātuṃ attano dassetvā gāthāpariyosāne anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyīti (su. ni. aṭṭha. 1.74).
दसमं।
Dasamaṃ.
१६१. एकादसमे भजन्तीति सरीरेन अल्लीयित्वा पयिरुपासन्ति। सेवन्तीति अञ्जलिकम्मादीहि किंकारपटिस्साविताय च परिचरन्ति। कारणं अत्थो एतेसन्ति कारणत्था, भजनाय सेवनाय च नाञ्ञं कारणमत्थि, अत्थो एव तेसं कारणं, अत्थहेतु सेवन्तीति वुत्तं होति। निक्कारणा दुल्लभा अज्ज मित्ताति ‘‘इतो किञ्चि लच्छामा’’ति एवं अत्तपटिलाभकारणेन निक्कारणा, केवलं –
161. Ekādasame bhajantīti sarīrena allīyitvā payirupāsanti. Sevantīti añjalikammādīhi kiṃkārapaṭissāvitāya ca paricaranti. Kāraṇaṃ attho etesanti kāraṇatthā, bhajanāya sevanāya ca nāññaṃ kāraṇamatthi, attho eva tesaṃ kāraṇaṃ, atthahetu sevantīti vuttaṃ hoti. Nikkāraṇā dullabhā ajja mittāti ‘‘ito kiñci lacchāmā’’ti evaṃ attapaṭilābhakāraṇena nikkāraṇā, kevalaṃ –
‘‘उपकारो च यो मित्तो, सुखे दुक्खे च यो सखा।
‘‘Upakāro ca yo mitto, sukhe dukkhe ca yo sakhā;
अत्थक्खायी च यो मित्तो, यो च मित्तानुकम्पको’’ति॥ (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७५; अप॰ अट्ठ॰ १.१.१३१; दी॰ नि॰ ३.२६५) –
Atthakkhāyī ca yo mitto, yo ca mittānukampako’’ti. (su. ni. aṭṭha. 1.75; apa. aṭṭha. 1.1.131; dī. ni. 3.265) –
एवं वुत्तेन अरियेन मित्तभावेन समन्नागता दुल्लभा अज्ज मित्ता। अत्तनि ठिता एतेसं पञ्ञा, अत्तानंयेव ओलोकेन्ति, न अञ्ञन्ति अत्तट्ठपञ्ञा। ‘‘दिट्ठत्थपञ्ञा’’ति अयम्पि किर पोराणपाठो । सम्पति दिट्ठेयेव अत्थे एतेसं पञ्ञा, आयतिं न पेक्खन्तीति वुत्तं होति। असुचीति असुचिना अनरियेन कायवचीमनोकम्मेन समन्नागताति। सेसं पुब्बे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। यं अन्तरन्तरा अतिवित्थारभयेन न वुत्तं, तं सब्बं पाठानुसारेनेव वेदितब्बं (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७५; अप॰ अट्ठ॰ १.१.१३१)। एकादसमं।
Evaṃ vuttena ariyena mittabhāvena samannāgatā dullabhā ajja mittā. Attani ṭhitā etesaṃ paññā, attānaṃyeva olokenti, na aññanti attaṭṭhapaññā. ‘‘Diṭṭhatthapaññā’’ti ayampi kira porāṇapāṭho . Sampati diṭṭheyeva atthe etesaṃ paññā, āyatiṃ na pekkhantīti vuttaṃ hoti. Asucīti asucinā anariyena kāyavacīmanokammena samannāgatāti. Sesaṃ pubbe vuttanayeneva veditabbaṃ. Yaṃ antarantarā ativitthārabhayena na vuttaṃ, taṃ sabbaṃ pāṭhānusāreneva veditabbaṃ (su. ni. aṭṭha. 1.75; apa. aṭṭha. 1.1.131). Ekādasamaṃ.
चतुत्थवग्गवण्णना निट्ठिता।
Catutthavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
सद्धम्मप्पज्जोतिकाय चूळनिद्देस-अट्ठकथाय
Saddhammappajjotikāya cūḷaniddesa-aṭṭhakathāya
खग्गविसाणसुत्तनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Khaggavisāṇasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चूळनिद्देसपाळि • Cūḷaniddesapāḷi / चतुत्थवग्गो • Catutthavaggo
