| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / สํยุตฺตนิกาย (ฎีกา) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
๘. เจตนาสุตฺตวณฺณนา
8. Cetanāsuttavaṇṇanā
๓๘. ยญฺจาติ เอตฺถ จ-สโทฺท อฎฺฐาเนฯ เตน เจตนาย วิย ปกปฺปานานุสยานมฺปิ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา วกฺขมานํเยว อวิสิฎฺฐํ อารมฺมณภาวํ โชเตติฯ กามํ ตีสุปิ ปเทสุ ‘‘ปวเตฺตติ’’อิเจฺจว อโตฺถ วุโตฺต, วตฺตนโตฺถ ปน เจตนาทีนํ ยถากฺกมํ เจตยนปกปฺปนานุสยนรูโป วิสิฎฺฐโฎฺฐ ทฎฺฐโพฺพฯ เตภูมกกุสลากุสลเจตนา คหิตา กมฺมวิญฺญาณสฺส ปจฺจยนิทฺธารณเมตนฺติฯ ตณฺหาทิฎฺฐิกปฺปา คหิตา ยถารหนฺติ อธิปฺปาโยฯ อฎฺฐสุปิ หิ โลภสหคตจิเตฺตสุ ตณฺหากโปฺป, ตตฺถ จตูเสฺวว ทิฎฺฐิกโปฺปติฯ กามํ อนุสยา โลกิยกุสลเจตนาสุปิ อนุเสนฺติเยว, อกุสเลสุ ปน ปวตฺติ ปากฎาติ ‘‘ทฺวาทสนฺนํ เจตนาน’’นฺติ วุตฺตํฯ สหชาตโกฎิยาติ อิทํ ปจฺจุปฺปนฺนาปิ กามราคาทโย อนุสยาว วุจฺจนฺติ ตํสทิสตายาติ วุตฺตํฯ น หิ กาลเภเทน ลกฺขณปฺปเภโท อตฺถีติฯ อนาคตา เอว หิ กามราคาทโย นิปฺปริยายโต ‘‘อนุสยา’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติฯ ปจฺจยุปฺปโนฺน วฎฺฎตีติ อาห ‘‘อารมฺมณํ ปจฺจโย’’ติฯ กมฺมวิญฺญาณสฺส ฐิตตฺถนฺติ กมฺมวิญฺญาณเสฺสว ปวตฺติยาฯ ตสฺมิํ ปจฺจเย สตีติ ตสฺมิํ เจตนาปกปฺปนานุสยสญฺญิเต ปจฺจเย สติ ปติฎฺฐา วิญฺญาณสฺส โหติฯ สนฺตาเน ผลทานสมตฺถตาเยว โหตีติ ‘‘ปติฎฺฐา โหติ, ตสฺมิํ ปติฎฺฐิเต’’ติ วุตฺตํฯ สนฺนิฎฺฐาปกเจตนาวเสน วิรุเฬฺหติฯ ปติฎฺฐิเตติ หิ อิมินา กมฺมสฺส กตภาโว วุโตฺต, ‘‘วิรุเฬฺห’’ติ อิมินา อุปจิตภาโวฯ เตนาห ‘‘กมฺมํ ชวาเปตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปุเรตรํ อุปฺปนฺนาหิ กมฺมเจตนาหิ ลทฺธปจฺจยตฺตา พลปฺปตฺตาย สนฺนิฎฺฐาปกเจตนาย กมฺมวิญฺญาณํ ลทฺธปติฎฺฐํ วิรุฬฺหมูลญฺจ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพตฺตมูเล ชาเต’’ติฯ ตถา หิ สนฺนิฎฺฐาปกเจตนา วิปากํ เทนฺตํ อนนฺตเร ชาติวเสน เทติ อุปปชฺชเวทนียกมฺมนฺติฯ
38.Yañcāti ettha ca-saddo aṭṭhāne. Tena cetanāya viya pakappānānusayānampi viññāṇassa ṭhitiyā vakkhamānaṃyeva avisiṭṭhaṃ ārammaṇabhāvaṃ joteti. Kāmaṃ tīsupi padesu ‘‘pavatteti’’icceva attho vutto, vattanattho pana cetanādīnaṃ yathākkamaṃ cetayanapakappanānusayanarūpo visiṭṭhaṭṭho daṭṭhabbo. Tebhūmakakusalākusalacetanā gahitā kammaviññāṇassa paccayaniddhāraṇametanti. Taṇhādiṭṭhikappā gahitā yathārahanti adhippāyo. Aṭṭhasupi hi lobhasahagatacittesu taṇhākappo, tattha catūsveva diṭṭhikappoti. Kāmaṃ anusayā lokiyakusalacetanāsupi anusentiyeva, akusalesu pana pavatti pākaṭāti ‘‘dvādasannaṃ cetanāna’’nti vuttaṃ. Sahajātakoṭiyāti idaṃ paccuppannāpi kāmarāgādayo anusayāva vuccanti taṃsadisatāyāti vuttaṃ. Na hi kālabhedena lakkhaṇappabhedo atthīti. Anāgatā eva hi kāmarāgādayo nippariyāyato ‘‘anusayā’’ti vattabbataṃ arahanti. Paccayuppanno vaṭṭatīti āha ‘‘ārammaṇaṃ paccayo’’ti. Kammaviññāṇassa ṭhitatthanti kammaviññāṇasseva pavattiyā. Tasmiṃ paccaye satīti tasmiṃ cetanāpakappanānusayasaññite paccaye sati patiṭṭhā viññāṇassa hoti. Santāne phaladānasamatthatāyeva hotīti ‘‘patiṭṭhā hoti, tasmiṃ patiṭṭhite’’ti vuttaṃ. Sanniṭṭhāpakacetanāvasena viruḷheti. Patiṭṭhiteti hi iminā kammassa katabhāvo vutto, ‘‘viruḷhe’’ti iminā upacitabhāvo. Tenāha ‘‘kammaṃ javāpetvā’’tiādi. Tattha puretaraṃ uppannāhi kammacetanāhi laddhapaccayattā balappattāya sanniṭṭhāpakacetanāya kammaviññāṇaṃ laddhapatiṭṭhaṃ viruḷhamūlañca hotīti vuttaṃ ‘‘nibbattamūle jāte’’ti. Tathā hi sanniṭṭhāpakacetanā vipākaṃ dentaṃ anantare jātivasena deti upapajjavedanīyakammanti.
เตภูมกเจตนายาติ เตภูมกกุสลากุสลเจตนายฯ อปฺปวตฺตนกฺขโณติ อิธ ปวตฺตนกฺขโณ ชายมานกฺขโณฯ น ชายมานกฺขโณ อปฺปวตฺตนกฺขโณ น เกวลํ ภงฺคกฺขโณ อปฺปหีนานุสยสฺส อธิเปฺปตตฺตาฯ อปฺปหีนโกฎิยาติ อสมุจฺฉินฺนภาเวนฯ ตทิทํ เตภูมกกุสลากุสลเจตนาสุ อปฺปวตฺตมานาสุ อนุสยานํ สหชาตโกฎิอาทินา ปวตฺติ นาม นตฺถิ, วิปากาทีสุ อปฺปหีนโกฎิยา ปวตฺตติ กโรนฺตสฺส อภาวโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อวาริตตฺตาติ ปฎิปเกฺขติ อวาริตพฺพตฺตาฯ ปจฺจโยว โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยาฯ
Tebhūmakacetanāyāti tebhūmakakusalākusalacetanāya. Appavattanakkhaṇoti idha pavattanakkhaṇo jāyamānakkhaṇo. Na jāyamānakkhaṇo appavattanakkhaṇo na kevalaṃ bhaṅgakkhaṇo appahīnānusayassa adhippetattā. Appahīnakoṭiyāti asamucchinnabhāvena. Tadidaṃ tebhūmakakusalākusalacetanāsu appavattamānāsu anusayānaṃ sahajātakoṭiādinā pavatti nāma natthi, vipākādīsu appahīnakoṭiyā pavattati karontassa abhāvatoti imamatthaṃ sandhāya vuttaṃ. Avāritattāti paṭipakkheti avāritabbattā. Paccayova hoti viññāṇassa ṭhitiyā.
ปฐมทุติยวาเรหิ วฎฺฎํ ทเสฺสตฺวา ตติยวาเร ‘‘โน เจ’’ติอาทินา วิวฎฺฎํ ทสฺสิตนฺติ ‘‘ปฐมปเท เตภูมกกุสลากุสลเจตนา นิวตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นิวตฺตาติ อกรณโต อปฺปวตฺติยา อปคตาฯ ตณฺหาทิฎฺฐิโย นิวตฺตาติ โยชนาฯ วุตฺตปฺปกาเรสูติ ‘‘เตภูมกวิปาเกสู’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรสุฯ
Paṭhamadutiyavārehi vaṭṭaṃ dassetvā tatiyavāre ‘‘no ce’’tiādinā vivaṭṭaṃ dassitanti ‘‘paṭhamapade tebhūmakakusalākusalacetanā nivattā’’tiādi vuttaṃ. Tattha nivattāti akaraṇato appavattiyā apagatā. Taṇhādiṭṭhiyo nivattāti yojanā. Vuttappakāresūti ‘‘tebhūmakavipākesū’’tiādinā vuttappakāresu.
เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สุเตฺตฯ เอตฺถ เจตนาปกปฺปนานํ ปวตฺตนวเสน ธมฺมปริเจฺฉโท ทสฺสิโตติ ‘‘เจเตตีติ เตภูมกกุสลากุสลเจตนา คหิตา’’ติอาทินโย อิเธว โหตีติ ทสฺสิโตฯ จตโสฺสติ ปฎิฆทฺวยโมหมูลสมาคตา จตโสฺส อกุสลเจตนาฯ จตูสุ อกุสลเจตนาสูติ ยถาวุตฺตาสุ เอว จตูสุ อกุสลเจตนาสุ, อิตรา ปน ‘‘น ปกเปฺปตี’’ติ อิมินา ปฎิเกฺขเปน นิวตฺตาติฯ สุเตฺต อาคตํ วาเรตฺวาติ ‘‘โน จ ปกเปฺปตี’’ติ เอวํ ปฎิเกฺขปวเสน สุเตฺต อาคตํ วเชฺชตฺวาฯ ‘‘น ปกเปฺปตี’’ติ หิ อิมินา อฎฺฐสุ โลภสหคตจิเตฺตสุ สหชาตโกฎิยา ปวตฺตอนุสโย นิวตฺติโต เตสํ จิตฺตานํ อปฺปวตฺตนโต, ตสฺมา ตํ ฐานํ ฐเปตฺวาติ อโตฺถฯ ปุริมสทิโสว ปุริมนเยสุ วุตฺตนเยน คเหตโพฺพ ธมฺมปริเจฺฉทตฺตาฯ
Etthāti imasmiṃ sutte. Ettha cetanāpakappanānaṃ pavattanavasena dhammaparicchedo dassitoti ‘‘cetetīti tebhūmakakusalākusalacetanā gahitā’’tiādinayo idheva hotīti dassito. Catassoti paṭighadvayamohamūlasamāgatā catasso akusalacetanā. Catūsu akusalacetanāsūti yathāvuttāsu eva catūsu akusalacetanāsu, itarā pana ‘‘na pakappetī’’ti iminā paṭikkhepena nivattāti. Sutte āgataṃ vāretvāti ‘‘no ca pakappetī’’ti evaṃ paṭikkhepavasena sutte āgataṃ vajjetvā. ‘‘Na pakappetī’’ti hi iminā aṭṭhasu lobhasahagatacittesu sahajātakoṭiyā pavattaanusayo nivattito tesaṃ cittānaṃ appavattanato, tasmā taṃ ṭhānaṃ ṭhapetvāti attho. Purimasadisova purimanayesu vuttanayena gahetabbo dhammaparicchedattā.
ตทปฺปติฎฺฐิเตติ สมาสภาวโต วิภตฺติโลโป, สนฺธิวเสน ท-การาคโม, ตสฺส อปฺปติฎฺฐิตํ ตทปฺปติฎฺฐิตํ, ตสฺมิํ ตทปฺปติฎฺฐิเตติ เอวเมตฺถ สมาสปทสิทฺธิ ทฎฺฐพฺพาฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ตติยวาเร อรหตฺตมคฺคสฺส กิจฺจํ กถิตํ สพฺพโส อนุสยนิพฺพตฺติเภทนโตฯ ขีณาสวสฺส กิจฺจกรณนฺติปิ วตฺตุํ วฎฺฎติ สพฺพโส เวทนาทีนํ ปฎิเกฺขปภาวโตฯ นว โลกุตฺตรธมฺมาติปิ วตฺตุํ วฎฺฎติ มคฺคปฎิปาฎิยา อนุสยสมุคฺฆาฎนโต มคฺคานนฺตรานิ ผลานิ, ตทุภยารมฺมณญฺจ นิพฺพานนฺติฯ วิญฺญาณสฺสาติ กมฺมวิญฺญาณสฺสฯ ปุนพฺภวสีเสน อนนฺตรภวสงฺคหิตํ นามรูปํ ปฎิสนฺธิวิญฺญาณเมว วา คหิตนฺติ อาห ‘‘ปุนพฺภวสฺส จ อนฺตเร เอโก สนฺธี’’ติฯ ภวชาตีนนฺติ เอตฺถ ‘‘ทุติยภวสฺส ตติยภเว ชาติยา’’ติ เอวํ ปรมฺปรวเสน คเหตพฺพํฯ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติคหเณน ปน นานนฺตริยโต กมฺมภโว คหิโต, ชาติเหตุผลสิทฺธิเปตฺถ วุตฺตา เอวาติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ จ ‘‘โน เจ, ภิกฺขเว, เจเตติ โน จ ปกเปฺปติ, อถ โข อนุเสตี’’ติ เอวํ ภควตา ทุติยนเย ปุพฺพภาเค ภวนิพฺพตฺตกกุสลากุสลายูหนํ, ปกปฺปนญฺจ วินาปิ ภเวสุ ทิฎฺฐาทีนวสฺส โยคิโน อนุสยปจฺจยา วิปสฺสนาเจตนาปิ ปฎิสนฺธิชนกา โหตีติ ทสฺสนตฺถํ กุสลากุสลสฺส อปฺปวตฺติ เจปิ, ตทา วิชฺชมานเตภูมกวิปากาทิธเมฺมสุ อปฺปหีนโกฎิยา อนุสยิตกิเลสปฺปจฺจยา ภววชฺชสฺส กมฺมวิญฺญาณสฺส ปติฎฺฐิตตา โหตีติ ทสฺสนตฺถญฺจ วุโตฺตฯ ‘‘น เจเตติ ปกเปฺปติ อนุเสตี’’ติ อยํ นโย น คหิโต เจตนํ วินา ปกปฺปนสฺส อภาวโตฯ
Tadappatiṭṭhiteti samāsabhāvato vibhattilopo, sandhivasena da-kārāgamo, tassa appatiṭṭhitaṃ tadappatiṭṭhitaṃ, tasmiṃ tadappatiṭṭhiteti evamettha samāsapadasiddhi daṭṭhabbā. Etthāti etasmiṃ tatiyavāre arahattamaggassa kiccaṃ kathitaṃ sabbaso anusayanibbattibhedanato. Khīṇāsavassa kiccakaraṇantipi vattuṃ vaṭṭati sabbaso vedanādīnaṃ paṭikkhepabhāvato. Nava lokuttaradhammātipi vattuṃ vaṭṭati maggapaṭipāṭiyā anusayasamugghāṭanato maggānantarāni phalāni, tadubhayārammaṇañca nibbānanti. Viññāṇassāti kammaviññāṇassa. Punabbhavasīsena anantarabhavasaṅgahitaṃ nāmarūpaṃ paṭisandhiviññāṇameva vā gahitanti āha ‘‘punabbhavassa ca antare eko sandhī’’ti. Bhavajātīnanti ettha ‘‘dutiyabhavassa tatiyabhave jātiyā’’ti evaṃ paramparavasena gahetabbaṃ. Āyatiṃ punabbhavābhinibbattigahaṇena pana nānantariyato kammabhavo gahito, jātihetuphalasiddhipettha vuttā evāti veditabbaṃ. Ettha ca ‘‘no ce, bhikkhave, ceteti no ca pakappeti, atha kho anusetī’’ti evaṃ bhagavatā dutiyanaye pubbabhāge bhavanibbattakakusalākusalāyūhanaṃ, pakappanañca vināpi bhavesu diṭṭhādīnavassa yogino anusayapaccayā vipassanācetanāpi paṭisandhijanakā hotīti dassanatthaṃ kusalākusalassa appavatti cepi, tadā vijjamānatebhūmakavipākādidhammesu appahīnakoṭiyā anusayitakilesappaccayā bhavavajjassa kammaviññāṇassa patiṭṭhitatā hotīti dassanatthañca vutto. ‘‘Na ceteti pakappeti anusetī’’ti ayaṃ nayo na gahito cetanaṃ vinā pakappanassa abhāvato.
เจตนาสุตฺตวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Cetanāsuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / สํยุตฺตนิกาย • Saṃyuttanikāya / ๘. เจตนาสุตฺตํ • 8. Cetanāsuttaṃ
อฎฺฐกถา • Aṭṭhakathā / สุตฺตปิฎก (อฎฺฐกถา) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / สํยุตฺตนิกาย (อฎฺฐกถา) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / ๘. เจตนาสุตฺตวณฺณนา • 8. Cetanāsuttavaṇṇanā
