| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
(१८) ३. सञ्चेतनियवग्गो
(18) 3. Sañcetaniyavaggo
१. चेतनासुत्तवण्णना
1. Cetanāsuttavaṇṇanā
१७१. ततियस्स पठमे कायेति कायद्वारे, कायविञ्ञत्तिया सतीति अत्थो। कायसञ्चेतनाहेतूतिआदीसु कायसञ्चेतना नाम कायद्वारे चेतना पकप्पना। सा अट्ठ कामावचरकुसलवसेन अट्ठविधा, अकुसलवसेन द्वादसविधाति वीसतिविधा। तथा वचीसञ्चेतना, तथा मनोसञ्चेतना। अपिचेत्थ नव महग्गतचेतनापि लब्भन्ति। कायसञ्चेतनाहेतूति कायसञ्चेतनापच्चया। उप्पज्जति अज्झत्तं सुखदुक्खन्ति अट्ठकुसलकम्मपच्चया नियकज्झत्ते सुखं उप्पज्जति, द्वादसअकुसलकम्मपच्चया दुक्खं। सेसद्वारेसुपि एसेव नयो। अविज्जापच्चयावाति अविज्जाकारणेनेव। सचे हि अविज्जा छादयमाना पच्चयो होति, एवं सन्ते तीसु द्वारेसु सुखदुक्खानं पच्चयभूता चेतना उप्पज्जति। इति मूलभूताय अविज्जाय वसेनेतं वुत्तं।
171. Tatiyassa paṭhame kāyeti kāyadvāre, kāyaviññattiyā satīti attho. Kāyasañcetanāhetūtiādīsu kāyasañcetanā nāma kāyadvāre cetanā pakappanā. Sā aṭṭha kāmāvacarakusalavasena aṭṭhavidhā, akusalavasena dvādasavidhāti vīsatividhā. Tathā vacīsañcetanā, tathā manosañcetanā. Apicettha nava mahaggatacetanāpi labbhanti. Kāyasañcetanāhetūti kāyasañcetanāpaccayā. Uppajjati ajjhattaṃ sukhadukkhanti aṭṭhakusalakammapaccayā niyakajjhatte sukhaṃ uppajjati, dvādasaakusalakammapaccayā dukkhaṃ. Sesadvāresupi eseva nayo. Avijjāpaccayāvāti avijjākāraṇeneva. Sace hi avijjā chādayamānā paccayo hoti, evaṃ sante tīsu dvāresu sukhadukkhānaṃ paccayabhūtā cetanā uppajjati. Iti mūlabhūtāya avijjāya vasenetaṃ vuttaṃ.
सामं वातिआदीसु परेहि अनाणत्तो सयमेव अभिसङ्खरोन्तो सामं कायसङ्खारं अभिसङ्खरोति नाम। यं पन परे समादपेत्वा आणापेत्वा कारेन्ति, तस्स तं कायसङ्खारं परे अभिसङ्खरोन्ति नाम। यो पन कुसलं कुसलन्ति अकुसलं अकुसलन्ति कुसलविपाकं कुसलविपाकोति अकुसलविपाकं अकुसलविपाकोति जानन्तो कायद्वारे वीसतिविधं कायसङ्खारं अभिसङ्खरोति, अयं सम्पजानो अभिसङ्खरोति नाम। यो एवं अजानन्तो अभिसङ्खरोति, अयं असम्पजानो अभिसङ्खरोति नाम। सेसद्वारेसुपि एसेव नयो।
Sāmaṃ vātiādīsu parehi anāṇatto sayameva abhisaṅkharonto sāmaṃ kāyasaṅkhāraṃ abhisaṅkharoti nāma. Yaṃ pana pare samādapetvā āṇāpetvā kārenti, tassa taṃ kāyasaṅkhāraṃ pare abhisaṅkharonti nāma. Yo pana kusalaṃ kusalanti akusalaṃ akusalanti kusalavipākaṃ kusalavipākoti akusalavipākaṃ akusalavipākoti jānanto kāyadvāre vīsatividhaṃ kāyasaṅkhāraṃ abhisaṅkharoti, ayaṃ sampajāno abhisaṅkharoti nāma. Yo evaṃ ajānanto abhisaṅkharoti, ayaṃ asampajāno abhisaṅkharoti nāma. Sesadvāresupi eseva nayo.
तत्थ असम्पजानकम्मं एवं वेदितब्बं – दहरदारका ‘‘मातापितूहि कतं करोमा’’ति चेतियं वन्दन्ति, पुप्फपूजं करोन्ति, भिक्खुसङ्घं वन्दन्ति, तेसं कुसलन्ति अजानन्तानम्पि तं कुसलमेव होति। तथा मिगपक्खिआदयो तिरच्छाना धम्मं सुणन्ति, सङ्घं वन्दन्ति, चेतियं वन्दन्ति, तेसं जानन्तानम्पि अजानन्तानम्पि तं कुसलमेव होति। दहरदारका पन मातापितरो हत्थपादेहि पहरन्ति, भिक्खूनं तलसत्तिकं उग्गिरन्ति, दण्डं खिपन्ति, अक्कोसन्ति । गावियो भिक्खुसङ्घं अनुबन्धन्ति, सुनखा अनुबन्धन्ति, डंसन्ति, सीहब्यग्घादयो अनुबन्धन्ति, जीविता वोरोपेन्ति। तेसं जानन्तानम्पि अजानन्तानम्पि अकुसलकम्मं होतीति वेदितब्बं।
Tattha asampajānakammaṃ evaṃ veditabbaṃ – daharadārakā ‘‘mātāpitūhi kataṃ karomā’’ti cetiyaṃ vandanti, pupphapūjaṃ karonti, bhikkhusaṅghaṃ vandanti, tesaṃ kusalanti ajānantānampi taṃ kusalameva hoti. Tathā migapakkhiādayo tiracchānā dhammaṃ suṇanti, saṅghaṃ vandanti, cetiyaṃ vandanti, tesaṃ jānantānampi ajānantānampi taṃ kusalameva hoti. Daharadārakā pana mātāpitaro hatthapādehi paharanti, bhikkhūnaṃ talasattikaṃ uggiranti, daṇḍaṃ khipanti, akkosanti . Gāviyo bhikkhusaṅghaṃ anubandhanti, sunakhā anubandhanti, ḍaṃsanti, sīhabyagghādayo anubandhanti, jīvitā voropenti. Tesaṃ jānantānampi ajānantānampi akusalakammaṃ hotīti veditabbaṃ.
इदानि तीसुपि द्वारेसु आयूहनचेतना समोधानेतब्बा। सेय्यथिदं – कायद्वारे सयंकतमूलिका वीसति चेतना, आणत्तिमूलिका वीसति, सम्पजानमूलिका वीसति, असम्पजानमूलिका वीसतीति असीति चेतना होन्ति, तथा वचीद्वारे। मनोद्वारे पन एकेकस्मिम्पि विकप्पे एकूनतिंस कत्वा सतञ्च सोळस च होन्ति। इति सब्बापि तीसु द्वारेसु द्वे सतानि छसत्तति च चेतना। ता सब्बापि सङ्खारक्खन्धोतेव सङ्खं गच्छन्ति, तंसम्पयुत्तो वेदयिताकारो वेदनाक्खन्धो, सञ्जाननाकारो सञ्ञाक्खन्धो, चित्तं विञ्ञाणक्खन्धो, कायो उपादारूपं, तस्स पच्चया चतस्सो धातुयो चत्तारि भूतानीति इमे पञ्चक्खन्धा दुक्खसच्चं नाम।
Idāni tīsupi dvāresu āyūhanacetanā samodhānetabbā. Seyyathidaṃ – kāyadvāre sayaṃkatamūlikā vīsati cetanā, āṇattimūlikā vīsati, sampajānamūlikā vīsati, asampajānamūlikā vīsatīti asīti cetanā honti, tathā vacīdvāre. Manodvāre pana ekekasmimpi vikappe ekūnatiṃsa katvā satañca soḷasa ca honti. Iti sabbāpi tīsu dvāresu dve satāni chasattati ca cetanā. Tā sabbāpi saṅkhārakkhandhoteva saṅkhaṃ gacchanti, taṃsampayutto vedayitākāro vedanākkhandho, sañjānanākāro saññākkhandho, cittaṃ viññāṇakkhandho, kāyo upādārūpaṃ, tassa paccayā catasso dhātuyo cattāri bhūtānīti ime pañcakkhandhā dukkhasaccaṃ nāma.
इमेसु, भिक्खवे, धम्मेसु अविज्जा अनुपतिताति इमेसु वुत्तप्पभेदेसु चेतनाधम्मेसु अविज्जा सहजातवसेन च उपनिस्सयवसेन च अनुपतिता। एवं वट्टञ्चेव वट्टमूलिका च अविज्जा दस्सिता होति।
Imesu, bhikkhave, dhammesu avijjā anupatitāti imesu vuttappabhedesu cetanādhammesu avijjā sahajātavasena ca upanissayavasena ca anupatitā. Evaṃ vaṭṭañceva vaṭṭamūlikā ca avijjā dassitā hoti.
एत्तावता विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पत्तस्स खीणासवस्स इदानि थुतिं करोन्तो अविज्जायत्वेव असेसविरागनिरोधातिआदिमाह। तत्थ असेसविरागनिरोधाति असेसविरागेन चेव असेसनिरोधेन च। सो कायो न होतीति खीणासवस्स कायेन करणकम्मं पञ्ञायति, चेतियङ्गणसम्मज्जनं बोधियङ्गणसम्मज्जनं अभिक्कमनं पटिक्कमनं वत्तानुवत्तकरणन्ति एवमादि। कायद्वारे पनस्स वीसति चेतना अविपाकधम्मतं आपज्जन्ति। तेन वुत्तं – ‘‘सो कायो न होति, यं पच्चयास्स तं उप्पज्जति अज्झत्तं सुखदुक्ख’’न्ति। कायद्वारप्पवत्ता हि चेतना इध कायोति अधिप्पेता। सेसद्वयेपि एसेव नयो। खेत्तन्तिआदीनिपि कुसलाकुसलकम्मस्सेव नामानि। तञ्हि विपाकस्स विरुहनट्ठानट्ठेन खेत्तं, पतिट्ठानट्ठेन वत्थु, कारणट्ठेन आयतनं, अधिकरणट्ठेन अधिकरणन्ति वुच्चति।
Ettāvatā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pattassa khīṇāsavassa idāni thutiṃ karonto avijjāyatveva asesavirāganirodhātiādimāha. Tattha asesavirāganirodhāti asesavirāgena ceva asesanirodhena ca. So kāyo na hotīti khīṇāsavassa kāyena karaṇakammaṃ paññāyati, cetiyaṅgaṇasammajjanaṃ bodhiyaṅgaṇasammajjanaṃ abhikkamanaṃ paṭikkamanaṃ vattānuvattakaraṇanti evamādi. Kāyadvāre panassa vīsati cetanā avipākadhammataṃ āpajjanti. Tena vuttaṃ – ‘‘so kāyo na hoti, yaṃ paccayāssa taṃ uppajjati ajjhattaṃ sukhadukkha’’nti. Kāyadvārappavattā hi cetanā idha kāyoti adhippetā. Sesadvayepi eseva nayo. Khettantiādīnipi kusalākusalakammasseva nāmāni. Tañhi vipākassa viruhanaṭṭhānaṭṭhena khettaṃ, patiṭṭhānaṭṭhena vatthu, kāraṇaṭṭhena āyatanaṃ, adhikaraṇaṭṭhena adhikaraṇanti vuccati.
इति सत्था एत्तकेन ठानेन तीहि द्वारेहि आयूहितकम्मं दस्सेत्वा इदानि तस्स कम्मस्स विपच्चनट्ठानं दस्सेतुं चत्तारोमे भिक्खवेतिआदिमाह। तत्थ अत्तभावप्पटिलाभाति पटिलद्धअत्तभावा। अत्तसञ्चेतना कमतीति अत्तना पकप्पितचेतना वहति पवत्तति।
Iti satthā ettakena ṭhānena tīhi dvārehi āyūhitakammaṃ dassetvā idāni tassa kammassa vipaccanaṭṭhānaṃ dassetuṃ cattārome bhikkhavetiādimāha. Tattha attabhāvappaṭilābhāti paṭiladdhaattabhāvā. Attasañcetanā kamatīti attanā pakappitacetanā vahati pavattati.
अत्तसञ्चेतनाहेतु तेसं सत्तानं तम्हा काया चुति होतीतिआदीसु खिड्डापदोसिका देवा अत्तसञ्चेतनाहेतु चवन्ति। तेसञ्हि नन्दनवनचित्तलतावनफारुसकवनादीसु दिब्बरतिसमप्पितानं कीळन्तानं पानभोजने सति सम्मुस्सति, ते आहारुपच्छेदेन आतपे खित्तमाला विय मिलायन्ति। मनोपदोसिका देवा परसञ्चेतनाहेतु चवन्ति, एते चातुमहाराजिका देवा। तेसु किर एको देवपुत्तो ‘‘नक्खत्तं कीळिस्सामी’’ति सपरिवारो रथेन वीथिं पटिपज्जति। अथञ्ञो निक्खमन्तो तं पुरतो गच्छन्तं दिस्वा ‘‘किं, भो, अयं कपणो अदिट्ठपुब्बं विय एतं दिस्वा पीतिया उद्धुमातो विय गज्जमानो विय च गच्छती’’ति कुज्झति। पुरतो गच्छन्तोपि निवत्तित्वा तं कुद्धं दिस्वा कुद्धा नाम सुविजाना होन्तीति कुद्धभावमस्स ञत्वा ‘‘त्वं कुद्धो मय्हं किं करिस्ससि, अयं सम्पत्ति मया दानसीलादीनं वसेन लद्धा, न तुय्हं वसेना’’ति पटिकुज्झति। एकस्मिञ्हि कुद्धे इतरो अकुद्धो रक्खति, उभोसु पन कुद्धेसु एकस्स कोधो इतरस्स पच्चयो होति, तस्सपि कोधो इतरस्स पच्चयो होतीति उभो कन्दन्तानंयेव ओरोधानं चवन्ति। मनुस्सा अत्तसञ्चेतना च परसञ्चेतना च हेतु चवन्ति, अत्तसञ्चेतनाय च परसञ्चेतनाय च हेतुभूताय चवन्तीति अत्थो। मनुस्सा हि कुज्झित्वा अत्तनाव अत्तानं हत्थेहिपि दण्डेहिपि पहरन्ति, रज्जुबन्धनादीहिपि बन्धन्ति, असिनापि सीसं छिन्दन्ति, विसम्पि खादन्ति, पपातेपि पतन्ति, उदकम्पि पविसन्ति, अग्गिम्पि पविसन्ति, परेपि दण्डेन वा सत्थने वा पहरित्वा मारेन्ति। एवं तेसु अत्तसञ्चेतनापि परसञ्चेतनापि कमति।
Attasañcetanāhetu tesaṃ sattānaṃ tamhā kāyā cuti hotītiādīsu khiḍḍāpadosikā devā attasañcetanāhetu cavanti. Tesañhi nandanavanacittalatāvanaphārusakavanādīsu dibbaratisamappitānaṃ kīḷantānaṃ pānabhojane sati sammussati, te āhārupacchedena ātape khittamālā viya milāyanti. Manopadosikā devā parasañcetanāhetu cavanti, ete cātumahārājikā devā. Tesu kira eko devaputto ‘‘nakkhattaṃ kīḷissāmī’’ti saparivāro rathena vīthiṃ paṭipajjati. Athañño nikkhamanto taṃ purato gacchantaṃ disvā ‘‘kiṃ, bho, ayaṃ kapaṇo adiṭṭhapubbaṃ viya etaṃ disvā pītiyā uddhumāto viya gajjamāno viya ca gacchatī’’ti kujjhati. Purato gacchantopi nivattitvā taṃ kuddhaṃ disvā kuddhā nāma suvijānā hontīti kuddhabhāvamassa ñatvā ‘‘tvaṃ kuddho mayhaṃ kiṃ karissasi, ayaṃ sampatti mayā dānasīlādīnaṃ vasena laddhā, na tuyhaṃ vasenā’’ti paṭikujjhati. Ekasmiñhi kuddhe itaro akuddho rakkhati, ubhosu pana kuddhesu ekassa kodho itarassa paccayo hoti, tassapi kodho itarassa paccayo hotīti ubho kandantānaṃyeva orodhānaṃ cavanti. Manussā attasañcetanā ca parasañcetanā ca hetu cavanti, attasañcetanāya ca parasañcetanāya ca hetubhūtāya cavantīti attho. Manussā hi kujjhitvā attanāva attānaṃ hatthehipi daṇḍehipi paharanti, rajjubandhanādīhipi bandhanti, asināpi sīsaṃ chindanti, visampi khādanti, papātepi patanti, udakampi pavisanti, aggimpi pavisanti, parepi daṇḍena vā satthane vā paharitvā mārenti. Evaṃ tesu attasañcetanāpi parasañcetanāpi kamati.
कतमे तेन देवा दट्ठब्बाति कतमे नाम ते देवा दट्ठब्बाति अत्थो। तेन वा अत्तभावेन कतमे देवा दट्ठब्बातिपि अत्थो। कस्मा पन थेरो इमं पञ्हं पुच्छति, किं अत्तना कथेतुं नप्पहोतीति? पहोति, इदं पन पदं अत्तनो सभावेन बुद्धविसयं पञ्हन्ति थेरो न कथेसि। तेन दट्ठब्बाति तेन अत्तभावेन दट्ठब्बा। अयं पन पञ्हो हेट्ठा कामावचरेपि रूपावचरेपि लब्भति, भवग्गेन पन परिच्छिन्दित्वा कथितो निप्पदेसेन कथितो होतीति भगवता एवं कथितो।
Katametena devā daṭṭhabbāti katame nāma te devā daṭṭhabbāti attho. Tena vā attabhāvena katame devā daṭṭhabbātipi attho. Kasmā pana thero imaṃ pañhaṃ pucchati, kiṃ attanā kathetuṃ nappahotīti? Pahoti, idaṃ pana padaṃ attano sabhāvena buddhavisayaṃ pañhanti thero na kathesi. Tena daṭṭhabbāti tena attabhāvena daṭṭhabbā. Ayaṃ pana pañho heṭṭhā kāmāvacarepi rūpāvacarepi labbhati, bhavaggena pana paricchinditvā kathito nippadesena kathito hotīti bhagavatā evaṃ kathito.
आगन्तारो इत्थत्तन्ति इत्थभावं कामावचरपञ्चक्खन्धभावमेव आगन्तारो, नेव तत्रूपपत्तिका न उपरूपपत्तिका होन्ति। अनागन्तारो इत्थत्तन्ति इमं खन्धपञ्चकं अनागन्तारो, हेट्ठूपपत्तिका न होन्ति, तत्रूपपत्तिका वा उपरूपपत्तिका वा तत्थेव वा परिनिब्बायिनो होन्तीति अत्थो। एत्थ च हेट्ठिमभवे निब्बत्तानं वसेन उपरूपपत्तिका वेदितब्बा। भवग्गे पनेतं नत्थि। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
Āgantāroitthattanti itthabhāvaṃ kāmāvacarapañcakkhandhabhāvameva āgantāro, neva tatrūpapattikā na uparūpapattikā honti. Anāgantāro itthattanti imaṃ khandhapañcakaṃ anāgantāro, heṭṭhūpapattikā na honti, tatrūpapattikā vā uparūpapattikā vā tattheva vā parinibbāyino hontīti attho. Ettha ca heṭṭhimabhave nibbattānaṃ vasena uparūpapattikā veditabbā. Bhavagge panetaṃ natthi. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १. चेतनासुत्तं • 1. Cetanāsuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / १. चेतनासुत्तवण्णना • 1. Cetanāsuttavaṇṇanā
