| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळनिद्देसपाळि • Cūḷaniddesapāḷi |
चतुत्थवग्गो
Catutthavaggo
१५१.
151.
रसेसु गेधं अकरं अलोलो, अनञ्ञपोसी सपदानचारी।
Rasesu gedhaṃ akaraṃ alolo,anaññaposī sapadānacārī;
कुले कुले अप्पटिबद्धचित्तो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Kule kule appaṭibaddhacitto, eko care khaggavisāṇakappo.
रसेसु गेधं अकरं अलोलोति। रसोति मूलरसो खन्धरसो तचरसो पत्तरसो पुप्फरसो फलरसो, अम्बिलं मधुरं तित्तकं कटुकं लोणिकं खारिकं लम्बिकं 1 कसावो सादु असादु सीतं उण्हं। सन्तेके समणब्राह्मणा रसगिद्धा। ते जिव्हग्गेन रसग्गानि परियेसन्ता आहिण्डन्ति। ते अम्बिलं लभित्वा अनम्बिलं परियेसन्ति, अनम्बिलं लभित्वा अम्बिलं परियेसन्ति; मधुरं लभित्वा अमधुरं परियेसन्ति, अमधुरं लभित्वा मधुरं परियेसन्ति; तित्तकं लभित्वा अतित्तकं परियेसन्ति, अतित्तकं लभित्वा तित्तकं परियेसन्ति; कटुकं लभित्वा अकुटकं परियेसन्ति, अकुटकं लभित्वा कटुकं परियेसन्ति; लोणिकं लभित्वा अलोणिकं परियेसन्ति, अलोणिकं लभित्वा लोणिकं परियेसन्ति; खारिकं लभित्वा अखारिकं परियेसन्ति, अखारिकं लभित्वा खारिकं परियेसन्ति; कसावं लभित्वा अकसावं परियेसन्ति, अकसावं लभित्वा कसावं परियेसन्ति; लम्बिकं लभित्वा अलम्बिकं परियेसन्ति, अलम्बिकं लभित्वा लम्बिकं परियेसन्ति; सादुं लभित्वा असादुं परियेसन्ति, असादुं लभित्वा सादुं परियेसन्ति; सीतं लभित्वा उण्हं परियेसन्ति, उण्हं लभित्वा सीतं परियेसन्ति । ते यं यं लभन्ति तेन तेन न तुस्सन्ति, अपरापरं परियेसन्ति। मनापिकेसु रसेसु रत्ता गिद्धा गथिता मुच्छिता अज्झोसन्ना लग्गा लग्गिता पलिबुद्धा। सा रसतण्हा तस्स पच्चेकसम्बुद्धस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा सो पच्चेकसम्बुद्धो पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेति – ‘‘नेव दवाय न मदाय न मण्डनाय न विभूसनाय; यावदेव इमस्स कायस्स ठितिया यापनाय विहिंसूपरतिया ब्रह्मचरियानुग्गहाय। इति पुराणञ्च वेदनं पटिहङ्खामि, नवञ्च वेदनं न उप्पादेस्सामि, यात्रा च मे भविस्सति अनवज्जता च फासुविहारो चा’’ति।
Rasesu gedhaṃ akaraṃ aloloti. Rasoti mūlaraso khandharaso tacaraso pattaraso puppharaso phalaraso, ambilaṃ madhuraṃ tittakaṃ kaṭukaṃ loṇikaṃ khārikaṃ lambikaṃ 2 kasāvo sādu asādu sītaṃ uṇhaṃ. Santeke samaṇabrāhmaṇā rasagiddhā. Te jivhaggena rasaggāni pariyesantā āhiṇḍanti. Te ambilaṃ labhitvā anambilaṃ pariyesanti, anambilaṃ labhitvā ambilaṃ pariyesanti; madhuraṃ labhitvā amadhuraṃ pariyesanti, amadhuraṃ labhitvā madhuraṃ pariyesanti; tittakaṃ labhitvā atittakaṃ pariyesanti, atittakaṃ labhitvā tittakaṃ pariyesanti; kaṭukaṃ labhitvā akuṭakaṃ pariyesanti, akuṭakaṃ labhitvā kaṭukaṃ pariyesanti; loṇikaṃ labhitvā aloṇikaṃ pariyesanti, aloṇikaṃ labhitvā loṇikaṃ pariyesanti; khārikaṃ labhitvā akhārikaṃ pariyesanti, akhārikaṃ labhitvā khārikaṃ pariyesanti; kasāvaṃ labhitvā akasāvaṃ pariyesanti, akasāvaṃ labhitvā kasāvaṃ pariyesanti; lambikaṃ labhitvā alambikaṃ pariyesanti, alambikaṃ labhitvā lambikaṃ pariyesanti; sāduṃ labhitvā asāduṃ pariyesanti, asāduṃ labhitvā sāduṃ pariyesanti; sītaṃ labhitvā uṇhaṃ pariyesanti, uṇhaṃ labhitvā sītaṃ pariyesanti . Te yaṃ yaṃ labhanti tena tena na tussanti, aparāparaṃ pariyesanti. Manāpikesu rasesu rattā giddhā gathitā mucchitā ajjhosannā laggā laggitā palibuddhā. Sā rasataṇhā tassa paccekasambuddhassa pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Tasmā so paccekasambuddho paṭisaṅkhā yoniso āhāraṃ āhāreti – ‘‘neva davāya na madāya na maṇḍanāya na vibhūsanāya; yāvadeva imassa kāyassa ṭhitiyā yāpanāya vihiṃsūparatiyā brahmacariyānuggahāya. Iti purāṇañca vedanaṃ paṭihaṅkhāmi, navañca vedanaṃ na uppādessāmi, yātrā ca me bhavissati anavajjatā ca phāsuvihāro cā’’ti.
यथा वणं आलिम्पेय्य यावदेव आरुहणत्थाय 3, यथा वा अक्खं अब्भञ्जेय्य यावदेव भारस्स नित्थरणत्थाय, यथा पुत्तमंसं आहारं आहरेय्य यावदेव कन्तारस्स नित्थरणत्थाय; एवमेव सो पच्चेकसम्बुद्धो पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेति – ‘‘नेव दवाय न मदाय न मण्डनाय न विभूसनाय; यावदेव इमस्स कायस्स ठितिया यापनाय विहिंसूपरतिया ब्रह्मचरियानुग्गहाय। इति पुराणञ्च वेदनं पटिहङ्खामि, नवञ्च वेदनं न उप्पादेस्सामि, यात्रा च मे भविस्सति अनवज्जता च फासुविहारो चा’’ति। रसतण्हाय आरतो विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरतीति – रसेसु गेधं अकरं।
Yathā vaṇaṃ ālimpeyya yāvadeva āruhaṇatthāya 4, yathā vā akkhaṃ abbhañjeyya yāvadeva bhārassa nittharaṇatthāya, yathā puttamaṃsaṃ āhāraṃ āhareyya yāvadeva kantārassa nittharaṇatthāya; evameva so paccekasambuddho paṭisaṅkhā yoniso āhāraṃ āhāreti – ‘‘neva davāya na madāya na maṇḍanāya na vibhūsanāya; yāvadeva imassa kāyassa ṭhitiyā yāpanāya vihiṃsūparatiyā brahmacariyānuggahāya. Iti purāṇañca vedanaṃ paṭihaṅkhāmi, navañca vedanaṃ na uppādessāmi, yātrā ca me bhavissati anavajjatā ca phāsuvihāro cā’’ti. Rasataṇhāya ārato virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā viharatīti – rasesu gedhaṃ akaraṃ.
अलोलोति लोलुप्पं वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। सा लोलुप्पा तण्हा तस्स पच्चेकसम्बुद्धस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा पच्चेकसम्बुद्धो अलोलोति – रसेसु गेधं अकरं अलोलो।
Aloloti loluppaṃ vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Sā loluppā taṇhā tassa paccekasambuddhassa pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Tasmā paccekasambuddho aloloti – rasesu gedhaṃ akaraṃ alolo.
अनञ्ञपोसी सपदानचारीति अनञ्ञपोसीति सो पच्चेकसम्बुद्धो अत्तानञ्ञेव पोसेति, न परन्ति।
Anaññaposī sapadānacārīti anaññaposīti so paccekasambuddho attānaññeva poseti, na paranti.
खीणासवं वन्तदोसं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणन्ति॥
Khīṇāsavaṃ vantadosaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇanti.
अनञ्ञपोसी सपदानचारीति सो पच्चेकसम्बुद्धो पुब्बण्हसमयं 7 निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय गामं वा निगमं वा पिण्डाय पविसति रक्खितेनेव कायेन रक्खिताय वाचाय रक्खितेन चित्तेन उपट्ठिताय सतिया संवुतेहि इन्द्रियेहि। ओक्खित्तचक्खु इरियापथसम्पन्नो कुला कुलं अनतिक्कमन्तो पिण्डाय चरतीति – अनञ्ञपोसी सपदानचारी।
Anaññaposīsapadānacārīti so paccekasambuddho pubbaṇhasamayaṃ 8 nivāsetvā pattacīvaramādāya gāmaṃ vā nigamaṃ vā piṇḍāya pavisati rakkhiteneva kāyena rakkhitāya vācāya rakkhitena cittena upaṭṭhitāya satiyā saṃvutehi indriyehi. Okkhittacakkhu iriyāpathasampanno kulā kulaṃ anatikkamanto piṇḍāya caratīti – anaññaposī sapadānacārī.
कुले कुले अप्पटिबद्धचित्तोति द्वीहि कारणेहि पटिबद्धचित्तो होति – अत्तानं वा नीचं ठपेन्तो परं उच्चं ठपेन्तो पटिबद्धचित्तो होति, अत्तानं वा उच्चं ठपेन्तो परं नीचं ठपेन्तो पटिबद्धचित्तो होति। कथं अत्तानं नीचं ठपेन्तो परं उच्चं ठपेन्तो पटिबद्धचित्तो होति? ‘‘तुम्हे मे बहूपकारा, अहं तुम्हे निस्साय लभामि चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं। यम्पि मे अञ्ञे दातुं वा कातुं वा मञ्ञन्ति तुम्हे निस्साय तुम्हे पस्सन्ता। यम्पि मे पोराणं मातापेत्तिकं नामगोत्तं तम्पि मे अन्तरहितं तुम्हेहि अहं ञायामि – ‘असुकस्स कुलुपको, असुकाय कुलुपको’’’ति। एवं अत्तानं नीचं ठपेन्तो परं उच्चं ठपेन्तो पटिबद्धचित्तो होति।
Kule kule appaṭibaddhacittoti dvīhi kāraṇehi paṭibaddhacitto hoti – attānaṃ vā nīcaṃ ṭhapento paraṃ uccaṃ ṭhapento paṭibaddhacitto hoti, attānaṃ vā uccaṃ ṭhapento paraṃ nīcaṃ ṭhapento paṭibaddhacitto hoti. Kathaṃ attānaṃ nīcaṃ ṭhapento paraṃ uccaṃ ṭhapento paṭibaddhacitto hoti? ‘‘Tumhe me bahūpakārā, ahaṃ tumhe nissāya labhāmi cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ. Yampi me aññe dātuṃ vā kātuṃ vā maññanti tumhe nissāya tumhe passantā. Yampi me porāṇaṃ mātāpettikaṃ nāmagottaṃ tampi me antarahitaṃ tumhehi ahaṃ ñāyāmi – ‘asukassa kulupako, asukāya kulupako’’’ti. Evaṃ attānaṃ nīcaṃ ṭhapento paraṃ uccaṃ ṭhapento paṭibaddhacitto hoti.
कथं अत्तानं उच्चं ठपेन्तो परं नीचं ठपेन्तो पटिबद्धचित्तो होति? ‘‘अहं तुम्हाकं बहूपकारो, तुम्हे मं आगम्म बुद्धं सरणं गता धम्मं सरणं गता सङ्घं सरणं गता, पाणातिपाता पटिविरता, अदिन्नादाना पटिविरता, कामेसुमिच्छाचारा पटिविरता, मुसावादा पटिविरता, सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना पटिविरता, तुम्हाकं अहं उद्देसं देमि परिपुच्छं देमि उपोसथं आचिक्खामि नवकम्मं अधिट्ठामि; अथ च पन तुम्हे मं उज्झित्वा अञ्ञे सक्करोथ गरुं करोथ मानेथ पूजेथा’’ति। एवं अत्तानं उच्चं ठपेन्तो परं नीचं ठपेन्तो पटिबद्धचित्तो होति।
Kathaṃ attānaṃ uccaṃ ṭhapento paraṃ nīcaṃ ṭhapento paṭibaddhacitto hoti? ‘‘Ahaṃ tumhākaṃ bahūpakāro, tumhe maṃ āgamma buddhaṃ saraṇaṃ gatā dhammaṃ saraṇaṃ gatā saṅghaṃ saraṇaṃ gatā, pāṇātipātā paṭiviratā, adinnādānā paṭiviratā, kāmesumicchācārā paṭiviratā, musāvādā paṭiviratā, surāmerayamajjapamādaṭṭhānā paṭiviratā, tumhākaṃ ahaṃ uddesaṃ demi paripucchaṃ demi uposathaṃ ācikkhāmi navakammaṃ adhiṭṭhāmi; atha ca pana tumhe maṃ ujjhitvā aññe sakkarotha garuṃ karotha mānetha pūjethā’’ti. Evaṃ attānaṃ uccaṃ ṭhapento paraṃ nīcaṃ ṭhapento paṭibaddhacitto hoti.
कुले कुले अप्पटिबद्धचित्तोति सो पच्चेकसम्बुद्धो कुलपलिबोधेन अप्पटिबद्धचित्तो होति, गणपलिबोधेन अप्पटिबद्धचित्तो होति, आवासपलिबोधेन अप्पटिबद्धचित्तो होति, चीवरपलिबोधेन अप्पटिबद्धचित्तो होति, पिण्डपातपलिबोधेन अप्पटिबद्धचित्तो होति, सेनासनपलिबोधेन अप्पटिबद्धचित्तो होति, गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारपलिबोधेन अप्पटिबद्धचित्तो होतीति – कुले कुले अप्पटिबद्धचित्तो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Kule kule appaṭibaddhacittoti so paccekasambuddho kulapalibodhena appaṭibaddhacitto hoti, gaṇapalibodhena appaṭibaddhacitto hoti, āvāsapalibodhena appaṭibaddhacitto hoti, cīvarapalibodhena appaṭibaddhacitto hoti, piṇḍapātapalibodhena appaṭibaddhacitto hoti, senāsanapalibodhena appaṭibaddhacitto hoti, gilānapaccayabhesajjaparikkhārapalibodhena appaṭibaddhacitto hotīti – kule kule appaṭibaddhacitto, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘रसेसु गेधं अकरं अलोलो, अनञ्ञपोसी सपदानचारी।
‘‘Rasesu gedhaṃ akaraṃ alolo, anaññaposī sapadānacārī;
कुले कुले अप्पटिबद्धचित्तो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Kule kule appaṭibaddhacitto, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१५२.
152.
पहाय पञ्चावरणानि चेतसो, उपक्किलेसे ब्यपनुज्ज सब्बे।
Pahāya pañcāvaraṇāni cetaso,upakkilese byapanujja sabbe;
पहाय पञ्चावरणानि चेतसोति सो पच्चेकसम्बुद्धो कामच्छन्दनीवरणं पहाय पजहित्वा विनोदेत्वा ब्यन्तीकरित्वा अनभावं गमेत्वा, ब्यापादनीवरणं… थिनमिद्धनीवरणं… उद्धच्चकुक्कुच्चनीवरणं… विचिकिच्छानीवरणं पहाय पजहित्वा विनोदेत्वा ब्यन्तीकरित्वा अनभावं गमेत्वा विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरतीति – पहाय पञ्चावरणानि चेतसो।
Pahāya pañcāvaraṇāni cetasoti so paccekasambuddho kāmacchandanīvaraṇaṃ pahāya pajahitvā vinodetvā byantīkaritvā anabhāvaṃ gametvā, byāpādanīvaraṇaṃ… thinamiddhanīvaraṇaṃ… uddhaccakukkuccanīvaraṇaṃ… vicikicchānīvaraṇaṃ pahāya pajahitvā vinodetvā byantīkaritvā anabhāvaṃ gametvā vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatīti – pahāya pañcāvaraṇāni cetaso.
उपक्किलेसे ब्यपनुज्ज सब्बेति रागो चित्तस्स उपक्किलेसो, दोसो चित्तस्स उपक्किलेसो, मोहो चित्तस्स उपक्किलेसो, कोधो… उपनाहो…पे॰… सब्बाकुसलाभिसङ्खारा चित्तस्स उपक्किलेसा। उपक्किलेसे ब्यपनुज्ज सब्बेति सब्बे चित्तस्स उपक्किलेसे ब्यपनुज्ज पनुदित्वा पजहित्वा विनोदेत्वा ब्यन्तीकरित्वा अनभावं गमेत्वाति – उपक्किलेसे ब्यपनुज्ज सब्बे।
Upakkilese byapanujja sabbeti rāgo cittassa upakkileso, doso cittassa upakkileso, moho cittassa upakkileso, kodho… upanāho…pe… sabbākusalābhisaṅkhārā cittassa upakkilesā. Upakkilese byapanujja sabbeti sabbe cittassa upakkilese byapanujja panuditvā pajahitvā vinodetvā byantīkaritvā anabhāvaṃ gametvāti – upakkilese byapanujja sabbe.
अनिस्सितो छेत्व सिनेहदोसन्ति। अनिस्सितोति द्वे निस्सया – तण्हानिस्सयो च दिट्ठिनिस्सयो च…पे॰… अयं तण्हानिस्सयो…पे॰… अयं दिट्ठिनिस्सयो। सिनेहोति द्वे स्नेहा – तण्हास्नेहो च दिट्ठिस्नेहो च…पे॰… अयं तण्हास्नेहो…पे॰… अयं दिट्ठिस्नेहो। दोसोति यो चित्तस्स आघातो पटिघातो पटिघं पटिविरोधो कोपो पकोपो सम्पकोपो दोसो पदोसो सम्पदोसो चित्तस्स ब्यापत्ति मनोपदोसो कोधो कुज्झना कुज्झितत्तं दोसो दुस्सना दुस्सितत्तं ब्यापत्ति ब्यापज्जना ब्यापज्जितत्तं चण्डिक्कं असुरोपो अनत्तमनता चित्तस्स । अनिस्सितो छेत्व सिनेहदोसन्ति सो पच्चेकसम्बुद्धो तण्हास्नेहञ्च दिट्ठिस्नेहञ्च दोसञ्च छेत्वा उच्छिन्दित्वा समुच्छिन्दित्वा पजहित्वा विनोदेत्वा ब्यन्तीकरित्वा अनभावं गमेत्वा चक्खुं अनिस्सितो, सोतं अनिस्सितो…पे॰… दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बे धम्मे अनिस्सितो अनल्लीनो अनुपगतो अनज्झोसितो अनधिमुत्तो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरतीति – अनिस्सितो छेत्व सिनेहदोसं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Anissitochetva sinehadosanti. Anissitoti dve nissayā – taṇhānissayo ca diṭṭhinissayo ca…pe… ayaṃ taṇhānissayo…pe… ayaṃ diṭṭhinissayo. Sinehoti dve snehā – taṇhāsneho ca diṭṭhisneho ca…pe… ayaṃ taṇhāsneho…pe… ayaṃ diṭṭhisneho. Dosoti yo cittassa āghāto paṭighāto paṭighaṃ paṭivirodho kopo pakopo sampakopo doso padoso sampadoso cittassa byāpatti manopadoso kodho kujjhanā kujjhitattaṃ doso dussanā dussitattaṃ byāpatti byāpajjanā byāpajjitattaṃ caṇḍikkaṃ asuropo anattamanatā cittassa . Anissito chetva sinehadosanti so paccekasambuddho taṇhāsnehañca diṭṭhisnehañca dosañca chetvā ucchinditvā samucchinditvā pajahitvā vinodetvā byantīkaritvā anabhāvaṃ gametvā cakkhuṃ anissito, sotaṃ anissito…pe… diṭṭhasutamutaviññātabbe dhamme anissito anallīno anupagato anajjhosito anadhimutto nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā viharatīti – anissito chetva sinehadosaṃ, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘पहाय पञ्चावरणानि चेतसो, उपक्किलेसे ब्यपनुज्ज सब्बे।
‘‘Pahāya pañcāvaraṇāni cetaso, upakkilese byapanujja sabbe;
अनिस्सितो छेत्व सिनेहदोसं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Anissito chetva sinehadosaṃ, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१५३.
153.
विपिट्ठिकत्वान सुखं दुखञ्च, पुब्बेव च सोमनस्सदोमनस्सं।
Vipiṭṭhikatvāna sukhaṃ dukhañca,pubbeva ca somanassadomanassaṃ;
लद्धानुपेक्खं समथं विसुद्धं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Laddhānupekkhaṃ samathaṃ visuddhaṃ, eko care khaggavisāṇakappo.
विपिट्ठिकत्वान सुखं दुखञ्च, पुब्बेव च सोमनस्सदोमनस्सन्ति सो पच्चेकसम्बुद्धो सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरतीति – विपिट्ठिकत्वान सुखं दुखञ्च, पुब्बेव च सोमनस्सदोमनस्सं।
Vipiṭṭhikatvāna sukhaṃ dukhañca, pubbeva ca somanassadomanassanti so paccekasambuddho sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānā pubbeva somanassadomanassānaṃ atthaṅgamā adukkhamasukhaṃ upekkhāsatipārisuddhiṃ catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharatīti – vipiṭṭhikatvāna sukhaṃ dukhañca, pubbeva ca somanassadomanassaṃ.
लद्धानुपेक्खं समथं विसुद्धन्ति। उपेक्खाति या चतुत्थज्झाने उपेक्खा उपेक्खना अज्झुपेक्खना चित्तसमता चित्तप्पस्सद्धता 13 मज्झत्तता चित्तस्स। समथोति या चित्तस्स ठिति सण्ठिति अवट्ठिति अविसाहारो 14 अविक्खेपो अविसाहटमानसता 15 समथो समाधिन्द्रियं समाधिबलं सम्मासमाधि; चतुत्थज्झाने उपेक्खा च समथो च सुद्धा होन्ति विसुद्धा परियोदाता अनङ्गणा विगतूपक्किलेसा मुदुभूता कम्मनिया ठिता आनेञ्जप्पत्ता। लद्धानुपेक्खं समथं विसुद्धन्ति चतुत्थज्झानं उपेक्खञ्च समथञ्च लद्धा लभित्वा विन्दित्वा पटिलभित्वाति – लद्धानुपेक्खं समथं विसुद्धं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Laddhānupekkhaṃsamathaṃ visuddhanti. Upekkhāti yā catutthajjhāne upekkhā upekkhanā ajjhupekkhanā cittasamatā cittappassaddhatā 16 majjhattatā cittassa. Samathoti yā cittassa ṭhiti saṇṭhiti avaṭṭhiti avisāhāro 17 avikkhepo avisāhaṭamānasatā 18 samatho samādhindriyaṃ samādhibalaṃ sammāsamādhi; catutthajjhāne upekkhā ca samatho ca suddhā honti visuddhā pariyodātā anaṅgaṇā vigatūpakkilesā mudubhūtā kammaniyā ṭhitā āneñjappattā. Laddhānupekkhaṃ samathaṃ visuddhanti catutthajjhānaṃ upekkhañca samathañca laddhā labhitvā vinditvā paṭilabhitvāti – laddhānupekkhaṃ samathaṃ visuddhaṃ, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘विपिट्ठिकत्वान सुखं दुखञ्च, पुब्बेव च सोमनस्सदोमनस्सं।
‘‘Vipiṭṭhikatvāna sukhaṃ dukhañca, pubbeva ca somanassadomanassaṃ;
लद्धानुपेक्खं समथं विसुद्धं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Laddhānupekkhaṃ samathaṃ visuddhaṃ, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१५४.
154.
आरद्धवीरियो परमत्थपत्तिया, अलीनचित्तो अकुसीतवुत्ति।
Āraddhavīriyo paramatthapattiyā,alīnacitto akusītavutti;
दळ्हनिक्कमो थामबलूपपन्नो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Daḷhanikkamo thāmabalūpapanno, eko care khaggavisāṇakappo.
आरद्धवीरियो परमत्थपत्तियाति परमत्थं वुच्चति अमतं निब्बानं। यो सो सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं। परमत्थस्स पत्तिया लाभाय पटिलाभाय अधिगमाय फस्सनाय सच्छिकिरियाय आरद्धवीरियो विहरति अकुसलानं धम्मानं पहानाय कुसलानं धम्मानं सम्पदाय थामवा 19 दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसूति – आरद्धवीरियो परमत्थपत्तिया।
Āraddhavīriyo paramatthapattiyāti paramatthaṃ vuccati amataṃ nibbānaṃ. Yo so sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. Paramatthassa pattiyā lābhāya paṭilābhāya adhigamāya phassanāya sacchikiriyāya āraddhavīriyo viharati akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya kusalānaṃ dhammānaṃ sampadāya thāmavā 20 daḷhaparakkamo anikkhittadhuro kusalesu dhammesūti – āraddhavīriyo paramatthapattiyā.
अलीनचित्तो अकुसीतवुत्तीति सो पच्चेकसम्बुद्धो अनुप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति, उप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय…पे॰… अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय…पे॰… उप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं ठितिया असम्मोसाय भिय्योभावाय वेपुल्लाय भावनाय पारिपूरिया 21 छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहतीति – एवं अलीनचित्तो अकुसीतवुत्ति।
Alīnacitto akusītavuttīti so paccekasambuddho anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya chandaṃ janeti vāyamati vīriyaṃ ārabhati cittaṃ paggaṇhāti padahati, uppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya…pe… anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya…pe… uppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ ṭhitiyā asammosāya bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā 22 chandaṃ janeti vāyamati vīriyaṃ ārabhati cittaṃ paggaṇhāti padahatīti – evaṃ alīnacitto akusītavutti.
नासिस्सं न पिविस्सामि, विहारतो न निक्खमे।
Nāsissaṃ na pivissāmi, vihārato na nikkhame;
नपि पस्सं निपातेस्सं, तण्हासल्ले अनूहतेति॥
Napi passaṃ nipātessaṃ, taṇhāsalle anūhateti.
चित्तं पग्गण्हाति पदहति। एवम्पि अलीनचित्तो अकुसीतवुत्ति।
Cittaṃ paggaṇhāti padahati. Evampi alīnacitto akusītavutti.
‘‘न तावाहं इमं पल्लङ्कं भिन्दिस्सामि याव मे न अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चिस्सती’’ति चित्तं पग्गण्हाति पदहति। एवम्पि अलीनचित्तो अकुसीतवुत्ति।
‘‘Na tāvāhaṃ imaṃ pallaṅkaṃ bhindissāmi yāva me na anupādāya āsavehi cittaṃ vimuccissatī’’ti cittaṃ paggaṇhāti padahati. Evampi alīnacitto akusītavutti.
‘‘न तावाहं इमम्हा आसना वुट्ठहिस्सामि याव मे न अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चिस्सती’’ति चित्तं पग्गण्हाति पदहति। एवम्पि अलीनचित्तो अकुसीतवुत्ति।
‘‘Na tāvāhaṃ imamhā āsanā vuṭṭhahissāmi yāva me na anupādāya āsavehi cittaṃ vimuccissatī’’ti cittaṃ paggaṇhāti padahati. Evampi alīnacitto akusītavutti.
‘‘न तावाहं इमम्हा चङ्कमा ओरोहिस्सामि…पे॰… विहारा निक्खमिस्सामि… अड्ढयोगा निक्खमिस्सामि… पासादा निक्खमिस्सामि… हम्मिया निक्खमिस्सामि… गुहाय निक्खमिस्सामि… लेणा निक्खमिस्सामि… कुटिया निक्खमिस्सामि… कूटागारा निक्खमिस्सामि… अट्टा निक्खमिस्सामि… माळा निक्खमिस्सामि… उद्दण्डा निक्खमिस्सामि … उपट्ठानसालाय निक्खमिस्सामि… मण्डपा निक्खमिस्सामि… रुक्खमूला निक्खमिस्सामि याव मे न अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चिस्सती’’ति चित्तं पग्गण्हाति पदहति। एवम्पि अलीनचित्तो अकुसीतवुत्ति।
‘‘Na tāvāhaṃ imamhā caṅkamā orohissāmi…pe… vihārā nikkhamissāmi… aḍḍhayogā nikkhamissāmi… pāsādā nikkhamissāmi… hammiyā nikkhamissāmi… guhāya nikkhamissāmi… leṇā nikkhamissāmi… kuṭiyā nikkhamissāmi… kūṭāgārā nikkhamissāmi… aṭṭā nikkhamissāmi… māḷā nikkhamissāmi… uddaṇḍā nikkhamissāmi … upaṭṭhānasālāya nikkhamissāmi… maṇḍapā nikkhamissāmi… rukkhamūlā nikkhamissāmi yāva me na anupādāya āsavehi cittaṃ vimuccissatī’’ti cittaṃ paggaṇhāti padahati. Evampi alīnacitto akusītavutti.
‘‘इमस्मिंयेव पुब्बण्हसमये 27 अरियधम्मं आहरिस्सामि समाहरिस्सामि अधिगच्छिस्सामि फस्सयिस्सामि सच्छिकरिस्सामी’’ति चित्तं पग्गण्हाति पदहति। एवम्पि अलीनचित्तो अकुसीतवुत्ति। इमस्मिंयेव मज्झन्हिकसमये…पे॰… सायन्हसमये …पे॰… पुरेभत्तं… पच्छाभत्तं… पुरिमयामं… मज्झिमयामं… पच्छिमयामं… काळे… जुण्हे… वस्से… हेमन्ते … गिम्हे… पुरिमे वयोखन्धे… मज्झिमे वयोखन्धे… पच्छिमे वयोखन्धे अरियधम्मं आहरिस्सामि समाहरिस्सामि अधिगच्छिस्सामि फस्सयिस्सामि सच्छिकरिस्सामीति चित्तं पग्गण्हाति पदहति। एवम्पि अलीनचित्तो अकुसीतवुत्ति।
‘‘Imasmiṃyeva pubbaṇhasamaye 28 ariyadhammaṃ āharissāmi samāharissāmi adhigacchissāmi phassayissāmi sacchikarissāmī’’ti cittaṃ paggaṇhāti padahati. Evampi alīnacitto akusītavutti. Imasmiṃyeva majjhanhikasamaye…pe… sāyanhasamaye …pe… purebhattaṃ… pacchābhattaṃ… purimayāmaṃ… majjhimayāmaṃ… pacchimayāmaṃ… kāḷe… juṇhe… vasse… hemante … gimhe… purime vayokhandhe… majjhime vayokhandhe… pacchime vayokhandhe ariyadhammaṃ āharissāmi samāharissāmi adhigacchissāmi phassayissāmi sacchikarissāmīti cittaṃ paggaṇhāti padahati. Evampi alīnacitto akusītavutti.
दळ्हनिक्कमो थामबलूपपन्नोति सो पच्चेकसम्बुद्धो दळ्हसमादानो अहोसि कुसलेसु धम्मेसु अवट्ठितसमादानो कायसुचरिते वचीसुचरिते मनोसुचरिते दानसंविभागे सीलसमादाने उपोसथुपवासे मत्तेय्यताय 29 पेत्तेय्यताय सामञ्ञताय ब्रह्मञ्ञताय कुलेजेट्ठापचायिताय अञ्ञतरञ्ञतरेसु अधिकुसलेसु धम्मेसूति – दळ्हनिक्कमो। थामबलूपपन्नोति सो पच्चेकसम्बुद्धो थामेन च बलेन च वीरियेन च परक्कमेन च पञ्ञाय च उपेतो होति समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो समुपपन्नो समन्नागतोति – दळ्हनिक्कमो थामबलूपपन्नो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Daḷhanikkamo thāmabalūpapannoti so paccekasambuddho daḷhasamādāno ahosi kusalesu dhammesu avaṭṭhitasamādāno kāyasucarite vacīsucarite manosucarite dānasaṃvibhāge sīlasamādāne uposathupavāse matteyyatāya 30 petteyyatāya sāmaññatāya brahmaññatāya kulejeṭṭhāpacāyitāya aññataraññataresu adhikusalesu dhammesūti – daḷhanikkamo. Thāmabalūpapannoti so paccekasambuddho thāmena ca balena ca vīriyena ca parakkamena ca paññāya ca upeto hoti samupeto upāgato samupāgato upapanno samupapanno samannāgatoti – daḷhanikkamo thāmabalūpapanno, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘आरद्धवीरियो परमत्थपत्तिया, अलीनचित्तो अकुसीतवुत्ति।
‘‘Āraddhavīriyo paramatthapattiyā, alīnacitto akusītavutti;
दळ्हनिक्कमो थामबलूपपन्नो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Daḷhanikkamo thāmabalūpapanno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१५५.
155.
पटिसल्लानं झानमरिञ्चमानो, धम्मेसु निच्चं अनुधम्मचारी।
Paṭisallānaṃ jhānamariñcamāno,dhammesu niccaṃ anudhammacārī;
आदीनवं सम्मसिता भवेसु, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Ādīnavaṃsammasitā bhavesu, eko care khaggavisāṇakappo.
पटिसल्लानं झानमरिञ्चमानोति सो पच्चेकसम्बुद्धो पटिसल्लानारामो होति पटिसल्लानरतो अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो विपस्सनाय समन्नागतो ब्रूहेता सुञ्ञागारं झायी झानरतो एकत्तमनुयुत्तो सदत्थगरुकोति पटिसल्लानं। झानमरिञ्चमानोति सो पच्चेकसम्बुद्धो द्वीहि कारणेहि झानं न रिञ्चति – अनुप्पन्नस्स वा पठमस्स झानस्स उप्पादाय युत्तो पयुत्तो संयुत्तो आयुत्तो समायुत्तो, अनुप्पन्नस्स वा दुतियस्स झानस्स…पे॰… अनुप्पन्नस्स वा ततियस्स झानस्स… अनुप्पन्नस्स वा चतुत्थस्स झानस्स उप्पादाय युत्तो पयुत्तो संयुत्तो आयुत्तो समायुत्तोति – एवम्पि झानं न रिञ्चति।
Paṭisallānaṃ jhānamariñcamānoti so paccekasambuddho paṭisallānārāmo hoti paṭisallānarato ajjhattaṃ cetosamathamanuyutto anirākatajjhāno vipassanāya samannāgato brūhetā suññāgāraṃ jhāyī jhānarato ekattamanuyutto sadatthagarukoti paṭisallānaṃ. Jhānamariñcamānoti so paccekasambuddho dvīhi kāraṇehi jhānaṃ na riñcati – anuppannassa vā paṭhamassa jhānassa uppādāya yutto payutto saṃyutto āyutto samāyutto, anuppannassa vā dutiyassa jhānassa…pe… anuppannassa vā tatiyassa jhānassa… anuppannassa vā catutthassa jhānassa uppādāya yutto payutto saṃyutto āyutto samāyuttoti – evampi jhānaṃ na riñcati.
अथ वा, उप्पन्नं वा पठमं झानं आसेवति भावेति बहुलीकरोति, उप्पन्नं वा दुतियं झानं…पे॰… उप्पन्नं वा ततियं झानं… उप्पन्नं वा चतुत्थं झानं आसेवति भावेति बहुलीकरोति। एवम्पि झानं न रिञ्चतीति – पटिसल्लानं झानमरिञ्चमानो।
Atha vā, uppannaṃ vā paṭhamaṃ jhānaṃ āsevati bhāveti bahulīkaroti, uppannaṃ vā dutiyaṃ jhānaṃ…pe… uppannaṃ vā tatiyaṃ jhānaṃ… uppannaṃ vā catutthaṃ jhānaṃ āsevati bhāveti bahulīkaroti. Evampi jhānaṃ na riñcatīti – paṭisallānaṃ jhānamariñcamāno.
धम्मेसु निच्चं अनुधम्मचारीति धम्मा वुच्चन्ति चत्तारो सतिपट्ठाना…पे॰… अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो। कतमे अनुधम्मा? सम्मापटिपदा अपच्चनीकपटिपदा अन्वत्थपटिपदा धम्मानुधम्मपटिपदा सीलेसु परिपूरकारिता इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता भोजने मत्तञ्ञुता जागरियानुयोगो सतिसम्पजञ्ञं – इमे वुच्चन्ति अनुधम्मा। धम्मेसु निच्चं अनुधम्मचारीति धम्मेसु निच्चकालं धुवकालं सततं समितं अवोकिण्णं पोङ्खानुपोङ्खं उदकूमिकजातं 31
Dhammesu niccaṃ anudhammacārīti dhammā vuccanti cattāro satipaṭṭhānā…pe… ariyo aṭṭhaṅgiko maggo. Katame anudhammā? Sammāpaṭipadā apaccanīkapaṭipadā anvatthapaṭipadā dhammānudhammapaṭipadā sīlesu paripūrakāritā indriyesu guttadvāratā bhojane mattaññutā jāgariyānuyogo satisampajaññaṃ – ime vuccanti anudhammā. Dhammesu niccaṃ anudhammacārīti dhammesu niccakālaṃ dhuvakālaṃ satataṃ samitaṃ avokiṇṇaṃ poṅkhānupoṅkhaṃ udakūmikajātaṃ 32
अवीचिसन्ततिसहितं फस्सितं पुरेभत्तं पच्छाभत्तं पुरिमयामं मज्झिमयामं पच्छिमयामं काळे जुण्हे वस्से हेमन्ते गिम्हे पुरिमे वयोखन्धे मज्झिमे वयोखन्धे पच्छिमे वयोखन्धे चरति विहरति इरियति वत्तेति पालेति यपेति यापेतीति – धम्मेसु निच्चं अनुधम्मचारी।
Avīcisantatisahitaṃ phassitaṃ purebhattaṃ pacchābhattaṃ purimayāmaṃ majjhimayāmaṃ pacchimayāmaṃ kāḷe juṇhe vasse hemante gimhe purime vayokhandhe majjhime vayokhandhe pacchime vayokhandhe carati viharati iriyati vatteti pāleti yapeti yāpetīti – dhammesu niccaṃ anudhammacārī.
आदीनवं सम्मसिता भवेसूति ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति आदीनवं सम्मसिता भवेसु, ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति…पे॰… ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति…पे॰… ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति आदीनवं सम्मसिता भवेसूति – आदीनवं सम्मसिता भवेसु, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Ādīnavaṃ sammasitā bhavesūti ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti ādīnavaṃ sammasitā bhavesu, ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti…pe… ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti ādīnavaṃ sammasitā bhavesūti – ādīnavaṃ sammasitā bhavesu, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘पटिसल्लानं झानमरिञ्चमानो, धम्मेसु निच्चं अनुधम्मचारी।
‘‘Paṭisallānaṃ jhānamariñcamāno, dhammesu niccaṃ anudhammacārī;
आदीनवं सम्मसिता भवेसु, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Ādīnavaṃ sammasitā bhavesu, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१५६.
156.
तण्हक्खयं पत्थयमप्पमत्तो, अनेळमूगो 33 सुतवा सतीमा।
Taṇhakkhayaṃpatthayamappamatto,aneḷamūgo34sutavā satīmā;
सङ्खातधम्मो नियतो पधानवा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Saṅkhātadhammo niyato padhānavā, eko care khaggavisāṇakappo.
तण्हक्खयं पत्थयमप्पमत्तोति। तण्हाति रूपतण्हा…पे॰… धम्मतण्हा। तण्हक्खयन्ति रागक्खयं दोसक्खयं मोहक्खयं गतिक्खयं उपपत्तिक्खयं पटिसन्धिक्खयं भवक्खयं संसारक्खयं वट्टक्खयं पत्थयन्तो इच्छन्तो सादियन्तो पिहयन्तो अभिजप्पन्तोति – तण्हक्खयं पत्थयं। अप्पमत्तोति सो पच्चेकसम्बुद्धो सक्कच्चकारी सातच्चकारी…पे॰… अप्पमादो कुसलेसु धम्मेसूति – तण्हक्खयं पत्थयमप्पमत्तो।
Taṇhakkhayaṃ patthayamappamattoti. Taṇhāti rūpataṇhā…pe… dhammataṇhā. Taṇhakkhayanti rāgakkhayaṃ dosakkhayaṃ mohakkhayaṃ gatikkhayaṃ upapattikkhayaṃ paṭisandhikkhayaṃ bhavakkhayaṃ saṃsārakkhayaṃ vaṭṭakkhayaṃ patthayanto icchanto sādiyanto pihayanto abhijappantoti – taṇhakkhayaṃ patthayaṃ. Appamattoti so paccekasambuddho sakkaccakārī sātaccakārī…pe… appamādo kusalesu dhammesūti – taṇhakkhayaṃ patthayamappamatto.
अनेळमूगो सुतवा सतीमाति। अनेळमूगोति सो पच्चेकसम्बुद्धो पण्डितो पञ्ञवा बुद्धिमा ञाणी विभावी मेधावी। सुतवाति सो पच्चेकसम्बुद्धो बहुस्सुतो होति सुतधरो सुतसन्निच्चयो। ये ते धम्मा आदिकल्याणा मज्झेकल्याणा परियोसानकल्याणा सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं अभिवदन्ति, तथारूपास्स धम्मा बहुस्सुता होन्ति धाता वचसा परिचिता मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा। सतीमाति सो पच्चेकसम्बुद्धो सतिमा होति परमेन सतिनेपक्केन समन्नागतत्ता चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिताति – अनेळमूगो सुतवा सतीमा।
Aneḷamūgo sutavā satīmāti. Aneḷamūgoti so paccekasambuddho paṇḍito paññavā buddhimā ñāṇī vibhāvī medhāvī. Sutavāti so paccekasambuddho bahussuto hoti sutadharo sutasanniccayo. Ye te dhammā ādikalyāṇā majjhekalyāṇā pariyosānakalyāṇā sātthaṃ sabyañjanaṃ kevalaparipuṇṇaṃ parisuddhaṃ brahmacariyaṃ abhivadanti, tathārūpāssa dhammā bahussutā honti dhātā vacasā paricitā manasānupekkhitā diṭṭhiyā suppaṭividdhā. Satīmāti so paccekasambuddho satimā hoti paramena satinepakkena samannāgatattā cirakatampi cirabhāsitampi saritā anussaritāti – aneḷamūgo sutavā satīmā.
सङ्खातधम्मो नियतो पधानवाति सङ्खातधम्मो वुच्चति ञाणं। या पञ्ञा पजानना…पे॰… अमोहो धम्मविचयो सम्मादिट्ठि। सङ्खातधम्मोति सो पच्चेकसम्बुद्धो सङ्खातधम्मो ञातधम्मो तुलितधम्मो तीरितधम्मो विभूतधम्मो विभावितधम्मो ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति सङ्खातधम्मो…पे॰… ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति सङ्खातधम्मो ञातधम्मो तुलितधम्मो तीरितधम्मो विभूतधम्मो विभावितधम्मो। अथ वा, तस्स पच्चेकसम्बुद्धस्स च खन्धा संखित्ता धातुयो संखित्ता आयतनानि संखित्तानि गतियो संखित्ता उपपत्तियो संखित्ता पटिसन्धियो संखित्ता भवा संखित्ता संसारा संखित्ता वट्टा संखित्ता। अथ वा, सो पच्चेकसम्बुद्धो खन्धपरियन्ते ठितो धातुपरियन्ते ठितो आयतनपरियन्ते ठितो गतिपरियन्ते ठितो उपपत्तिपरियन्ते ठितो पटिसन्धिपरियन्ते ठितो भवपरियन्ते ठितो संसारपरियन्ते ठितो वट्टपरियन्ते ठितो सङ्खारपरियन्ते ठितो अन्तिमभवे 35 ठितो अन्तिमसमुस्सये ठितो अन्तिमदेहधरो पच्चेकसम्बुद्धो।
Saṅkhātadhammo niyato padhānavāti saṅkhātadhammo vuccati ñāṇaṃ. Yā paññā pajānanā…pe… amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi. Saṅkhātadhammoti so paccekasambuddho saṅkhātadhammo ñātadhammo tulitadhammo tīritadhammo vibhūtadhammo vibhāvitadhammo ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti saṅkhātadhammo…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti saṅkhātadhammo ñātadhammo tulitadhammo tīritadhammo vibhūtadhammo vibhāvitadhammo. Atha vā, tassa paccekasambuddhassa ca khandhā saṃkhittā dhātuyo saṃkhittā āyatanāni saṃkhittāni gatiyo saṃkhittā upapattiyo saṃkhittā paṭisandhiyo saṃkhittā bhavā saṃkhittā saṃsārā saṃkhittā vaṭṭā saṃkhittā. Atha vā, so paccekasambuddho khandhapariyante ṭhito dhātupariyante ṭhito āyatanapariyante ṭhito gatipariyante ṭhito upapattipariyante ṭhito paṭisandhipariyante ṭhito bhavapariyante ṭhito saṃsārapariyante ṭhito vaṭṭapariyante ṭhito saṅkhārapariyante ṭhito antimabhave 36 ṭhito antimasamussaye ṭhito antimadehadharo paccekasambuddho.
तस्सायं पच्छिमको भवो, चरिमोयं समुस्सयो।
Tassāyaṃ pacchimako bhavo, carimoyaṃ samussayo;
तंकारणा पच्चेकसम्बुद्धो सङ्खातधम्मो। नियतोति नियामा वुच्चन्ति चत्तारो अरियमग्गा। चतूहि अरियमग्गेहि समन्नागतोति नियतो। नियामं पत्तो सम्पत्तो अधिगतो फस्सितो सच्छिकतो पत्तो नियामं। पधानवाति पधानं वुच्चति वीरियं। सो चेतसो वीरियारम्भो निक्कमो परक्कमो उय्यामो वायामो उस्साहो उस्सोळ्ही थामो धिति असिथिलपरक्कमो अनिक्खित्तच्छन्दता अनिक्खित्तधुरता धुरसम्पग्गाहो वीरियं वीरियिन्द्रियं वीरियबलं सम्मावायामो। सो पच्चेकसम्बुद्धो इमिना पधानेन उपेतो समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो समुपपन्नो समन्नागतो। तस्मा सो पच्चेकसम्बुद्धो पधानवाति – सङ्खातधम्मो नियतो पधानवा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Taṃkāraṇā paccekasambuddho saṅkhātadhammo. Niyatoti niyāmā vuccanti cattāro ariyamaggā. Catūhi ariyamaggehi samannāgatoti niyato. Niyāmaṃ patto sampatto adhigato phassito sacchikato patto niyāmaṃ. Padhānavāti padhānaṃ vuccati vīriyaṃ. So cetaso vīriyārambho nikkamo parakkamo uyyāmo vāyāmo ussāho ussoḷhī thāmo dhiti asithilaparakkamo anikkhittacchandatā anikkhittadhuratā dhurasampaggāho vīriyaṃ vīriyindriyaṃ vīriyabalaṃ sammāvāyāmo. So paccekasambuddho iminā padhānena upeto samupeto upāgato samupāgato upapanno samupapanno samannāgato. Tasmā so paccekasambuddho padhānavāti – saṅkhātadhammo niyato padhānavā, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘तण्हक्खयं पत्थयमप्पमत्तो, अनेळमूगो सुतवा सतीमा।
‘‘Taṇhakkhayaṃ patthayamappamatto, aneḷamūgo sutavā satīmā;
सङ्खातधम्मो नियतो पधानवा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Saṅkhātadhammo niyato padhānavā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१५७.
157.
सीहोव सद्देसु असन्तसन्तो, वातोव जालम्हि असज्जमानो।
Sīhova saddesu asantasanto,vātova jālamhi asajjamāno;
पदुमंव तोयेन अलिम्पमानो 39, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Padumaṃva toyena alimpamāno40, eko care khaggavisāṇakappo.
सीहोव सद्देसु असन्तसन्तोति यथा सीहो मिगराजा सद्देसु असन्तासी अपरिसन्तासी अनुत्रासी अनुब्बिग्गो अनुस्सङ्की 41 अनुत्रासो अभीरू अच्छम्भी अनुत्रासी अपलायी, पच्चेकसम्बुद्धोपि सद्देसु असन्तासी अपरिसन्तासी अनुत्रासी अनुब्बिग्गो अनुस्सङ्की अनुत्रासो अभीरू अच्छम्भी अनुत्रासी अपलायी पहीनभयभेरवो विगतलोमहंसो विहरतीति – सीहोव सद्देसु असन्तसन्तो।
Sīhova saddesu asantasantoti yathā sīho migarājā saddesu asantāsī aparisantāsī anutrāsī anubbiggo anussaṅkī 42 anutrāso abhīrū acchambhī anutrāsī apalāyī, paccekasambuddhopi saddesu asantāsī aparisantāsī anutrāsī anubbiggo anussaṅkī anutrāso abhīrū acchambhī anutrāsī apalāyī pahīnabhayabheravo vigatalomahaṃso viharatīti – sīhova saddesu asantasanto.
वातोव जालम्हि असज्जमानोति। वातोति पुरत्थिमा वाता पच्छिमा वाता उत्तरा वाता दक्खिणा वाता सरजा वाता अरजा वाता सीता वाता उण्हा वाता परित्ता वाता अधिमत्ता वाता वेरम्भवाता पक्खवाता 43 सुपण्णवाता तालपण्णवाता विधूपनवाता। जालं वुच्चति सुत्तजालं। यथा वातो जालम्हि न सज्जति न गण्हाति न बज्झति न पलिबज्झति, एवमेव द्वे जाला – तण्हाजालञ्च दिट्ठिजालञ्च…पे॰… इदं तण्हाजालं…पे॰… इदं दिट्ठिजालं। तस्स पच्चेकसम्बुद्धस्स तण्हाजालं पहीनं दिट्ठिजालं पटिनिस्सट्ठं, तण्हाजालस्स पहीनत्ता दिट्ठिजालस्स पटिनिस्सट्ठत्ता सो पच्चेकसम्बुद्धो रूपे न सज्जति सद्दे न सज्जति…पे॰… दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु न सज्जति न गण्हाति न बज्झति न पलिबज्झति निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरतीति – वातोव जालम्हि असज्जमानो।
Vātova jālamhi asajjamānoti. Vātoti puratthimā vātā pacchimā vātā uttarā vātā dakkhiṇā vātā sarajā vātā arajā vātā sītā vātā uṇhā vātā parittā vātā adhimattā vātā verambhavātā pakkhavātā 44 supaṇṇavātā tālapaṇṇavātā vidhūpanavātā. Jālaṃ vuccati suttajālaṃ. Yathā vāto jālamhi na sajjati na gaṇhāti na bajjhati na palibajjhati, evameva dve jālā – taṇhājālañca diṭṭhijālañca…pe… idaṃ taṇhājālaṃ…pe… idaṃ diṭṭhijālaṃ. Tassa paccekasambuddhassa taṇhājālaṃ pahīnaṃ diṭṭhijālaṃ paṭinissaṭṭhaṃ, taṇhājālassa pahīnattā diṭṭhijālassa paṭinissaṭṭhattā so paccekasambuddho rūpe na sajjati sadde na sajjati…pe… diṭṭhasutamutaviññātabbesu dhammesu na sajjati na gaṇhāti na bajjhati na palibajjhati nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā viharatīti – vātova jālamhi asajjamāno.
पदुमंव तोयेन अलिम्पमानोति पदुमं वुच्चति पदुमपुप्फं। तोयं वुच्चति उदकं। यथा पदुमपुप्फं तोयेन न लिम्पति न पलिम्पति न उपलिम्पति, अलित्तं अपलित्तं अनुपलित्तं, एवमेव द्वे लेपा – तण्हालेपो च दिट्ठिलेपो च…पे॰… अयं तण्हालेपो…पे॰… अयं दिट्ठिलेपो। तस्स पच्चेकसम्बुद्धस्स तण्हालेपो पहीनो, दिट्ठिलेपो पटिनिस्सट्ठो। तण्हालेपस्स पहीनत्ता दिट्ठिलेपस्स पटिनिसट्ठत्ता सो पच्चेकसम्बुद्धो रूपे न लिम्पति सद्दे न लिम्पति…पे॰… दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु न लिम्पति न पलिम्पति न उपलिम्पति, अलित्तो अपलित्तो अनुपलित्तो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरतीति – पदुमंव तोयेन अलिम्पमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Padumaṃvatoyena alimpamānoti padumaṃ vuccati padumapupphaṃ. Toyaṃ vuccati udakaṃ. Yathā padumapupphaṃ toyena na limpati na palimpati na upalimpati, alittaṃ apalittaṃ anupalittaṃ, evameva dve lepā – taṇhālepo ca diṭṭhilepo ca…pe… ayaṃ taṇhālepo…pe… ayaṃ diṭṭhilepo. Tassa paccekasambuddhassa taṇhālepo pahīno, diṭṭhilepo paṭinissaṭṭho. Taṇhālepassa pahīnattā diṭṭhilepassa paṭinisaṭṭhattā so paccekasambuddho rūpe na limpati sadde na limpati…pe… diṭṭhasutamutaviññātabbesu dhammesu na limpati na palimpati na upalimpati, alitto apalitto anupalitto nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā viharatīti – padumaṃva toyena alimpamāno, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘सीहोव सद्देसु असन्तसन्तो, वातोव जालम्हि असज्जमानो।
‘‘Sīhova saddesu asantasanto, vātova jālamhi asajjamāno;
पदुमंव तोयेन अलिम्पमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Padumaṃva toyena alimpamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१५८.
158.
सीहो यथा दाठबली पसय्ह, राजा मिगानं अभिभुय्य चारी।
Sīho yathā dāṭhabalī pasayha,rājā migānaṃ abhibhuyya cārī;
सेवेथ पन्तानि सेनासनानि, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Sevetha pantāni senāsanāni, eko care khaggavisāṇakappo.
सीहो यथा दाठबली पसय्ह, राजा मिगानं अभिभुय्य चारीति यथा सीहो मिगराजा दाठबली दाठावुधो सब्बे तिरच्छानगते पाणे अभिभुय्य अभिभवित्वा अज्झोत्थरित्वा परियादियित्वा मद्दित्वा चरति विहरति इरियति वत्तेति पालेति यपेति यापेति, पच्चेकसम्बुद्धोपि पञ्ञाबली पञ्ञावुधो सब्बपाणभूते पुग्गले पञ्ञाय अभिभुय्य अभिभवित्वा अज्झोत्थरित्वा परियादियित्वा मद्दित्वा चरति विहरति इरियति वत्तेति पालेति यपेति यापेतीति – सीहो यथा दाठबली पसय्ह, राजा मिगानं अभिभुय्य चारी।
Sīho yathā dāṭhabalī pasayha, rājā migānaṃ abhibhuyya cārīti yathā sīho migarājā dāṭhabalī dāṭhāvudho sabbe tiracchānagate pāṇe abhibhuyya abhibhavitvā ajjhottharitvā pariyādiyitvā madditvā carati viharati iriyati vatteti pāleti yapeti yāpeti, paccekasambuddhopi paññābalī paññāvudho sabbapāṇabhūte puggale paññāya abhibhuyya abhibhavitvā ajjhottharitvā pariyādiyitvā madditvā carati viharati iriyati vatteti pāleti yapeti yāpetīti – sīho yathā dāṭhabalī pasayha, rājā migānaṃ abhibhuyya cārī.
सेवेथ पन्तानि सेनासनानीति यथा सीहो मिगराजा अरञ्ञवनमज्झोगाहेत्वा चरति विहरति इरियति वत्तेति पालेति यपेति यापेति, पच्चेकसम्बुद्धोपि अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवति अप्पसद्दानि अप्पनिग्घोसानि विजनवातानि मनुस्सराहस्सेय्यकानि पटिसल्लानसारुप्पानि। सो एको गच्छति एको तिट्ठति एको निसीदति एको सेय्यं कप्पेति एको गामं पिण्डाय पविसति एको पटिक्कमति एको रहो निसीदति एको चङ्कमं अधिट्ठाति एको चरति विहरति इरियति वत्तेति पालेति यपेति यापेतीति – सेवेथ पन्तानि सेनासनानि, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Sevetha pantāni senāsanānīti yathā sīho migarājā araññavanamajjhogāhetvā carati viharati iriyati vatteti pāleti yapeti yāpeti, paccekasambuddhopi araññavanapatthāni pantāni senāsanāni paṭisevati appasaddāni appanigghosāni vijanavātāni manussarāhasseyyakāni paṭisallānasāruppāni. So eko gacchati eko tiṭṭhati eko nisīdati eko seyyaṃ kappeti eko gāmaṃ piṇḍāya pavisati eko paṭikkamati eko raho nisīdati eko caṅkamaṃ adhiṭṭhāti eko carati viharati iriyati vatteti pāleti yapeti yāpetīti – sevetha pantāni senāsanāni, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘सीहो यथा दाठबली पसय्ह, राजा मिगानं अभिभुय्य चारी।
‘‘Sīho yathā dāṭhabalī pasayha, rājā migānaṃ abhibhuyya cārī;
सेवेथ पन्तानि सेनासनानि, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Sevetha pantāni senāsanāni, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१५९.
159.
मेत्तं उपेक्खं करुणं विमुत्तिं, आसेवमानो मुदितञ्च काले।
Mettaṃupekkhaṃ karuṇaṃ vimuttiṃ,āsevamāno muditañca kāle;
सब्बेन लोकेन अविरुज्झमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Sabbena lokena avirujjhamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
मेत्तं उपेक्खं करुणं विमुत्तिं, आसेवमानो मुदितञ्च कालेति सो पच्चेकसम्बुद्धो मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति तथा दुतियं तथा ततियं तथा चतुत्थं, इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति; करुणासहगतेन चेतसा…पे॰… मुदितासहगतेन चेतसा…पे॰… उपेक्खासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरतीति – मेत्तं उपेक्खं करुणं विमुत्तिं, आसेवमानो मुदितञ्च काले।
Mettaṃ upekkhaṃ karuṇaṃ vimuttiṃ, āsevamāno muditañca kāleti so paccekasambuddho mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharati tathā dutiyaṃ tathā tatiyaṃ tathā catutthaṃ, iti uddhamadho tiriyaṃ sabbadhi sabbattatāya sabbāvantaṃ lokaṃ mettāsahagatena cetasā vipulena mahaggatena appamāṇena averena abyāpajjena pharitvā viharati; karuṇāsahagatena cetasā…pe… muditāsahagatena cetasā…pe… upekkhāsahagatena cetasā vipulena mahaggatena appamāṇena averena abyāpajjena pharitvā viharatīti – mettaṃ upekkhaṃ karuṇaṃ vimuttiṃ, āsevamāno muditañca kāle.
सब्बेन लोकेन अविरुज्झमानोति मेत्ताय भावितत्ता ये पुरत्थिमाय दिसाय सत्ता ते अप्पटिकूला होन्ति, ये पच्छिमाय दिसाय सत्ता…पे॰… ये उत्तराय दिसाय सत्ता… ये दक्खिणाय दिसाय सत्ता… ये पुरत्थिमाय अनुदिसाय सत्ता… ये पच्छिमाय अनुदिसाय सत्ता… ये उत्तराय अनुदिसाय सत्ता… ये दक्खिणाय अनुदिसाय सत्ता… ये हेट्ठिमाय 45 दिसाय सत्ता… ये उपरिमाय दिसाय सत्ता… ये दससु दिसासु सत्ता ते अप्पटिकूला होन्ति। करुणाय भावितत्ता… मुदिताय भावितत्ता… उपेक्खाय भावितत्ता ये पुरत्थिमाय दिसाय सत्ता…पे॰… ये दससु दिसासु सत्ता ते अप्पटिकूला होन्ति। सब्बेन लोकेन अविरुज्झमानोति सब्बेन लोकेन अविरुज्झमानो, अप्पटिविरुज्झमानो अनाघातियमानो 46 अप्पटिहञ्ञमानोति – सब्बेन लोकेन अविरुज्झमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Sabbena lokena avirujjhamānoti mettāya bhāvitattā ye puratthimāya disāya sattā te appaṭikūlā honti, ye pacchimāya disāya sattā…pe… ye uttarāya disāya sattā… ye dakkhiṇāya disāya sattā… ye puratthimāya anudisāya sattā… ye pacchimāya anudisāya sattā… ye uttarāya anudisāya sattā… ye dakkhiṇāya anudisāya sattā… ye heṭṭhimāya 47 disāya sattā… ye uparimāya disāya sattā… ye dasasu disāsu sattā te appaṭikūlā honti. Karuṇāya bhāvitattā… muditāya bhāvitattā… upekkhāya bhāvitattā ye puratthimāya disāya sattā…pe… ye dasasu disāsu sattā te appaṭikūlā honti. Sabbena lokena avirujjhamānoti sabbena lokena avirujjhamāno, appaṭivirujjhamāno anāghātiyamāno 48 appaṭihaññamānoti – sabbena lokena avirujjhamāno, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘मेत्तं उपेक्खं करुणं विमुत्तिं, आसेवमानो मुदितञ्च काले।
‘‘Mettaṃ upekkhaṃ karuṇaṃ vimuttiṃ, āsevamāno muditañca kāle;
सब्बेन लोकेन अविरुज्झमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Sabbena lokena avirujjhamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१६०.
160.
रागञ्च दोसञ्च पहाय मोहं, सन्दालयित्वान संयोजनानि 49 ।
Rāgañcadosañca pahāya mohaṃ,sandālayitvāna saṃyojanāni50;
असन्तसं जीवितसङ्खयम्हि, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Asantasaṃ jīvitasaṅkhayamhi, eko care khaggavisāṇakappo.
रागञ्च दोसञ्च पहाय मोहन्ति। रागोति यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। दोसोति यो चित्तस्स आघातो…पे॰… चण्डिक्कं असुरोपो अनत्तमनता चित्तस्स। मोहोति दुक्खे अञ्ञाणं…पे॰… अविज्जालङ्गी मोहो अकुसलमूलं। रागञ्च दोसञ्च पहाय मोहन्ति सो पच्चेकसम्बुद्धो रागञ्च दोसञ्च मोहञ्च पहाय पजहित्वा विनोदेत्वा ब्यन्तीकरित्वा अनभावं गमेत्वाति – रागञ्च दोसञ्च पहाय मोहं।
Rāgañca dosañca pahāya mohanti. Rāgoti yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Dosoti yo cittassa āghāto…pe… caṇḍikkaṃ asuropo anattamanatā cittassa. Mohoti dukkhe aññāṇaṃ…pe… avijjālaṅgī moho akusalamūlaṃ. Rāgañca dosañca pahāya mohanti so paccekasambuddho rāgañca dosañca mohañca pahāya pajahitvā vinodetvā byantīkaritvā anabhāvaṃ gametvāti – rāgañca dosañca pahāya mohaṃ.
सन्दालयित्वान संयोजनानीति। दस संयोजनानि – कामरागसंयोजनं पटिघसंयोजनं…पे॰… अविज्जासंयोजनं। सन्दालयित्वान संयोजनानीति दस संयोजनानि सन्दालयित्वा पदालयित्वा सम्पदालयित्वा पजहित्वा विनोदेत्वा ब्यन्तीकरित्वा अनभावं गमेत्वाति – सन्दालयित्वान संयोजनानि।
Sandālayitvāna saṃyojanānīti. Dasa saṃyojanāni – kāmarāgasaṃyojanaṃ paṭighasaṃyojanaṃ…pe… avijjāsaṃyojanaṃ. Sandālayitvāna saṃyojanānīti dasa saṃyojanāni sandālayitvā padālayitvā sampadālayitvā pajahitvā vinodetvā byantīkaritvā anabhāvaṃ gametvāti – sandālayitvāna saṃyojanāni.
असन्तसं जीवितसङ्खयम्हीति सो पच्चेकसम्बुद्धो जीवितपरियोसाने असन्तासी अनुत्रासी अनुब्बिग्गो अनुस्सङ्की अनुत्रासो अभीरू अच्छम्भी अनुत्रासी अपलायी पहीनभयभेरवो विगतलोमहंसो विहरतीति – असन्तसं जीवितसङ्खयम्हि, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Asantasaṃjīvitasaṅkhayamhīti so paccekasambuddho jīvitapariyosāne asantāsī anutrāsī anubbiggo anussaṅkī anutrāso abhīrū acchambhī anutrāsī apalāyī pahīnabhayabheravo vigatalomahaṃso viharatīti – asantasaṃ jīvitasaṅkhayamhi, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘रागञ्च दोसञ्च पहाय मोहं, सन्दालयित्वान संयोजनानि।
‘‘Rāgañca dosañca pahāya mohaṃ, sandālayitvāna saṃyojanāni;
असन्तसं जीवितसङ्खयम्हि, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Asantasaṃ jīvitasaṅkhayamhi, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१६१.
161.
भजन्ति सेवन्ति च कारणत्था, निक्कारणा दुल्लभा अज्ज मित्ता।
Bhajanti sevanti ca kāraṇatthā,nikkāraṇā dullabhā ajja mittā;
अत्तत्थपञ्ञा 51 असुची मनुस्सा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Attatthapaññā52asucī manussā, eko care khaggavisāṇakappo.
भजन्ति सेवन्ति च कारणत्थाति अत्तत्थकारणा परत्थकारणा उभयत्थकारणा दिट्ठधम्मिकत्थकारणा सम्परायिकत्थकारणा परमत्थकारणा भजन्ति सम्भजन्ति सेवन्ति निसेवन्ति संसेवन्ति पटिसेवन्तीति – भजन्ति सेवन्ति च कारणत्था।
Bhajantisevanti ca kāraṇatthāti attatthakāraṇā paratthakāraṇā ubhayatthakāraṇā diṭṭhadhammikatthakāraṇā samparāyikatthakāraṇā paramatthakāraṇā bhajanti sambhajanti sevanti nisevanti saṃsevanti paṭisevantīti – bhajanti sevanti ca kāraṇatthā.
निक्कारणा दुल्लभा अज्ज मित्ताति द्वे मित्ता – अगारिकमित्तो च अनागारिकमित्तो च…पे॰… अयं अगारिकमित्तो…पे॰… अयं अनागारिकमित्तो। निक्कारणा दुल्लभा अज्ज मित्ताति इमे द्वे मित्ता अकारणा निक्कारणा अहेतू अप्पच्चया दुल्लभा (दुल्लद्धा सुदुल्लद्धा) 53 ति – निक्कारणा दुल्लभा अज्ज मित्ता।
Nikkāraṇādullabhā ajja mittāti dve mittā – agārikamitto ca anāgārikamitto ca…pe… ayaṃ agārikamitto…pe… ayaṃ anāgārikamitto. Nikkāraṇā dullabhā ajja mittāti ime dve mittā akāraṇā nikkāraṇā ahetū appaccayā dullabhā (dulladdhā sudulladdhā) 54 ti – nikkāraṇā dullabhā ajja mittā.
अत्तत्थपञ्ञा असुची मनुस्साति। अत्तत्थपञ्ञाति अत्तनो अत्थाय अत्तनो हेतु अत्तनो पच्चया अत्तनो कारणा भजन्ति सम्भजन्ति सेवन्ति निसेवन्ति संसेवन्ति पटिसेवन्ति आचरन्ति समाचरन्ति पयिरुपासन्ति परिपुच्छन्ति परिपञ्हन्तीति – अत्तत्थपञ्ञा। असुची मनुस्साति असुचिना कायकम्मेन समन्नागताति असुची मनुस्सा, असुचिना वचीकम्मेन समन्नागताति असुची मनुस्सा, असुचिना मनोकम्मेन समन्नागताति असुची मनुस्सा, असुचिना पाणातिपातेन…पे॰… असुचिना अदिन्नादानेन… असुचिना कामेसुमिच्छाचारेन… असुचिना मुसावादेन… असुचिया पिसुणाय वाचाय समन्नागता… असुचिया फरुसाय वाचाय समन्नागता… असुचिना सम्फप्पलापेन समन्नागता… असुचिया अभिज्झाय समन्नागता… असुचिना ब्यापादेन समन्नागताति असुची मनुस्सा, असुचिया मिच्छादिट्ठिया समन्नागताति असुची मनुस्सा, असुचिया चेतनाय समन्नागताति असुची मनुस्सा, असुचिया पत्थनाय समन्नागताति असुची मनुस्सा, असुचिना पणिधिना समन्नागताति असुची मनुस्सा, असुची हीना निहीना ओमका लामका छतुक्का परित्ताति – अत्तत्थपञ्ञा असुची मनुस्सा।
Attatthapaññā asucī manussāti. Attatthapaññāti attano atthāya attano hetu attano paccayā attano kāraṇā bhajanti sambhajanti sevanti nisevanti saṃsevanti paṭisevanti ācaranti samācaranti payirupāsanti paripucchanti paripañhantīti – attatthapaññā. Asucī manussāti asucinā kāyakammena samannāgatāti asucī manussā, asucinā vacīkammena samannāgatāti asucī manussā, asucinā manokammena samannāgatāti asucī manussā, asucinā pāṇātipātena…pe… asucinā adinnādānena… asucinā kāmesumicchācārena… asucinā musāvādena… asuciyā pisuṇāya vācāya samannāgatā… asuciyā pharusāya vācāya samannāgatā… asucinā samphappalāpena samannāgatā… asuciyā abhijjhāya samannāgatā… asucinā byāpādena samannāgatāti asucī manussā, asuciyā micchādiṭṭhiyā samannāgatāti asucī manussā, asuciyā cetanāya samannāgatāti asucī manussā, asuciyā patthanāya samannāgatāti asucī manussā, asucinā paṇidhinā samannāgatāti asucī manussā, asucī hīnā nihīnā omakā lāmakā chatukkā parittāti – attatthapaññā asucī manussā.
एको चरे खग्गविसाणकप्पोति। एकोति सो पच्चेकसम्बुद्धो पब्बज्जासङ्खातेन एको…पे॰… चरेति अट्ठ चरियायो…पे॰… खग्गविसाणकप्पोति यथा खग्गस्स नाम विसाणं एकं होति अदुतियं…पे॰… एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Eko care khaggavisāṇakappoti. Ekoti so paccekasambuddho pabbajjāsaṅkhātena eko…pe… careti aṭṭha cariyāyo…pe… khaggavisāṇakappoti yathā khaggassa nāma visāṇaṃ ekaṃ hoti adutiyaṃ…pe… eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘भजन्ति सेवन्ति च कारणत्था, निक्कारणा दुल्लभा अज्ज मित्ता।
‘‘Bhajanti sevanti ca kāraṇatthā, nikkāraṇā dullabhā ajja mittā;
अत्तत्थपञ्ञा असुची मनुस्सा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Attatthapaññā asucī manussā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
चतुत्थो वग्गो।
Catuttho vaggo.
खग्गविसाणसुत्तनिद्देसो निट्ठितो।
Khaggavisāṇasuttaniddeso niṭṭhito.
अजितो तिस्समेत्तेय्यो, पुण्णको अथ मेत्तगू।
Ajito tissametteyyo, puṇṇako atha mettagū;
धोतको उपसीवो च, नन्दो च अथ हेमको॥
Dhotako upasīvo ca, nando ca atha hemako.
तोदेय्य-कप्पा दुभयो, जतुकण्णी च पण्डितो।
Todeyya-kappā dubhayo, jatukaṇṇī ca paṇḍito;
भद्रावुधो उदयो च, पोसालो चापि ब्राह्मणो।
Bhadrāvudho udayo ca, posālo cāpi brāhmaṇo;
मोघराजा च मेधावी, पिङ्गियो च महाइसि॥
Mogharājā ca medhāvī, piṅgiyo ca mahāisi.
खग्गविसाणसुत्तानं, निद्देसापि तथेव च।
Khaggavisāṇasuttānaṃ, niddesāpi tatheva ca;
निद्देसा दुविधा ञेय्या, परिपुण्णा सुलक्खिताति॥
Niddesā duvidhā ñeyyā, paripuṇṇā sulakkhitāti.
चूळनिद्देसपाळि निट्ठिता।
Cūḷaniddesapāḷi niṭṭhitā.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / चूळनिद्देस-अट्ठकथा • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā / ४. चतुत्थवग्गवण्णना • 4. Catutthavaggavaṇṇanā
