| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / චූළනිද්‌දෙස-අට්‌ඨකථා • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā |
4. චතුත්‌ථවග්‌ගවණ්‌ණනා
4. Catutthavaggavaṇṇanā
151. චතුත්‌ථවග්‌ගස්‌ස පඨමෙ රසෙසූති අම්‌බිලමධුරතිත්‌තකකටුකලොණිකඛාරිකකසාවාදිභෙදෙසු සායනීයෙසු. ගෙධං අකරන්‌ති ගිද්‌ධිං අකරොන්‌තො, තණ්‌හං අනුප්‌පාදෙන්‌තොති වුත්‌තං හොති. අලොලොති ‘‘ඉදං සායිස්‌සාමි, ඉදං සායිස්‌සාමී’’ති එවං රසවිසෙසෙසු අනාකුලො. අනඤ්‌ඤපොසීති පොසෙතබ්‌බකසද්‌ධිවිහාරිකාදිවිරහිතො, කායසන්‌ධාරණමත්‌තෙන සන්‌තුට්‌ඨොති වුත්‌තං හොති. යථා වා පුබ්‌බෙ උය්‍යානෙ රසෙසු ගෙධකරණලොලො හුත්‌වා අඤ්‌ඤපොසී ආසිං, එවං අහුත්‌වා යාය තණ්‌හාය ලොලො හුත්‌වා රසෙසු ගෙධං කරොති, තං තණ්‌හං හිත්‌වා ආයතිං තණ්‌හාමූලකස්‌ස අඤ්‌ඤස්‌ස අත්‌තභාවස්‌ස අනිබ්‌බත්‌තනෙන අනඤ්‌ඤපොසීති දස්‌සෙති. අථ වා අත්‌ථභඤ්‌ජනකට්‌ඨෙන කිලෙසා ‘‘අඤ්‌ඤෙ’’ති වුච්‌චන්‌ති, තෙසං අපොසනෙන අනඤ්‌ඤපොසීති අයමෙත්‌ථ අත්‌ථො. සපදානචාරීති අවොක්‌කම්‌මචාරී අනුපුබ්‌බචාරී, ඝරපටිපාටිං අඡඩ්‌ඩෙත්‌වා අඩ්‌ඪකුලඤ්‌ච දලිද්‌දකුලඤ්‌ච නිරන්‌තරං පිණ්‌ඩාය පවිසමානොති අත්‌ථො. කුලෙ කුලෙ අප්‌පටිබද්‌ධචිත්‌තොති ඛත්‌තියකුලාදීසු යත්‌ථ කත්‌ථචි කිලෙසවසෙන අලග්‌ගචිත්‌තො, චන්‌දූපමො නිච්‌චනවකො හුත්‌වාති අත්‌ථො. සෙසං වුත්‌තනයමෙවාති (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.65; අප. අට්‌ඨ. 1.1.121).
151. Catutthavaggassa paṭhame rasesūti ambilamadhuratittakakaṭukaloṇikakhārikakasāvādibhedesu sāyanīyesu. Gedhaṃ akaranti giddhiṃ akaronto, taṇhaṃ anuppādentoti vuttaṃ hoti. Aloloti ‘‘idaṃ sāyissāmi, idaṃ sāyissāmī’’ti evaṃ rasavisesesu anākulo. Anaññaposīti posetabbakasaddhivihārikādivirahito, kāyasandhāraṇamattena santuṭṭhoti vuttaṃ hoti. Yathā vā pubbe uyyāne rasesu gedhakaraṇalolo hutvā aññaposī āsiṃ, evaṃ ahutvā yāya taṇhāya lolo hutvā rasesu gedhaṃ karoti, taṃ taṇhaṃ hitvā āyatiṃ taṇhāmūlakassa aññassa attabhāvassa anibbattanena anaññaposīti dasseti. Atha vā atthabhañjanakaṭṭhena kilesā ‘‘aññe’’ti vuccanti, tesaṃ aposanena anaññaposīti ayamettha attho. Sapadānacārīti avokkammacārī anupubbacārī, gharapaṭipāṭiṃ achaḍḍetvā aḍḍhakulañca daliddakulañca nirantaraṃ piṇḍāya pavisamānoti attho. Kule kule appaṭibaddhacittoti khattiyakulādīsu yattha katthaci kilesavasena alaggacitto, candūpamo niccanavako hutvāti attho. Sesaṃ vuttanayamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.65; apa. aṭṭha. 1.1.121).
පඨමං.
Paṭhamaṃ.
152. දුතියෙ ආවරණානීති නීවරණානෙව, තානි අත්‌ථතො උරගසුත්‌තෙ (සු. නි. 1 ආදයො) වුත්‌තානි. තානි පන යස්‌මා අබ්‌භාදයො විය චන්‌දං සූරියං වා චෙතො ආවරන්‌ති, තස්‌මා ‘‘ආවරණානි චෙතසො’’ති වුත්‌තානි. තානි උපචාරෙන වා අප්‌පනාය වා පහාය. උපක්‌කිලෙසෙති උපගම්‌ම චිත්‌තං විබාධෙන්‌තෙ අකුසලෙ ධම්‌මෙ, වත්‌ථොපමාදීසු (ම. නි. 1.70 ආදයො) වුත්‌තෙ අභිජ්‌ඣාදයො වා. බ්‍යපනුජ්‌ජාති පනුදිත්‌වා විනාසෙත්‌වා, විපස්‌සනාමග්‌ගෙන පජහිත්‌වාති අත්‌ථො . සබ්‌බෙති අනවසෙසෙ. එවං සමථවිපස්‌සනාසම්‌පන්‌නො පඨමමග්‌ගෙන දිට්‌ඨිනිස්‌සයස්‌ස පහීනත්‌තා අනිස්‌සිතො. සෙසමග්‌ගෙහි ඡෙත්‌වා තෙධාතුකගතං සිනෙහදොසං, තණ්‌හාරාගන්‌ති වුත්‌තං හොති. සිනෙහො එව හි ගුණපටිපක්‌ඛතො සිනෙහදොසොති වුත්‌තො. සෙසං වුත්‌තනයමෙව (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.66).
152. Dutiye āvaraṇānīti nīvaraṇāneva, tāni atthato uragasutte (su. ni. 1 ādayo) vuttāni. Tāni pana yasmā abbhādayo viya candaṃ sūriyaṃ vā ceto āvaranti, tasmā ‘‘āvaraṇāni cetaso’’ti vuttāni. Tāni upacārena vā appanāya vā pahāya. Upakkileseti upagamma cittaṃ vibādhente akusale dhamme, vatthopamādīsu (ma. ni. 1.70 ādayo) vutte abhijjhādayo vā. Byapanujjāti panuditvā vināsetvā, vipassanāmaggena pajahitvāti attho . Sabbeti anavasese. Evaṃ samathavipassanāsampanno paṭhamamaggena diṭṭhinissayassa pahīnattā anissito. Sesamaggehi chetvā tedhātukagataṃ sinehadosaṃ, taṇhārāganti vuttaṃ hoti. Sineho eva hi guṇapaṭipakkhato sinehadosoti vutto. Sesaṃ vuttanayameva (su. ni. aṭṭha. 1.66).
දුතියං.
Dutiyaṃ.
153. තතියෙ විපිට්‌ඨිකත්‌වානාති පිට්‌ඨිතො කත්‌වා, ඡඩ්‌ඩෙත්‌වා ජහිත්‌වාති අත්‌ථො. සුඛං දුඛඤ්‌චාති කායිකං සාතාසාතං. සොමනස්‌සදොමනස්‌සන්‌ති චෙතසිකං සාතාසාතං. උපෙක්‌ඛන්‌ති චතුත්‌ථජ්‌ඣානුපෙක්‌ඛං. සමථන්‌ති චතුත්‌ථජ්‌ඣානසමථමෙව. විසුද්‌ධන්‌ති පඤ්‌චනීවරණවිතක්‌කවිචාරපීතිසුඛසඞ්‌ඛාතෙහි නවහි පච්‌චනීකධම්‌මෙහි විමුත්‌තත්‌තා අතිසුද්‌ධං, නිද්‌ධන්‌තසුවණ්‌ණමිව විගතූපක්‌කිලෙසන්‌ති අත්‌ථො.
153. Tatiye vipiṭṭhikatvānāti piṭṭhito katvā, chaḍḍetvā jahitvāti attho. Sukhaṃ dukhañcāti kāyikaṃ sātāsātaṃ. Somanassadomanassanti cetasikaṃ sātāsātaṃ. Upekkhanti catutthajjhānupekkhaṃ. Samathanti catutthajjhānasamathameva. Visuddhanti pañcanīvaraṇavitakkavicārapītisukhasaṅkhātehi navahi paccanīkadhammehi vimuttattā atisuddhaṃ, niddhantasuvaṇṇamiva vigatūpakkilesanti attho.
අයං පන යොජනා – විපිට්‌ඨිකත්‌වාන සුඛං දුක්‌ඛඤ්‌ච පුබ්‌බෙව, පඨමජ්‌ඣානූපචාරභූමියංයෙව දුක්‌ඛං, තතියජ්‌ඣානූපචාරභූමියඤ්‌ච සුඛන්‌ති අධිප්‌පායො. පුන ආදිතො වුත්‌තං ච-කාරං පරතො නෙත්‌වා ‘‘සොමනස්‌සං දොමනස්‌සඤ්‌ච විපිට්‌ඨිකත්‌වාන පුබ්‌බෙවා’’ති අධිකාරො. තෙන සොමනස්‌සං චතුත්‌ථජ්‌ඣානූපචාරෙ, දොමනස්‌සඤ්‌ච දුතියජ්‌ඣානූපචාරෙයෙවාති දීපෙති. එතානි හි එතෙසං පරියායතො පහානට්‌ඨානානි. නිප්‌පරියායතො පන දුක්‌ඛස්‌ස පඨමජ්‌ඣානං, දොමනස්‌සස්‌ස දුතියජ්‌ඣානං, සුඛස්‌ස තතියජ්‌ඣානං, සොමනස්‌සස්‌ස චතුත්‌ථජ්‌ඣානං පහානට්‌ඨානං. යථාහ – ‘‘පඨමජ්‌ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති එත්‌ථුප්‌පන්‌නං දුක්‌ඛින්‌ද්‍රියං අපරිසෙසං නිරුජ්‌ඣතී’’තිආදි (සං. නි. 5.510). තං සබ්‌බං හෙට්‌ඨා වුත්‌තනයෙන ගහෙතබ්‌බං. පරතො පුබ්‌බෙවාති තීසු පඨමජ්‌ඣානදීසු දුක්‌ඛදොමනස්‌සසුඛානි විපිට්‌ඨිකත්‌වා එත්‌ථෙව ච චතුත්‌ථජ්‌ඣානෙ සොමනස්‌සං විපිට්‌ඨිකත්‌වා ඉමාය පටිපදාය ලද්‌ධානුපෙක්‌ඛං සමථං විසුද්‌ධං එකො චරෙ ඉති. සෙසං වුත්‌තනයමෙවාති (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.67; අප. අට්‌ඨ. 1.1.123).
Ayaṃ pana yojanā – vipiṭṭhikatvāna sukhaṃ dukkhañca pubbeva, paṭhamajjhānūpacārabhūmiyaṃyeva dukkhaṃ, tatiyajjhānūpacārabhūmiyañca sukhanti adhippāyo. Puna ādito vuttaṃ ca-kāraṃ parato netvā ‘‘somanassaṃ domanassañca vipiṭṭhikatvāna pubbevā’’ti adhikāro. Tena somanassaṃ catutthajjhānūpacāre, domanassañca dutiyajjhānūpacāreyevāti dīpeti. Etāni hi etesaṃ pariyāyato pahānaṭṭhānāni. Nippariyāyato pana dukkhassa paṭhamajjhānaṃ, domanassassa dutiyajjhānaṃ, sukhassa tatiyajjhānaṃ, somanassassa catutthajjhānaṃ pahānaṭṭhānaṃ. Yathāha – ‘‘paṭhamajjhānaṃ upasampajja viharati etthuppannaṃ dukkhindriyaṃ aparisesaṃ nirujjhatī’’tiādi (saṃ. ni. 5.510). Taṃ sabbaṃ heṭṭhā vuttanayena gahetabbaṃ. Parato pubbevāti tīsu paṭhamajjhānadīsu dukkhadomanassasukhāni vipiṭṭhikatvā ettheva ca catutthajjhāne somanassaṃ vipiṭṭhikatvā imāya paṭipadāya laddhānupekkhaṃ samathaṃ visuddhaṃ eko care iti. Sesaṃ vuttanayamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.67; apa. aṭṭha. 1.1.123).
තතියං.
Tatiyaṃ.
154. චතුත්‌ථෙ ආරද්‌ධං වීරියං අස්‌සාති ආරද්‌ධවිරියො. එතෙන අත්‌තනො වීරියාරම්‌භං ආදිවීරියං දස්‌සෙති. පරමත්‌ථො වුච්‌චති නිබ්‌බානං, තත්‌ථ පත්‌තියා පරමත්‌ථපත්‌තියා. එතෙන වීරියාරම්‌භෙන පත්‌තබ්‌බඵලං දස්‌සෙති. අලීනචිත්‌තොති එතෙන වීරියුපත්‌ථම්‌භානං චිත්‌තචෙතසිකානං අලීනතං දස්‌සෙති. අකුසීතවුත්‌තීති එතෙන ඨානාසනචඞ්‌කමාදීසු කායස්‌ස අනවසීදනං. දළ්‌හනික්‌කමොති එතෙන ‘‘කාමං තචො ච න්‌හාරු චා’’ති (ම. නි. 1.184; සං. නි. 2.22; අ. නි. 2.5; මහානි. 196) එවං පවත්‌තං පදහනවීරියං දස්‌සෙති. යං තං අනුපුබ්‌බසික්‌ඛාදීසු පදහන්‌තො ‘‘කායෙන චෙව පරමත්‌ථසච්‌චං සච්‌ඡිකරොති, පඤ්‌ඤාය ච නං අතිවිජ්‌ඣ පස්‌සතී’’ති වුච්‌චති. අථ වා එතෙන මග්‌ගසම්‌පයුත්‌තවීරියං දස්‌සෙති. තඤ්‌හි දළ්‌හඤ්‌ච භාවනාපාරිපූරිගතත්‌තා, නික්‌කමො ච සබ්‌බසො පටිපක්‌ඛා නික්‌ඛන්‌තත්‌තා, තස්‌මා තංසමඞ්‌ගීපුග්‌ගලොපි දළ්‌හො නික්‌කමො අස්‌සාති ‘‘දළ්‌හනික්‌කමො’’ති වුච්‌චති. ථාමබලූපපන්‌නොති මග්‌ගක්‌ඛණෙ කායථාමෙන ඤාණබලෙන ච උපපන්‌නො. අථ වා ථාමභූතෙන බලෙන උපපන්‌නොති ථාමබලූපපන්‌නො, ථිරඤාණබලූපපන්‌නොති වුත්‌තං හොති. එතෙන තස්‌ස වීරියස්‌ස විපස්‌සනාඤාණසම්‌පයොගං දීපෙන්‌තො යොනිසො පදහනභාවං සාධෙති. පුබ්‌බභාගමජ්‌ඣිමඋක්‌කට්‌ඨවීරියවසෙන වා තයොපි පාදා යොජෙතබ්‌බා. සෙසං වුත්‌තනයමෙවාති (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.68).
154. Catutthe āraddhaṃ vīriyaṃ assāti āraddhaviriyo. Etena attano vīriyārambhaṃ ādivīriyaṃ dasseti. Paramattho vuccati nibbānaṃ, tattha pattiyā paramatthapattiyā. Etena vīriyārambhena pattabbaphalaṃ dasseti. Alīnacittoti etena vīriyupatthambhānaṃ cittacetasikānaṃ alīnataṃ dasseti. Akusītavuttīti etena ṭhānāsanacaṅkamādīsu kāyassa anavasīdanaṃ. Daḷhanikkamoti etena ‘‘kāmaṃ taco ca nhāru cā’’ti (ma. ni. 1.184; saṃ. ni. 2.22; a. ni. 2.5; mahāni. 196) evaṃ pavattaṃ padahanavīriyaṃ dasseti. Yaṃ taṃ anupubbasikkhādīsu padahanto ‘‘kāyena ceva paramatthasaccaṃ sacchikaroti, paññāya ca naṃ ativijjha passatī’’ti vuccati. Atha vā etena maggasampayuttavīriyaṃ dasseti. Tañhi daḷhañca bhāvanāpāripūrigatattā, nikkamo ca sabbaso paṭipakkhā nikkhantattā, tasmā taṃsamaṅgīpuggalopi daḷho nikkamo assāti ‘‘daḷhanikkamo’’ti vuccati. Thāmabalūpapannoti maggakkhaṇe kāyathāmena ñāṇabalena ca upapanno. Atha vā thāmabhūtena balena upapannoti thāmabalūpapanno, thirañāṇabalūpapannoti vuttaṃ hoti. Etena tassa vīriyassa vipassanāñāṇasampayogaṃ dīpento yoniso padahanabhāvaṃ sādheti. Pubbabhāgamajjhimaukkaṭṭhavīriyavasena vā tayopi pādā yojetabbā. Sesaṃ vuttanayamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.68).
චතුත්‌ථං.
Catutthaṃ.
155. පඤ්‌චමෙ පටිසල්‌ලානන්‌ති තෙහි තෙහි සත්‌තසඞ්‌ඛාරෙහි පටිනිවත්‌තිත්‌වා සල්‌ලීනං, එකත්‌තසෙවිතා එකීභාවො කායවිවෙකොති අත්‌ථො. ඣානන්‌ති පච්‌චනීකඣාපනතො ආරම්‌මණලක්‌ඛණූපනිජ්‌ඣානතො ච චිත්‌තවිවෙකො වුච්‌චති. තත්‌ථ අට්‌ඨ සමාපත්‌තියො නීවරණාදිපච්‌චනීකඣාපනතො කසිණාදිආරම්‌මණූපනිජ්‌ඣානතො ච ‘‘ඣාන’’න්‌ති වුච්‌චති. විපස්‌සනාමග්‌ගඵලානි සත්‌තසඤ්‌ඤාදිපච්‌චනීකඣාපනතො ලක්‌ඛණූපනිජ්‌ඣානතො ච ‘‘ඣාන’’න්‌ති වුච්‌චති. ඉධ පන ආරම්‌මණූපනිජ්‌ඣානමෙව අධිප්‌පෙතං . එවමෙතං පටිසල්‌ලානඤ්‌ච ඣානඤ්‌ච අරිඤ්‌චමානොති අජහමානො අනිස්‌සජ්‌ජමානො. ධම්‌මෙසූති විපස්‌සනුපගෙසු පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධාදිධම්‌මෙසු. නිච්‌චන්‌ති සතතං සමිතං අබ්‌බොකිණ්‌ණං. අනුධම්‌මචාරීති තෙ ධම්‌මෙ ආරබ්‌භ පවත්‌තමානෙන අනුගතං විපස්‌සනාධම්‌මං චරමානො. අථ වා ධම්‌මෙසූති එත්‌ථ ධම්‌මාති නව ලොකුත්‌තරධම්‌මා, තෙසං ධම්‌මානං අනුලොමො ධම්‌මොති අනුධම්‌මො, විපස්‌සනායෙතං අධිවචනං. තත්‌ථ ‘‘ධම්‌මානං නිච්‌චං අනුධම්‌මචාරී’’ති වත්‌තබ්‌බෙ ගාථාබන්‌ධසුඛත්‌ථං විභත්‌තිබ්‍යත්‌තයෙන ‘‘ධම්‌මෙසූ’’ති වුත්‌තං සියා. ආදීනවං සම්‌මසිතා භවෙසූති තාය අනුධම්‌මචාරිතාසඞ්‌ඛාතාය විපස්‌සනාය අනිච්‌චාකාරාදිදොසං තීසු භවෙසු සමනුපස්‌සන්‌තො එවං ඉමාය කායවිවෙකචිත්‌තවිවෙකං අරිඤ්‌චමානො සිඛාප්‌පත්‌තවිපස්‌සනාසඞ්‌ඛාතාය පටිපදාය අධිගතොති වත්‌තබ්‌බො එකො චරෙති එවං යොජනා වෙදිතබ්‌බා (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.69; අප. අට්‌ඨ. 1.1.125).
155. Pañcame paṭisallānanti tehi tehi sattasaṅkhārehi paṭinivattitvā sallīnaṃ, ekattasevitā ekībhāvo kāyavivekoti attho. Jhānanti paccanīkajhāpanato ārammaṇalakkhaṇūpanijjhānato ca cittaviveko vuccati. Tattha aṭṭha samāpattiyo nīvaraṇādipaccanīkajhāpanato kasiṇādiārammaṇūpanijjhānato ca ‘‘jhāna’’nti vuccati. Vipassanāmaggaphalāni sattasaññādipaccanīkajhāpanato lakkhaṇūpanijjhānato ca ‘‘jhāna’’nti vuccati. Idha pana ārammaṇūpanijjhānameva adhippetaṃ . Evametaṃ paṭisallānañca jhānañca ariñcamānoti ajahamāno anissajjamāno. Dhammesūti vipassanupagesu pañcakkhandhādidhammesu. Niccanti satataṃ samitaṃ abbokiṇṇaṃ. Anudhammacārīti te dhamme ārabbha pavattamānena anugataṃ vipassanādhammaṃ caramāno. Atha vā dhammesūti ettha dhammāti nava lokuttaradhammā, tesaṃ dhammānaṃ anulomo dhammoti anudhammo, vipassanāyetaṃ adhivacanaṃ. Tattha ‘‘dhammānaṃ niccaṃ anudhammacārī’’ti vattabbe gāthābandhasukhatthaṃ vibhattibyattayena ‘‘dhammesū’’ti vuttaṃ siyā. Ādīnavaṃ sammasitā bhavesūti tāya anudhammacāritāsaṅkhātāya vipassanāya aniccākārādidosaṃ tīsu bhavesu samanupassanto evaṃ imāya kāyavivekacittavivekaṃ ariñcamāno sikhāppattavipassanāsaṅkhātāya paṭipadāya adhigatoti vattabbo eko careti evaṃ yojanā veditabbā (su. ni. aṭṭha. 1.69; apa. aṭṭha. 1.1.125).
පඤ්‌චමං.
Pañcamaṃ.
156. ඡට්‌ඨෙ තණ්‌හක්‌ඛයන්‌ති නිබ්‌බානං, එවං දිට්‌ඨාදීනවාය තණ්‌හාය එව අප්‌පවත්‌තිං. අප්‌පමත්‌තොති සාතච්‌චකාරී. අනෙළමූගොති අලාලාමුඛො. අථ වා අනෙළො ච අමූගො ච, පණ්‌ඩිතො බ්‍යත්‌තොති වුත්‌තං හොති. හිතසුඛසම්‌පාපකං සුතමස්‌ස අත්‌ථීති සුතවා, ආගමසම්‌පන්‌නොති වුත්‌තං හොති. සතීමාති චිරකතාදීනං අනුස්‌සරිතා. සඞ්‌ඛාතධම්‌මොති ධම්‌මූපපරික්‌ඛාය පරිඤ්‌ඤාතධම්‌මො. නියතොති අරියමග්‌ගෙන නියාමං පත්‌තො. පධානවාති සම්‌මප්‌පධානවීරියසම්‌පන්‌නො. උප්‌පටිපාටියා එස පාඨො යොජෙතබ්‌බො. එවමෙතෙහි අප්‌පමාදාදීහි සමන්‌නාගතො නියාමසම්‌පාපකෙන පධානෙන පධානවා, තෙන පධානෙන පත්‌තනියාමත්‌තා නියතො, තතො අරහත්‌තප්‌පත්‌තියා සඞ්‌ඛාතධම්‌මො. අරහා හි පුන සඞ්‌ඛාතබ්‌බාභාවතො ‘‘සඞ්‌ඛාතධම්‌මො’’ති වුච්‌චති. යථාහ – ‘‘යෙ ච සඞ්‌ඛාතධම්‌මාසෙ, යෙ ච සෙක්‌ඛා පුථූ ඉධා’’ති (සං. නි. 2.31; සු. නි. 1044; චූළනි. අජිතමාණවපුච්‌ඡා 63, අජිතමාණවපුච්‌ඡානිද්‌දෙස 7; නෙත්‌ති. 14; පෙටකො. 45). සෙසං වුත්‌තනයමෙවාති (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.70).
156. Chaṭṭhe taṇhakkhayanti nibbānaṃ, evaṃ diṭṭhādīnavāya taṇhāya eva appavattiṃ. Appamattoti sātaccakārī. Aneḷamūgoti alālāmukho. Atha vā aneḷo ca amūgo ca, paṇḍito byattoti vuttaṃ hoti. Hitasukhasampāpakaṃ sutamassa atthīti sutavā, āgamasampannoti vuttaṃ hoti. Satīmāti cirakatādīnaṃ anussaritā. Saṅkhātadhammoti dhammūpaparikkhāya pariññātadhammo. Niyatoti ariyamaggena niyāmaṃ patto. Padhānavāti sammappadhānavīriyasampanno. Uppaṭipāṭiyā esa pāṭho yojetabbo. Evametehi appamādādīhi samannāgato niyāmasampāpakena padhānena padhānavā, tena padhānena pattaniyāmattā niyato, tato arahattappattiyā saṅkhātadhammo. Arahā hi puna saṅkhātabbābhāvato ‘‘saṅkhātadhammo’’ti vuccati. Yathāha – ‘‘ye ca saṅkhātadhammāse, ye ca sekkhā puthū idhā’’ti (saṃ. ni. 2.31; su. ni. 1044; cūḷani. ajitamāṇavapucchā 63, ajitamāṇavapucchāniddesa 7; netti. 14; peṭako. 45). Sesaṃ vuttanayamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.70).
ඡට්‌ඨං.
Chaṭṭhaṃ.
157. සත්‌තමෙ සීහොති චත්‌තාරො සීහා – තිණසීහො, පණ්‌ඩුසීහො, කාළසීහො, කෙසරසීහොති. තෙසං කෙසරසීහො අග්‌ගමක්‌ඛායති, එසො ඉධ අධිප්‌පෙතො. වාතො පුරත්‌ථිමාදිවසෙන අනෙකවිධො. පදුමං රත්‌තසෙතාදිවසෙන. තෙසු යො කොචි වාතො යං කිඤ්‌චි පදුමං වට්‌ටතියෙව. තත්‌ථ යස්‌මා සන්‌තාසො අත්‌තසිනෙහෙන හොති, අත්‌තසිනෙහො ච තණ්‌හාලෙපො, සොපි දිට්‌ඨිසම්‌පයුත්‌තෙන වා දිට්‌ඨිවිප්‌පයුත්‌තෙන වා ලොභෙන හොති, සොපි ච තණ්‌හායෙව. සජ්‌ජනං පන තත්‌ථ උපපරික්‌ඛාවිරහිතස්‌ස මොහෙන හොති, මොහො ච අවිජ්‌ජා. තත්‌ථ සමථෙන තණ්‌හාය පහානං හොති, විපස්‌සනාය අවිජ්‌ජාය. තස්‌මා සමථෙන අත්‌තසිනෙහං පහාය සීහො විය සද්‌දෙසු අනිච්‌චදුක්‌ඛාදීසුඅසන්‌තසන්‌තො, විපස්‌සනාය මොහං පහාය වාතොව ජාලම්‌හි ඛන්‌ධායතනාදීසු අසජ්‌ජමානො, සමථෙනෙව ලොභං, ලොභසම්‌පයුත්‌තං එව දිට්‌ඨිඤ්‌ච පහාය, පදුමංව තොයෙන සබ්‌බභවභොගලොභෙන අලිප්‌පමානො.
157. Sattame sīhoti cattāro sīhā – tiṇasīho, paṇḍusīho, kāḷasīho, kesarasīhoti. Tesaṃ kesarasīho aggamakkhāyati, eso idha adhippeto. Vāto puratthimādivasena anekavidho. Padumaṃ rattasetādivasena. Tesu yo koci vāto yaṃ kiñci padumaṃ vaṭṭatiyeva. Tattha yasmā santāso attasinehena hoti, attasineho ca taṇhālepo, sopi diṭṭhisampayuttena vā diṭṭhivippayuttena vā lobhena hoti, sopi ca taṇhāyeva. Sajjanaṃ pana tattha upaparikkhāvirahitassa mohena hoti, moho ca avijjā. Tattha samathena taṇhāya pahānaṃ hoti, vipassanāya avijjāya. Tasmā samathena attasinehaṃ pahāya sīho viya saddesu aniccadukkhādīsuasantasanto, vipassanāya mohaṃ pahāya vātova jālamhi khandhāyatanādīsu asajjamāno, samatheneva lobhaṃ, lobhasampayuttaṃ eva diṭṭhiñca pahāya, padumaṃva toyena sabbabhavabhogalobhena alippamāno.
එත්‌ථ ච සමථස්‌ස සීලං පදට්‌ඨානං, සමථො සමාධි, විපස්‌සනා පඤ්‌ඤාති එවං තෙසු ද්‌වීසු ධම්‌මෙසු සිද්‌ධෙසු තයොපි ඛන්‌ධා සිද්‌ධා හොන්‌ති. තත්‌ථ සීලක්‌ඛන්‌ධෙන සුරතො හොති, සො සීහොව සද්‌ධෙසු ආඝාතවත්‌ථූසු අකුජ්‌ඣිතුකාමතාය න සන්‌තසති, පඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධෙන පටිවිද්‌ධසභාවො වාතොව ජාලම්‌හි ඛන්‌ධාදිධම්‌මභෙදෙ න සජ්‌ජති, සමාධික්‌ඛන්‌ධෙන වීතරාගො පදුමංව තොයෙන රාගෙන න ලිප්‌පති. එවං සමථවිපස්‌සනාහි සීලසමාධිපඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධෙහි ච යථාසම්‌භවං අවිජ්‌ජාතණ්‌හානං, තිණ්‌ණඤ්‌ච අකුසලමූලානං පහානවසෙන අසන්‌තසන්‌තො අසජ්‌ජමානො අලිප්‌පමානො ච වෙදිතබ්‌බො. සෙසං වුත්‌තනයමෙවාති (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.71; අප. අට්‌ඨ. 1.1.127).
Ettha ca samathassa sīlaṃ padaṭṭhānaṃ, samatho samādhi, vipassanā paññāti evaṃ tesu dvīsu dhammesu siddhesu tayopi khandhā siddhā honti. Tattha sīlakkhandhena surato hoti, so sīhova saddhesu āghātavatthūsu akujjhitukāmatāya na santasati, paññākkhandhena paṭividdhasabhāvo vātova jālamhi khandhādidhammabhede na sajjati, samādhikkhandhena vītarāgo padumaṃva toyena rāgena na lippati. Evaṃ samathavipassanāhi sīlasamādhipaññākkhandhehi ca yathāsambhavaṃ avijjātaṇhānaṃ, tiṇṇañca akusalamūlānaṃ pahānavasena asantasanto asajjamāno alippamāno ca veditabbo. Sesaṃ vuttanayamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.71; apa. aṭṭha. 1.1.127).
සත්‌තමං.
Sattamaṃ.
158. අට්‌ඨමෙ සහනා ච හනනා ච සීඝජවත්‌තා ච සීහො. කෙසරසීහොව ඉධ අධිප්‌පෙතො. දාඨා බලමස්‌ස අත්‌ථීති දාඨබලී. පසය්‌හ අභිභුය්‍යාති උභයං චාරීසද්‌දෙන සහ යොජෙතබ්‌බං පසය්‌හචාරී අභිභුය්‍යචාරීති. තත්‌ථ පසය්‌හ නිග්‌ගය්‌හ පවාහෙත්‌වා චරණෙන පසය්‌හචාරී . අභිභවිත්‌වා සන්‌තාසෙත්‌වා වසීකත්‌වා චරණෙන අභිභුය්‌හචාරී. ස්‌වායං කායබලෙන පසය්‌හචාරී, තෙජසා අභිභුය්‍යචාරී. තත්‌ථ සචෙ කොචි වදෙය්‍ය ‘‘කිං පසය්‌හ අභිභුය්‍යචාරී’’ති. තතො මිගානන්‌ති සාමිවචනං උපයොගත්‌ථෙ කත්‌වා ‘‘මිගෙ පසය්‌හ අභිභුය්‍යචාරී’’ති පටිවත්‌තබ්‌බං. පන්‌තානීති දූරානි. සෙනාසනානීති වසනට්‌ඨානානි. සෙසං පුබ්‌බෙ වුත්‌තනයෙනෙව සක්‌කා ජානිතුන්‌ති න විත්‌ථාරිතං (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.72).
158. Aṭṭhame sahanā ca hananā ca sīghajavattā ca sīho. Kesarasīhova idha adhippeto. Dāṭhā balamassa atthīti dāṭhabalī. Pasayha abhibhuyyāti ubhayaṃ cārīsaddena saha yojetabbaṃ pasayhacārī abhibhuyyacārīti. Tattha pasayha niggayha pavāhetvā caraṇena pasayhacārī . Abhibhavitvā santāsetvā vasīkatvā caraṇena abhibhuyhacārī. Svāyaṃ kāyabalena pasayhacārī, tejasā abhibhuyyacārī. Tattha sace koci vadeyya ‘‘kiṃ pasayha abhibhuyyacārī’’ti. Tato migānanti sāmivacanaṃ upayogatthe katvā ‘‘mige pasayha abhibhuyyacārī’’ti paṭivattabbaṃ. Pantānīti dūrāni. Senāsanānīti vasanaṭṭhānāni. Sesaṃ pubbe vuttanayeneva sakkā jānitunti na vitthāritaṃ (su. ni. aṭṭha. 1.72).
අට්‌ඨමං.
Aṭṭhamaṃ.
159. නවමෙ ‘‘සබ්‌බෙ සත්‌තා සුඛිතා භවන්‌තූ’’තිආදිනා නයෙන හිතසුඛූපනයනකාමතා මෙත්‌තා. ‘‘අහො වත ඉමම්‌හා දුක්‌ඛා විමුච්‌චෙය්‍යු’’න්‌තිආදිනා නයෙන අහිතදුක්‌ඛාපනයනකාමතා කරුණා. ‘‘මොදන්‌ති වත භොන්‌තො සත්‌තා, මොදන්‌ති සාධු සුට්‌ඨූ’’තිආදිනා නයෙන හිතසුඛාවිප්‌පයොගකාමතා මුදිතා. ‘‘පඤ්‌ඤායිස්‌සන්‌ති සකෙන කම්‌මෙනා’’ති සුඛදුක්‌ඛෙසු අජ්‌ඣුපෙක්‌ඛනතා උපෙක්‌ඛා. ගාථාබන්‌ධසුඛත්‌ථං පන උප්‌පටිපාටියා මෙත්‌තං වත්‌වා උපෙක්‌ඛා වුත්‌තා, මුදිතා ච පච්‌ඡා. විමුත්‌තින්‌ති චතස්‌සොපි හි විමුත්‌තී. එතා අත්‌තනො පච්‌චනීකධම්‌මෙහි විමුත්‌තත්‌තා විමුත්‌තියො. තෙන වුත්‌තං – ‘‘මෙත්‌තං උපෙක්‌ඛං කරුණං විමුත්‌තිං, ආසෙවමානො මුදිතඤ්‌ච කාලෙ’’ති.
159. Navame ‘‘sabbe sattā sukhitā bhavantū’’tiādinā nayena hitasukhūpanayanakāmatā mettā. ‘‘Aho vata imamhā dukkhā vimucceyyu’’ntiādinā nayena ahitadukkhāpanayanakāmatā karuṇā. ‘‘Modanti vata bhonto sattā, modanti sādhu suṭṭhū’’tiādinā nayena hitasukhāvippayogakāmatā muditā. ‘‘Paññāyissanti sakena kammenā’’ti sukhadukkhesu ajjhupekkhanatā upekkhā. Gāthābandhasukhatthaṃ pana uppaṭipāṭiyā mettaṃ vatvā upekkhā vuttā, muditā ca pacchā. Vimuttinti catassopi hi vimuttī. Etā attano paccanīkadhammehi vimuttattā vimuttiyo. Tena vuttaṃ – ‘‘mettaṃ upekkhaṃ karuṇaṃ vimuttiṃ, āsevamāno muditañca kāle’’ti.
තත්‌ථ ආසෙවමානොති තිස්‌සො තිකචතුක්‌කජ්‌ඣානවසෙන භාවයමානො, උපෙක්‌ඛං චතුත්‌ථජ්‌ඣානවසෙන භාවයමානො. කාලෙති මෙත්‌තං ආසෙවිත්‌වා තතො වුට්‌ඨාය කරුණං, තතො වුට්‌ඨාය මුදිතං, තතො ඉතරතො වා නිප්‌පීතිකජ්‌ඣානතො වුට්‌ඨාය උපෙක්‌ඛං ආසෙවමානොව ‘‘කාලෙ ආසෙවමානො’’ති වුච්‌චති, ආසෙවිතුං ඵාසුකාලෙ වා. සබ්‌බෙන ලොකෙන අවිරුජ්‌ඣමානොති දසසු දිසාසු සබ්‌බෙන සත්‌තලොකෙන අවිරුජ්‌ඣමානො. මෙත්‌තාදීනඤ්‌හි භාවිතත්‌තා සත්‌තා අප්‌පටික්‌කූලා හොන්‌ති, සත්‌තෙසුපි විරොධභූතො පටිඝො වූපසම්‌මති. තෙන වුත්‌තං – ‘‘සබ්‌බෙන ලොකෙන අවිරුජ්‌ඣමානො’’ති. සෙසං වුත්‌තසදිසමෙවාති (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.73).
Tattha āsevamānoti tisso tikacatukkajjhānavasena bhāvayamāno, upekkhaṃ catutthajjhānavasena bhāvayamāno. Kāleti mettaṃ āsevitvā tato vuṭṭhāya karuṇaṃ, tato vuṭṭhāya muditaṃ, tato itarato vā nippītikajjhānato vuṭṭhāya upekkhaṃ āsevamānova ‘‘kāle āsevamāno’’ti vuccati, āsevituṃ phāsukāle vā. Sabbena lokena avirujjhamānoti dasasu disāsu sabbena sattalokena avirujjhamāno. Mettādīnañhi bhāvitattā sattā appaṭikkūlā honti, sattesupi virodhabhūto paṭigho vūpasammati. Tena vuttaṃ – ‘‘sabbena lokena avirujjhamāno’’ti. Sesaṃ vuttasadisamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.73).
නවමං.
Navamaṃ.
160. දසමෙ සංයොජනානීති දස සංයොජනානි, තානි ච තෙන තෙන මග්‌ගෙන සන්‌දාලයිත්‌වාන. අසන්‌තසං ජීවිතසඞ්‌ඛයම්‌හීති ජීවිතසඞ්‌ඛයො වුච්‌චති චුතිචිත්‌තස්‌ස පරිභෙදො, තස්‌මිඤ්‌ච ජීවිතසඞ්‌ඛයෙ ජීවිතනිකන්‌තියා පහීනත්‌තා අසන්‌තසන්‌ති. එත්‌තාවතා සඋපාදිසෙසනිබ්‌බානධාතුං අත්‌තනො දස්‌සෙත්‌වා ගාථාපරියොසානෙ අනුපාදිසෙසාය නිබ්‌බානධාතුයා පරිනිබ්‌බායීති (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.74).
160. Dasame saṃyojanānīti dasa saṃyojanāni, tāni ca tena tena maggena sandālayitvāna. Asantasaṃ jīvitasaṅkhayamhīti jīvitasaṅkhayo vuccati cuticittassa paribhedo, tasmiñca jīvitasaṅkhaye jīvitanikantiyā pahīnattā asantasanti. Ettāvatā saupādisesanibbānadhātuṃ attano dassetvā gāthāpariyosāne anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyīti (su. ni. aṭṭha. 1.74).
දසමං.
Dasamaṃ.
161. එකාදසමෙ භජන්‌තීති සරීරෙන අල්‌ලීයිත්‌වා පයිරුපාසන්‌ති. සෙවන්‌තීති අඤ්‌ජලිකම්‌මාදීහි කිංකාරපටිස්‌සාවිතාය ච පරිචරන්‌ති. කාරණං අත්‌ථො එතෙසන්‌ති කාරණත්‌ථා, භජනාය සෙවනාය ච නාඤ්‌ඤං කාරණමත්‌ථි, අත්‌ථො එව තෙසං කාරණං, අත්‌ථහෙතු සෙවන්‌තීති වුත්‌තං හොති. නික්‌කාරණා දුල්‌ලභා අජ්‌ජ මිත්‌තාති ‘‘ඉතො කිඤ්‌චි ලච්‌ඡාමා’’ති එවං අත්‌තපටිලාභකාරණෙන නික්‌කාරණා, කෙවලං –
161. Ekādasame bhajantīti sarīrena allīyitvā payirupāsanti. Sevantīti añjalikammādīhi kiṃkārapaṭissāvitāya ca paricaranti. Kāraṇaṃ attho etesanti kāraṇatthā, bhajanāya sevanāya ca nāññaṃ kāraṇamatthi, attho eva tesaṃ kāraṇaṃ, atthahetu sevantīti vuttaṃ hoti. Nikkāraṇā dullabhā ajja mittāti ‘‘ito kiñci lacchāmā’’ti evaṃ attapaṭilābhakāraṇena nikkāraṇā, kevalaṃ –
‘‘උපකාරො ච යො මිත්‌තො, සුඛෙ දුක්‌ඛෙ ච යො සඛා;
‘‘Upakāro ca yo mitto, sukhe dukkhe ca yo sakhā;
අත්‌ථක්‌ඛායී ච යො මිත්‌තො, යො ච මිත්‌තානුකම්‌පකො’’ති. (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.75; අප. අට්‌ඨ. 1.1.131; දී. නි. 3.265) –
Atthakkhāyī ca yo mitto, yo ca mittānukampako’’ti. (su. ni. aṭṭha. 1.75; apa. aṭṭha. 1.1.131; dī. ni. 3.265) –
එවං වුත්‌තෙන අරියෙන මිත්‌තභාවෙන සමන්‌නාගතා දුල්‌ලභා අජ්‌ජ මිත්‌තා. අත්‌තනි ඨිතා එතෙසං පඤ්‌ඤා, අත්‌තානංයෙව ඔලොකෙන්‌ති, න අඤ්‌ඤන්‌ති අත්‌තට්‌ඨපඤ්‌ඤා. ‘‘දිට්‌ඨත්‌ථපඤ්‌ඤා’’ති අයම්‌පි කිර පොරාණපාඨො . සම්‌පති දිට්‌ඨෙයෙව අත්‌ථෙ එතෙසං පඤ්‌ඤා, ආයතිං න පෙක්‌ඛන්‌තීති වුත්‌තං හොති. අසුචීති අසුචිනා අනරියෙන කායවචීමනොකම්‌මෙන සමන්‌නාගතාති. සෙසං පුබ්‌බෙ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං. යං අන්‌තරන්‌තරා අතිවිත්‌ථාරභයෙන න වුත්‌තං, තං සබ්‌බං පාඨානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්‌බං (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.75; අප. අට්‌ඨ. 1.1.131). එකාදසමං.
Evaṃ vuttena ariyena mittabhāvena samannāgatā dullabhā ajja mittā. Attani ṭhitā etesaṃ paññā, attānaṃyeva olokenti, na aññanti attaṭṭhapaññā. ‘‘Diṭṭhatthapaññā’’ti ayampi kira porāṇapāṭho . Sampati diṭṭheyeva atthe etesaṃ paññā, āyatiṃ na pekkhantīti vuttaṃ hoti. Asucīti asucinā anariyena kāyavacīmanokammena samannāgatāti. Sesaṃ pubbe vuttanayeneva veditabbaṃ. Yaṃ antarantarā ativitthārabhayena na vuttaṃ, taṃ sabbaṃ pāṭhānusāreneva veditabbaṃ (su. ni. aṭṭha. 1.75; apa. aṭṭha. 1.1.131). Ekādasamaṃ.
චතුත්‌ථවග්‌ගවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Catutthavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
සද්‌ධම්‌මප්‌පජ්‌ජොතිකාය චූළනිද්‌දෙස-අට්‌ඨකථාය
Saddhammappajjotikāya cūḷaniddesa-aṭṭhakathāya
ඛග්‌ගවිසාණසුත්‌තනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Khaggavisāṇasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්‌දකනිකාය • Khuddakanikāya / චූළනිද්‌දෙසපාළි • Cūḷaniddesapāḷi / චතුත්‌ථවග්‌ගො • Catutthavaggo
