| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
६. चेतोखिलसुत्तवण्णना
6. Cetokhilasuttavaṇṇanā
१८५. एवं मे सुतन्ति चेतोखिलसुत्तं। तत्थ चेतोखिलाति चित्तस्स थद्धभावा कचवरभावा खाणुकभावा। चेतसो विनिबन्धाति चित्तं बन्धित्वा मुट्ठियं कत्वा विय गण्हन्तीति चेतसो विनिबन्धा। वुद्धिन्तिआदीसु सीलेन वुद्धिं, मग्गेन विरुळ्हिं, निब्बानेन वेपुल्लं। सीलसमाधीहि वा वुद्धिं, विपस्सनामग्गेहि विरुळ्हिं, फलनिब्बानेहि वेपुल्लं। सत्थरि कङ्खतीति सत्थु सरीरे वा गुणे वा कङ्खति। सरीरे कङ्खमानो द्वत्तिंसवरलक्खणप्पटिमण्डितं नाम सरीरं अत्थि नु खो नत्थीति कङ्खति, गुणे कङ्खमानो अतीतानागतपच्चुप्पन्नजाननसमत्थं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं अत्थि नु खो नत्थीति कङ्खति। विचिकिच्छतीति विचिनन्तो किच्छति, दुक्खं आपज्जति, विनिच्छेतुं न सक्कोति। नाधिमुच्चतीति एवमेतन्ति अधिमोक्खं न पटिलभति। न सम्पसीदतीति गुणेसु ओतरित्वा निब्बिचिकिच्छभावेन पसीदितुं, अनाविलो भवितुं न सक्कोति। आतप्पायाति किलेससन्तापकवीरियकरणत्थाय। अनुयोगायाति पुनप्पुनं योगाय। सातच्चायाति सततकिरियाय पधानायाति पदहनत्थाय। अयं पठमो चेतोखिलोति अयं सत्थरि विचिकिच्छासङ्खातो पठमो चित्तस्स थद्धभावो, एवमेतस्स भिक्खुनो अप्पहीनो होति। धम्मेति परियत्तिधम्मे च पटिवेधधम्मे च। परियत्तिधम्मे कङ्खमानो, तेपिटकं बुद्धवचनं चतुरासीति धम्मक्खन्धसहस्सानीति वदन्ति, अत्थि नु खो एतं नत्थीति कङ्खति। पटिवेधधम्मे कङ्खमानो विपस्सनानिस्सन्दो मग्गो नाम, मग्गनिस्सन्दो फलं नाम, सब्बसङ्खारपटिनिस्सग्गो निब्बानं नामाति वदन्ति। तं अत्थि नु खो नत्थीति कङ्खति। सङ्घे कङ्खतीति सुप्पटिपन्नोतिआदीनं पदानं वसेन एवरूपं पटिपदं पटिपन्ना चत्तारो मग्गट्ठा चत्तारो फलट्ठाति अट्ठन्नं पुग्गलानं समूहभूतो सङ्घो नाम, सो अत्थि नु खो नत्थीति कङ्खति। सिक्खाय कङ्खमानो अधिसीलसिक्खा नाम अधिचित्तसिक्खा नाम अधिपञ्ञासिक्खा नामाति वदन्ति। सा अत्थि नु खो नत्थीति कङ्खति। अयं पञ्चमोति अयं सब्रह्मचारीसु कोपसङ्खातो पञ्चमो चित्तस्स थद्धभावो कचवरभावो खाणुकभावो।
185.Evaṃme sutanti cetokhilasuttaṃ. Tattha cetokhilāti cittassa thaddhabhāvā kacavarabhāvā khāṇukabhāvā. Cetaso vinibandhāti cittaṃ bandhitvā muṭṭhiyaṃ katvā viya gaṇhantīti cetaso vinibandhā. Vuddhintiādīsu sīlena vuddhiṃ, maggena viruḷhiṃ, nibbānena vepullaṃ. Sīlasamādhīhi vā vuddhiṃ, vipassanāmaggehi viruḷhiṃ, phalanibbānehi vepullaṃ. Satthari kaṅkhatīti satthu sarīre vā guṇe vā kaṅkhati. Sarīre kaṅkhamāno dvattiṃsavaralakkhaṇappaṭimaṇḍitaṃ nāma sarīraṃ atthi nu kho natthīti kaṅkhati, guṇe kaṅkhamāno atītānāgatapaccuppannajānanasamatthaṃ sabbaññutaññāṇaṃ atthi nu kho natthīti kaṅkhati. Vicikicchatīti vicinanto kicchati, dukkhaṃ āpajjati, vinicchetuṃ na sakkoti. Nādhimuccatīti evametanti adhimokkhaṃ na paṭilabhati. Na sampasīdatīti guṇesu otaritvā nibbicikicchabhāvena pasīdituṃ, anāvilo bhavituṃ na sakkoti. Ātappāyāti kilesasantāpakavīriyakaraṇatthāya. Anuyogāyāti punappunaṃ yogāya. Sātaccāyāti satatakiriyāya padhānāyāti padahanatthāya. Ayaṃ paṭhamo cetokhiloti ayaṃ satthari vicikicchāsaṅkhāto paṭhamo cittassa thaddhabhāvo, evametassa bhikkhuno appahīno hoti. Dhammeti pariyattidhamme ca paṭivedhadhamme ca. Pariyattidhamme kaṅkhamāno, tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ caturāsīti dhammakkhandhasahassānīti vadanti, atthi nu kho etaṃ natthīti kaṅkhati. Paṭivedhadhamme kaṅkhamāno vipassanānissando maggo nāma, magganissando phalaṃ nāma, sabbasaṅkhārapaṭinissaggo nibbānaṃ nāmāti vadanti. Taṃ atthi nu kho natthīti kaṅkhati. Saṅghe kaṅkhatīti suppaṭipannotiādīnaṃ padānaṃ vasena evarūpaṃ paṭipadaṃ paṭipannā cattāro maggaṭṭhā cattāro phalaṭṭhāti aṭṭhannaṃ puggalānaṃ samūhabhūto saṅgho nāma, so atthi nu kho natthīti kaṅkhati. Sikkhāya kaṅkhamāno adhisīlasikkhā nāma adhicittasikkhā nāma adhipaññāsikkhā nāmāti vadanti. Sā atthi nu kho natthīti kaṅkhati. Ayaṃ pañcamoti ayaṃ sabrahmacārīsu kopasaṅkhāto pañcamo cittassa thaddhabhāvo kacavarabhāvo khāṇukabhāvo.
१८६. विनिबन्धेसु कामेति वत्थुकामेपि किलेसकामेपि। कायेति अत्तनो काये। रूपेति बहिद्धा रूपे। यावदत्थन्ति यत्तकं इच्छति, तत्तकं। उदरावदेहकन्ति उदरपूरं। तञ्हि उदरं अवदेहनतो उदरावदेहकन्ति वुच्चति। सेय्यसुखन्ति मञ्चपीठसुखं, उतुसुखं वा। पस्ससुखन्ति यथा सम्परिवत्तकं सयन्तस्स दक्खिणपस्सवामपस्सानं सुखं होति, एवं उप्पन्नसुखं। मिद्धसुखन्ति निद्दासुखं। अनुयुत्तोति युत्तपयुत्तो विहरति।
186. Vinibandhesu kāmeti vatthukāmepi kilesakāmepi. Kāyeti attano kāye. Rūpeti bahiddhā rūpe. Yāvadatthanti yattakaṃ icchati, tattakaṃ. Udarāvadehakanti udarapūraṃ. Tañhi udaraṃ avadehanato udarāvadehakanti vuccati. Seyyasukhanti mañcapīṭhasukhaṃ, utusukhaṃ vā. Passasukhanti yathā samparivattakaṃ sayantassa dakkhiṇapassavāmapassānaṃ sukhaṃ hoti, evaṃ uppannasukhaṃ. Middhasukhanti niddāsukhaṃ. Anuyuttoti yuttapayutto viharati.
पणिधायाति पत्थयित्वा। सीलेनातिआदीसु सीलन्ति चतुपारिसुद्धिसीलं। वतन्ति वतसमादानं। तपोति तपचरणं। ब्रह्मचरियन्ति मेथुनविरति। देवो वा भविस्सामीति महेसक्खदेवो वा भविस्सामि। देवञ्ञतरो वापि अप्पेसक्खदेवेसु वा अञ्ञतरो।
Paṇidhāyāti patthayitvā. Sīlenātiādīsu sīlanti catupārisuddhisīlaṃ. Vatanti vatasamādānaṃ. Tapoti tapacaraṇaṃ. Brahmacariyanti methunavirati. Devo vā bhavissāmīti mahesakkhadevo vā bhavissāmi. Devaññataro vāpi appesakkhadevesu vā aññataro.
१८९. इद्धिपादेसु छन्दं निस्साय पवत्तो समाधि छन्दसमाधि। पधानभूता सङ्खारा पधानसङ्खारा। समन्नागतन्ति तेहि धम्मेहि उपेतं। इद्धिया पादं, इद्धिभूतं वा पादन्ति इद्धिपादं। सेसेसुपि एसेव नयो, अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारो पन इद्धिपादविभङ्गे आगतो येव। विसुद्धिमग्गेपिस्स अत्थो दीपितो। इति इमेहि चतूहि इद्धिपादेहि विक्खम्भनप्पहानं कथितं। उस्सोळ्हीयेव पञ्चमीति एत्थ उस्सोळ्हीति सब्बत्थ कत्तब्बवीरियं दस्सेति। उस्सोळ्हीपन्नरसङ्गसमन्नागतोति पञ्च चेतोखिलप्पहानानि पञ्च विनिबन्धप्पहानानि चत्तारो इद्धिपादा उस्सोळ्हीति एवं उस्सोळ्हिया सद्धिं पन्नरसहि अङ्गेहि समन्नागतो। भब्बोति अनुरूपो, अनुच्छविको। अभिनिब्भिदायाति ञाणेन किलेसभेदाय। सम्बोधायाति चतुमग्गसम्बोधाय। अनुत्तरस्साति सेट्ठस्स। योगक्खेमस्साति चतूहि योगेहि खेमस्स अरहत्तस्स। अधिगमायाति पटिलाभाय। सेय्यथाति ओपम्मत्थे निपातो। पीति सम्भावनत्थे। उभयेनपि सेय्यथापि नाम, भिक्खवेति दस्सेति ।
189. Iddhipādesu chandaṃ nissāya pavatto samādhi chandasamādhi. Padhānabhūtā saṅkhārā padhānasaṅkhārā. Samannāgatanti tehi dhammehi upetaṃ. Iddhiyā pādaṃ, iddhibhūtaṃ vā pādanti iddhipādaṃ. Sesesupi eseva nayo, ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana iddhipādavibhaṅge āgato yeva. Visuddhimaggepissa attho dīpito. Iti imehi catūhi iddhipādehi vikkhambhanappahānaṃ kathitaṃ. Ussoḷhīyeva pañcamīti ettha ussoḷhīti sabbattha kattabbavīriyaṃ dasseti. Ussoḷhīpannarasaṅgasamannāgatoti pañca cetokhilappahānāni pañca vinibandhappahānāni cattāro iddhipādā ussoḷhīti evaṃ ussoḷhiyā saddhiṃ pannarasahi aṅgehi samannāgato. Bhabboti anurūpo, anucchaviko. Abhinibbhidāyāti ñāṇena kilesabhedāya. Sambodhāyāti catumaggasambodhāya. Anuttarassāti seṭṭhassa. Yogakkhemassāti catūhi yogehi khemassa arahattassa. Adhigamāyāti paṭilābhāya. Seyyathāti opammatthe nipāto. Pīti sambhāvanatthe. Ubhayenapi seyyathāpi nāma, bhikkhaveti dasseti .
कुक्कुटिया अण्डानि अट्ठ वा दस वा द्वादस वाति एत्थ पन किञ्चापि कुक्कुटिया वुत्तप्पकारतो ऊनाधिकानिपि अण्डानि होन्ति, वचनसिलिट्ठताय पन एवं वुत्तं। एवञ्हि लोके सिलिट्ठं वचनं होति। तानस्सूति तानि अस्सु, भवेय्युन्ति अत्थो। कुक्कुटिया सम्मा अधिसयितानीति ताय जनेत्तिया कुक्कुटिया पक्खे पसारेत्वा तेसं उपरि सयन्तिया सम्मा अधिसयितानि। सम्मा परिसेदितानीति कालेन कालं उतुं गाहापेन्तिया सुट्ठु समन्ततो सेदितानि उस्मीकतानि। सम्मा परिभावितानीति कालेन कालं सुट्ठु समन्ततो भावितानि, कुक्कुटगन्धं गाहापितानीति अत्थो। किञ्चापि तस्सा कुक्कुटियाति तस्सा कुक्कुटिया इमं तिविधकिरियाकरणेन अप्पमादं कत्वा किञ्चापि न एवं इच्छा उप्पज्जेय्य। अथ खो भब्बाव तेति अथ खो ते कुक्कुटपोतका वुत्तनयेन सोत्थिना अभिनिब्भिज्जितुं भब्बाव। ते हि यस्मा ताय कुक्कुटिया एवं तीहाकारेहि तानि अण्डानि परिपालीयमानानि न पूतीनि होन्ति। योपि नेसं अल्लसिनेहो, सोपि परियादानं गच्छति, कपालं तनुकं होति, पादनखसिखा च मुखतुण्डकञ्च खरं होति, सयं परिपाकं गच्छति, कपालस्स तनुत्ता बहि आलोको अन्तो पञ्ञायति, तस्मा ‘‘चिरं वत मयं सङ्कुटितहत्थपादा सम्बाधे सयिम्हा, अयञ्च बहि आलोको दिस्सति, एत्थ दानि नो सुखविहारो भविस्सती’’ति निक्खमितुकामा हुत्वा कपालं पादेन पहरन्ति, गीवं पसारेन्ति, ततो तं कपालं द्वेधा भिज्जति। अथ ते पक्खे विधुनन्ता तङ्खणानुरूपं विरवन्ता निक्खमन्तियेव, निक्खमित्वा च गामक्खेत्तं उपसोभयमाना विचरन्ति।
Kukkuṭiyāaṇḍāni aṭṭha vā dasa vā dvādasa vāti ettha pana kiñcāpi kukkuṭiyā vuttappakārato ūnādhikānipi aṇḍāni honti, vacanasiliṭṭhatāya pana evaṃ vuttaṃ. Evañhi loke siliṭṭhaṃ vacanaṃ hoti. Tānassūti tāni assu, bhaveyyunti attho. Kukkuṭiyā sammā adhisayitānīti tāya janettiyā kukkuṭiyā pakkhe pasāretvā tesaṃ upari sayantiyā sammā adhisayitāni. Sammā pariseditānīti kālena kālaṃ utuṃ gāhāpentiyā suṭṭhu samantato seditāni usmīkatāni. Sammā paribhāvitānīti kālena kālaṃ suṭṭhu samantato bhāvitāni, kukkuṭagandhaṃ gāhāpitānīti attho. Kiñcāpi tassā kukkuṭiyāti tassā kukkuṭiyā imaṃ tividhakiriyākaraṇena appamādaṃ katvā kiñcāpi na evaṃ icchā uppajjeyya. Atha kho bhabbāva teti atha kho te kukkuṭapotakā vuttanayena sotthinā abhinibbhijjituṃ bhabbāva. Te hi yasmā tāya kukkuṭiyā evaṃ tīhākārehi tāni aṇḍāni paripālīyamānāni na pūtīni honti. Yopi nesaṃ allasineho, sopi pariyādānaṃ gacchati, kapālaṃ tanukaṃ hoti, pādanakhasikhā ca mukhatuṇḍakañca kharaṃ hoti, sayaṃ paripākaṃ gacchati, kapālassa tanuttā bahi āloko anto paññāyati, tasmā ‘‘ciraṃ vata mayaṃ saṅkuṭitahatthapādā sambādhe sayimhā, ayañca bahi āloko dissati, ettha dāni no sukhavihāro bhavissatī’’ti nikkhamitukāmā hutvā kapālaṃ pādena paharanti, gīvaṃ pasārenti, tato taṃ kapālaṃ dvedhā bhijjati. Atha te pakkhe vidhunantā taṅkhaṇānurūpaṃ viravantā nikkhamantiyeva, nikkhamitvā ca gāmakkhettaṃ upasobhayamānā vicaranti.
एवमेव खोति इदं ओपम्मसम्पटिपादनं। तं एवं अत्थेन संसन्देत्वा वेदितब्बं – तस्सा कुक्कुटिया अण्डेसु तिविधकिरियाकरणं विय हि इमस्स भिक्खुनो उस्सोळ्हीपन्नरसेहि अङ्गेहि समन्नागतभावो। कुक्कुटिया तिविधकिरियासम्पादनेन अण्डानं अपूतिभावो विय पन्नरसङ्गसमन्नागतस्स भिक्खुनो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन विपस्सनाञाणस्स अपरिहानि। तस्सा तिविधकिरियाकरणेन अण्डानं अल्लसिनेहपरियादानं विय तस्स भिक्खुनो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन भवत्तयानुगतनिकन्तिसिनेहपरियादानं । अण्डकलापानं तनुभावो विय भिक्खुनो अविज्जण्डकोसस्स तनुभावो। कुक्कुटपोतकानं पादनखमुतुण्डकानं थद्धखरभावो विय भिक्खुनो विपस्सनाञाणस्स तिक्खखरविप्पसन्नसूरभावो। कुक्कुटपोतकानं परिणामकालो विय भिक्खुनो विपस्सनाञाणस्स परिणामकालो वड्ढितकालो गब्भग्गहणकालो। कुक्कुटपोतकानं पादनखसिखाय वा मुखतुण्डकेन वा अण्डकोसं पदालेत्वा पक्खे पप्फोटेत्वा सोत्थिना अभिनिक्खमनकालो विय तस्स भिक्खुनो विपस्सनाञाणगब्भं गण्हापेत्वा विचरन्तस्स तज्जातिकं उतुसप्पायं वा भोजनसप्पायं वा पुग्गलसप्पायं वा धम्मस्सवनसप्पायं वा लभित्वा एकासने निसिन्नस्सेव विपस्सनं वड्ढेन्तस्स अनुपुब्बाधिगतेन अरहत्तमग्गेन अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा अभिञ्ञापक्खे पप्फोटेत्वा सोत्थिना अरहत्तप्पत्तकालो वेदितब्बो। यथा पन कुक्कुटपोतकानं परिणतभावं ञत्वा मातापि अण्डकोसं भिन्दति, एवं तथारूपस्स भिक्खुनो ञाणपरिपाकं ञत्वा सत्थापि –
Evameva khoti idaṃ opammasampaṭipādanaṃ. Taṃ evaṃ atthena saṃsandetvā veditabbaṃ – tassā kukkuṭiyā aṇḍesu tividhakiriyākaraṇaṃ viya hi imassa bhikkhuno ussoḷhīpannarasehi aṅgehi samannāgatabhāvo. Kukkuṭiyā tividhakiriyāsampādanena aṇḍānaṃ apūtibhāvo viya pannarasaṅgasamannāgatassa bhikkhuno tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇassa aparihāni. Tassā tividhakiriyākaraṇena aṇḍānaṃ allasinehapariyādānaṃ viya tassa bhikkhuno tividhānupassanāsampādanena bhavattayānugatanikantisinehapariyādānaṃ . Aṇḍakalāpānaṃ tanubhāvo viya bhikkhuno avijjaṇḍakosassa tanubhāvo. Kukkuṭapotakānaṃ pādanakhamutuṇḍakānaṃ thaddhakharabhāvo viya bhikkhuno vipassanāñāṇassa tikkhakharavippasannasūrabhāvo. Kukkuṭapotakānaṃ pariṇāmakālo viya bhikkhuno vipassanāñāṇassa pariṇāmakālo vaḍḍhitakālo gabbhaggahaṇakālo. Kukkuṭapotakānaṃ pādanakhasikhāya vā mukhatuṇḍakena vā aṇḍakosaṃ padāletvā pakkhe papphoṭetvā sotthinā abhinikkhamanakālo viya tassa bhikkhuno vipassanāñāṇagabbhaṃ gaṇhāpetvā vicarantassa tajjātikaṃ utusappāyaṃ vā bhojanasappāyaṃ vā puggalasappāyaṃ vā dhammassavanasappāyaṃ vā labhitvā ekāsane nisinnasseva vipassanaṃ vaḍḍhentassa anupubbādhigatena arahattamaggena avijjaṇḍakosaṃ padāletvā abhiññāpakkhe papphoṭetvā sotthinā arahattappattakālo veditabbo. Yathā pana kukkuṭapotakānaṃ pariṇatabhāvaṃ ñatvā mātāpi aṇḍakosaṃ bhindati, evaṃ tathārūpassa bhikkhuno ñāṇaparipākaṃ ñatvā satthāpi –
‘‘उच्छिन्द सिनेहमत्तनो, कुमुदं सारदिकंव पाणिना।
‘‘Ucchinda sinehamattano, kumudaṃ sāradikaṃva pāṇinā;
सन्तिमग्गमेव ब्रूहय, निब्बानं सुगतेन देसित’’न्ति॥ (ध॰ प॰ २८५) –
Santimaggameva brūhaya, nibbānaṃ sugatena desita’’nti. (dha. pa. 285) –
आदिना नयेन ओभासं फरित्वा गाथाय अविज्जण्डकोसं पहरति, सो गाथापरियोसाने अविज्जाण्डकोसं भिन्दित्वा अरहत्तं पापुणाति। ततो पट्ठाय यथा ते कुक्कुटपोतका गामक्खेत्तं उपसोभयमाना तत्थ तत्थ विचरन्ति, एवं अयम्पि महाखीणासवो निब्बानरम्मणं फलसमापत्तिं अप्पेत्वा सङ्घारामं उपसोभयमानो विचरति।
Ādinā nayena obhāsaṃ pharitvā gāthāya avijjaṇḍakosaṃ paharati, so gāthāpariyosāne avijjāṇḍakosaṃ bhinditvā arahattaṃ pāpuṇāti. Tato paṭṭhāya yathā te kukkuṭapotakā gāmakkhettaṃ upasobhayamānā tattha tattha vicaranti, evaṃ ayampi mahākhīṇāsavo nibbānarammaṇaṃ phalasamāpattiṃ appetvā saṅghārāmaṃ upasobhayamāno vicarati.
इति इमस्मिं सुत्ते चत्तारि पहानानि कथितानि। कथं? चेतोखिलानञ्हि चेतोविनिबन्धानं पहानेन पटिसङ्खानप्पपहानं कथितं, इद्धिपादेहि विक्खम्भनप्पहानं कथित, मग्गे आगते समुच्छेदप्पहानं कथितं, फले आगते पटिप्पस्सद्धिप्पहानं कथितं। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति।
Iti imasmiṃ sutte cattāri pahānāni kathitāni. Kathaṃ? Cetokhilānañhi cetovinibandhānaṃ pahānena paṭisaṅkhānappapahānaṃ kathitaṃ, iddhipādehi vikkhambhanappahānaṃ kathita, magge āgate samucchedappahānaṃ kathitaṃ, phale āgate paṭippassaddhippahānaṃ kathitaṃ. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
चेतोखिलसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Cetokhilasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ६. चेतोखिलसुत्तं • 6. Cetokhilasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / ६. चेतोखिलसुत्तवण्णना • 6. Cetokhilasuttavaṇṇanā
