Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / మజ్ఝిమనికాయ (టీకా) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
౬. చేతోఖిలసుత్తవణ్ణనా
6. Cetokhilasuttavaṇṇanā
౧౮౫. చేతో తేహి ఖిలయతి థద్ధభావం ఆపజ్జతీతి చేతోఖిలా. తేనాహ ‘‘చిత్తస్స థద్ధభావా’’తి. యస్మా తేహి ఉప్పన్నేహి చిత్తం ఉక్లాపీజాతం ఠానం వియ అమనుఞ్ఞం ఖేత్తం వియ చ ఖాణుకనిచితం అమహప్ఫలం హోతి. తేన వుత్తం ‘‘కచవరభావా ఖాణుకభావా’’తి. ‘‘చిత్తస్సా’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. చిత్తం బన్ధిత్వాతి తణ్హాపవత్తిభావతో కుసలచారస్స అవసరచజనవసేన చిత్తం బద్ధం వియ సమోరోధేత్వా. తేనాహ ‘‘ముట్ఠియం కత్వా వియ గణ్హన్తీ’’తి. సద్దత్థతో పన చేతో విరూపం నిబన్ధీయతి సంయమీయతి ఏతేహీతి చేతసో వినిబన్ధా యస్స చతుబ్బిధం సీలం అఖణ్డాదిభావప్పత్తియా సుపరిసుద్ధం విసేసభాగియత్తా అప్పకసిరేనేవ మగ్గఫలావహం మహాసఙ్ఘరక్ఖితత్థేరస్స వియ, సో తాదిసేన సీలేన ఇమస్మిం ధమ్మవినయే వుద్ధిం ఆపజ్జిస్సతీతి ఆహ ‘‘సీలేన వుద్ధి’’న్తి. యస్స పన అరియమగ్గో ఉప్పజ్జన్తో విరూళ్హమూలో వియ పాదపో సుప్పతిట్ఠితో, సో సాసనే విరూళ్హిం ఆపన్నోతి ఆహ ‘‘మగ్గేన విరూళ్హి’’న్తి. యో సబ్బసో కిలేసనిబ్బానప్పత్తో, సో అరహా సీలాదిధమ్మక్ఖన్ధపారిపూరియా సతివేపుల్లప్పత్తో హోతీతి ఆహ ‘‘నిబ్బానేన వేపుల్ల’’న్తి. దుతియవికప్పే అత్థో వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బో.
185. Ceto tehi khilayati thaddhabhāvaṃ āpajjatīti cetokhilā. Tenāha ‘‘cittassa thaddhabhāvā’’ti. Yasmā tehi uppannehi cittaṃ uklāpījātaṃ ṭhānaṃ viya amanuññaṃ khettaṃ viya ca khāṇukanicitaṃ amahapphalaṃ hoti. Tena vuttaṃ ‘‘kacavarabhāvā khāṇukabhāvā’’ti. ‘‘Cittassā’’ti ānetvā sambandhitabbaṃ. Cittaṃ bandhitvāti taṇhāpavattibhāvato kusalacārassa avasaracajanavasena cittaṃ baddhaṃ viya samorodhetvā. Tenāha ‘‘muṭṭhiyaṃ katvā viya gaṇhantī’’ti. Saddatthato pana ceto virūpaṃ nibandhīyati saṃyamīyati etehīti cetaso vinibandhā yassa catubbidhaṃ sīlaṃ akhaṇḍādibhāvappattiyā suparisuddhaṃ visesabhāgiyattā appakasireneva maggaphalāvahaṃ mahāsaṅgharakkhitattherassa viya, so tādisena sīlena imasmiṃ dhammavinaye vuddhiṃ āpajjissatīti āha ‘‘sīlena vuddhi’’nti. Yassa pana ariyamaggo uppajjanto virūḷhamūlo viya pādapo suppatiṭṭhito, so sāsane virūḷhiṃ āpannoti āha ‘‘maggena virūḷhi’’nti. Yo sabbaso kilesanibbānappatto, so arahā sīlādidhammakkhandhapāripūriyā sativepullappatto hotīti āha ‘‘nibbānena vepulla’’nti. Dutiyavikappe attho vuttanayānusārena veditabbo.
బుద్ధానం ధమ్మకాయో వియ రూపకాయోపి అనఞ్ఞసాధారణతాయ అనుత్తరగుణాధిట్ఠానతాయ చ అపచ్చక్ఖకారీనం సంసయవత్థు హోతియేవాతి ‘‘సరీరే వా గుణే వా కఙ్ఖతీ’’తి వుత్తం. తత్థ యథా మహాపురిసలక్ఖణేన అనుబ్యఞ్జనాదయో రూపకాయగుణా గహితా ఏవ హోన్తి అవినాభావతోతి ‘‘ద్వత్తింసవరలక్ఖణప్పటిమణ్డిత’’మిచ్చేవ వుత్తం, ఏవం అనావరణఞాణేన సబ్బేపి అనన్తాపరిమేయ్యభేదా ధమ్మకాయగుణా గహితా ఏవ హోన్తీతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణగ్గహణమేవ కతం నానన్తరియభావతోతి దట్ఠబ్బం. కఙ్ఖహీతి ‘‘అహో వత తే గుణా న భవేయ్యుం, భవేయ్యుం వా’’తి పత్థనుప్పాదనవసేన కఙ్ఖతి. పురిమో హి విపరీతజ్ఝాసయో, ఇతరో యథాభూతఞాణజ్ఝాసయో. విచినన్తోతి విచయభూతాయ పఞ్ఞాయ తే వివేచేతుకామో తదభావతో కిచ్ఛం దుక్ఖం ఆపజ్జతి, కిచ్ఛప్పత్తి చ తత్థ నిచ్ఛేతుం అసమత్థతాయేవాతి ఆహ ‘‘వినిచ్ఛేతుం న సక్కోతీ’’తి. విగతా చికిచ్ఛాతి విచికిచ్ఛా. అధిమోక్ఖం న పటిలభతీతి ‘‘ఏవమేత’’న్తి ఓకప్పనవసేన గుణేసు వినిచ్ఛయం నాధిగచ్ఛతి. ఓతరిత్వాతి ఞాణేన అనుపవిసిత్వా. పసీదితున్తి ‘‘పసన్నరూపధమ్మకాయగుణేహి భగవా’’తి పసీదితుం. అనావిలో అకాలుస్సో హోతుం న సక్కోతి. ‘‘కఙ్ఖతీ’’తి ఇమినా దుబ్బలా విమతి వుత్తా, ‘‘విచికిచ్ఛతీ’’తి ఇమినా మజ్ఝిమా, ‘‘నాధిముచ్చతీ’’తి ఇమినా బలవతీ, ‘‘న సమ్పసీదతీ’’తి ఇమినా తివిధాయపి విమతియా వసేన ఉప్పన్నచిత్తకాలుస్సియం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.
Buddhānaṃ dhammakāyo viya rūpakāyopi anaññasādhāraṇatāya anuttaraguṇādhiṭṭhānatāya ca apaccakkhakārīnaṃ saṃsayavatthu hotiyevāti ‘‘sarīre vā guṇe vā kaṅkhatī’’ti vuttaṃ. Tattha yathā mahāpurisalakkhaṇena anubyañjanādayo rūpakāyaguṇā gahitā eva honti avinābhāvatoti ‘‘dvattiṃsavaralakkhaṇappaṭimaṇḍita’’micceva vuttaṃ, evaṃ anāvaraṇañāṇena sabbepi anantāparimeyyabhedā dhammakāyaguṇā gahitā eva hontīti sabbaññutaññāṇaggahaṇameva kataṃ nānantariyabhāvatoti daṭṭhabbaṃ. Kaṅkhahīti ‘‘aho vata te guṇā na bhaveyyuṃ, bhaveyyuṃ vā’’ti patthanuppādanavasena kaṅkhati. Purimo hi viparītajjhāsayo, itaro yathābhūtañāṇajjhāsayo. Vicinantoti vicayabhūtāya paññāya te vivecetukāmo tadabhāvato kicchaṃ dukkhaṃ āpajjati, kicchappatti ca tattha nicchetuṃ asamatthatāyevāti āha ‘‘vinicchetuṃ na sakkotī’’ti. Vigatā cikicchāti vicikicchā. Adhimokkhaṃ na paṭilabhatīti ‘‘evameta’’nti okappanavasena guṇesu vinicchayaṃ nādhigacchati. Otaritvāti ñāṇena anupavisitvā. Pasīditunti ‘‘pasannarūpadhammakāyaguṇehi bhagavā’’ti pasīdituṃ. Anāvilo akālusso hotuṃ na sakkoti. ‘‘Kaṅkhatī’’ti iminā dubbalā vimati vuttā, ‘‘vicikicchatī’’ti iminā majjhimā, ‘‘nādhimuccatī’’ti iminā balavatī, ‘‘na sampasīdatī’’ti iminā tividhāyapi vimatiyā vasena uppannacittakālussiyaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ.
ఆతప్పాయాతిఆదితో తపతి సన్తపతి కిలేసేతి ఆతప్పం, ఆరమ్భధాతు, తదత్థాయ. అనుయోగాయాతి యథా సంకిలేసధమ్మానం అవసరో న హోతి, ఏవం అను అను యుఞ్జనం అనుయోగో, నిక్కమధాతు, తదత్థాయ. తేనాహ ‘‘పునప్పునం యోగాయా’’తి. సాతచ్చాయాతి యథా ఉపరూపరి విసేసాధిగమో హోతి, తథా సతతస్స నిరన్తరపవత్తస్స అనుయోగస్స భావో సాతచ్చం, పరక్కమధాతు, తదత్థాయ. పధానాయాతి సన్తమేవం తివిధధాతుసంవడ్ఢితానుభావం సబ్బకిలేసవిద్ధంసనసమత్థం పధానసఙ్ఖాతం వీరియం, తదత్థాయ. ఏత్థ చ ఆతప్పాయ చిత్తం న నమతి యథావుత్తకఙ్ఖావసేన, పగేవ అనుయోగాదిఅత్థన్తి దస్సేతుం చత్తారిపి పదాని గహితాని, అనవసేసవిసేసదస్సనత్థం వా. కేచి పన ‘‘ఆతప్పవేవచనానేవ అనుయోగాదిపదానీ’’తి వదన్తి. ఏత్తావతా భగవా సత్థరి కఙ్ఖాయ చిత్తస్స థద్ధకచవరఖాణుకభావేన అకుసలభావాదిఆపాదనతో చేతోఖిలభావం దస్సేతి. సేసేసుపి ఏసేవ నయో.
Ātappāyātiādito tapati santapati kileseti ātappaṃ, ārambhadhātu, tadatthāya. Anuyogāyāti yathā saṃkilesadhammānaṃ avasaro na hoti, evaṃ anu anu yuñjanaṃ anuyogo, nikkamadhātu, tadatthāya. Tenāha ‘‘punappunaṃ yogāyā’’ti. Sātaccāyāti yathā uparūpari visesādhigamo hoti, tathā satatassa nirantarapavattassa anuyogassa bhāvo sātaccaṃ, parakkamadhātu, tadatthāya. Padhānāyāti santamevaṃ tividhadhātusaṃvaḍḍhitānubhāvaṃ sabbakilesaviddhaṃsanasamatthaṃ padhānasaṅkhātaṃ vīriyaṃ, tadatthāya. Ettha ca ātappāya cittaṃ na namati yathāvuttakaṅkhāvasena, pageva anuyogādiatthanti dassetuṃ cattāripi padāni gahitāni, anavasesavisesadassanatthaṃ vā. Keci pana ‘‘ātappavevacanāneva anuyogādipadānī’’ti vadanti. Ettāvatā bhagavā satthari kaṅkhāya cittassa thaddhakacavarakhāṇukabhāvena akusalabhāvādiāpādanato cetokhilabhāvaṃ dasseti. Sesesupi eseva nayo.
సిక్ఖాగ్గహణేన పటిపత్తిసద్ధమ్మస్స గహితత్తా వుత్తం ‘‘పరియత్తిధమ్మే చ పటివేధధమ్మే చా’’తి. పరియత్తిధమ్మే యత్థ కఙ్ఖాయ సమ్భవో, తం దస్సేతుం ‘‘చతురాసీతి ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సానీ’’తిఆది వుత్తం. తయిదం నిదస్సనమత్తం దట్ఠబ్బం పరమ్పరాయ పటివేధావహభావాదివసేనపి ఏకచ్చానం తత్థ సంసయుప్పత్తితో. యథా చ పటివేధే కఙ్ఖా వుత్తా, ఏవం అధిగమధమ్మేపి పవత్తతీతి వేదితబ్బా. తథా హి ఏకచ్చే ‘‘కసిణాదిభావనాయ ఝానాని ఇజ్ఝన్తీ’’తి వదన్తి. ‘‘కసిణనిస్సన్దో ఆరుప్పాతి, మేత్తాదినిస్సన్దో చతుత్థబ్రహ్మవిహారో’’తి ఏవమాదినా కఙ్ఖతియేవాతి. ఏత్థ చ నవలోకుత్తరేసు పఞ్ఞత్తియంయేవ కఙ్ఖాపవత్తి వేదితబ్బా అసంకిలేసికత్తా లోకుత్తరధమ్మానం.
Sikkhāggahaṇena paṭipattisaddhammassa gahitattā vuttaṃ ‘‘pariyattidhamme ca paṭivedhadhamme cā’’ti. Pariyattidhamme yattha kaṅkhāya sambhavo, taṃ dassetuṃ ‘‘caturāsīti dhammakkhandhasahassānī’’tiādi vuttaṃ. Tayidaṃ nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ paramparāya paṭivedhāvahabhāvādivasenapi ekaccānaṃ tattha saṃsayuppattito. Yathā ca paṭivedhe kaṅkhā vuttā, evaṃ adhigamadhammepi pavattatīti veditabbā. Tathā hi ekacce ‘‘kasiṇādibhāvanāya jhānāni ijjhantī’’ti vadanti. ‘‘Kasiṇanissando āruppāti, mettādinissando catutthabrahmavihāro’’ti evamādinā kaṅkhatiyevāti. Ettha ca navalokuttaresu paññattiyaṃyeva kaṅkhāpavatti veditabbā asaṃkilesikattā lokuttaradhammānaṃ.
ఏవరూపన్తి ఏదిసం సుప్పటిపత్తి-ఉజుప్పటిపత్తి-ఞాయప్పటిపత్తి-సామీచిప్పటిపత్తి-సఙ్ఖాతం సమ్మాపటిపదం. అధిసీలసిక్ఖాదయో లోకుత్తరధమ్మస్స అనుధమ్మభూతా వేదితబ్బా. ఏవఞ్హి మగ్గఫలసిక్ఖాహి ఇమాసం విసేసో సిద్ధో హోతి. తథా హి వుత్తం ‘‘సిక్ఖాగ్గహణేన పటిపత్తిసద్ధమ్మస్స గహితత్తా’’తి. ఏత్థ చ యథా విచికిచ్ఛా వత్థుత్తయస్స సిక్ఖాయ చ గుణేసు అనధిముచ్చనఅసమ్పసీదనవసేన అప్పటిపత్తిభావతో చిత్తస్స థద్ధభావో ఆసప్పనపరిసప్పనవసేన పవత్తియా కచవరఖాణుకభావో చ, ఏవం సబ్రహ్మచారీసు ఆఘాతచణ్డిక్కాదివసేన చిత్తస్స థద్ధభావో చ ఉపహననవిరుజ్ఝనాదివసేన కచవరఖాణుకభావో చ వేదితబ్బో. అరియసఙ్ఘవిసయా విచికిచ్ఛా, పుగ్గలవిసయా కాచి నత్థీతి సఙ్ఘవిసయావ గహితా, సాసనికవసేన చాయం చేతోఖిలదేసనాతి సబ్రహ్మచారీవిసయోవ కోపో గహితో.
Evarūpanti edisaṃ suppaṭipatti-ujuppaṭipatti-ñāyappaṭipatti-sāmīcippaṭipatti-saṅkhātaṃ sammāpaṭipadaṃ. Adhisīlasikkhādayo lokuttaradhammassa anudhammabhūtā veditabbā. Evañhi maggaphalasikkhāhi imāsaṃ viseso siddho hoti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘sikkhāggahaṇena paṭipattisaddhammassa gahitattā’’ti. Ettha ca yathā vicikicchā vatthuttayassa sikkhāya ca guṇesu anadhimuccanaasampasīdanavasena appaṭipattibhāvato cittassa thaddhabhāvo āsappanaparisappanavasena pavattiyā kacavarakhāṇukabhāvo ca, evaṃ sabrahmacārīsu āghātacaṇḍikkādivasena cittassa thaddhabhāvo ca upahananavirujjhanādivasena kacavarakhāṇukabhāvo ca veditabbo. Ariyasaṅghavisayā vicikicchā, puggalavisayā kāci natthīti saṅghavisayāva gahitā, sāsanikavasena cāyaṃ cetokhiladesanāti sabrahmacārīvisayova kopo gahito.
౧౮౬. యథా వత్థుకామో, ఏవం కిలేసకామోపి అస్సాదనీయో ఏవాతి ‘‘కిలేసకామేపీ’’తి వుత్తం. తేనాహ భగవా ‘‘రూపతణ్హా లోకే పియరూపం సాతరూపం, ఏత్థేసా తణ్హా ఉప్పజ్జమానా ఉప్పజ్జతి, ఏత్థ నివిసమానా నివిసతీ’’తిఆది (దీ॰ ని॰ ౨.౪౦౦; మ॰ ని॰ ౧.౧౩౩; విభ॰ ౨౦౩). కామనిద్దేసే (మహాని॰ ౧) సబ్బేపి తేభూమకా ధమ్మా కామనీయట్ఠేన ‘‘కామా’’తి వుత్తా, బలవకామరాగవత్థుభూతాయేవేత్థ కామగ్గహణేన గహితాతి. వినిబద్ధవత్థుభావేన యథా విసుం అత్తనో కాయో గహితో, తథా పరేసం తథారూపా రూపధమ్మా సమూహట్ఠేనాతి ఆహ ‘‘రూపేతి బహిద్ధారూపే’’తి. యథా హి పఞ్చకామగుణికో రాగో ఝానాదివిసేసాధిగమస్స వినిబద్ధాయ సంవత్తతి, ఏవం అత్తనో కాయే అపేక్ఖా బహిద్ధా చ సకపరిక్ఖారఞాతిమిత్తాదీసు అపేక్ఖాతి. కేచి పనేత్థ ‘‘రూపేతి రూపజ్ఝానే’’తిఆదినా పపఞ్చేన్తి. తదయుత్తం ఝానాధిగమవినిబద్ధానం సీలస్స చ సంకిలేసభూతానం చేతోవినిబద్ధభావేన గహితత్తా.
186. Yathā vatthukāmo, evaṃ kilesakāmopi assādanīyo evāti ‘‘kilesakāmepī’’ti vuttaṃ. Tenāha bhagavā ‘‘rūpataṇhā loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisatī’’tiādi (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133; vibha. 203). Kāmaniddese (mahāni. 1) sabbepi tebhūmakā dhammā kāmanīyaṭṭhena ‘‘kāmā’’ti vuttā, balavakāmarāgavatthubhūtāyevettha kāmaggahaṇena gahitāti. Vinibaddhavatthubhāvena yathā visuṃ attano kāyo gahito, tathā paresaṃ tathārūpā rūpadhammā samūhaṭṭhenāti āha ‘‘rūpeti bahiddhārūpe’’ti. Yathā hi pañcakāmaguṇiko rāgo jhānādivisesādhigamassa vinibaddhāya saṃvattati, evaṃ attano kāye apekkhā bahiddhā ca sakaparikkhārañātimittādīsu apekkhāti. Keci panettha ‘‘rūpeti rūpajjhāne’’tiādinā papañcenti. Tadayuttaṃ jhānādhigamavinibaddhānaṃ sīlassa ca saṃkilesabhūtānaṃ cetovinibaddhabhāvena gahitattā.
యావదత్థన్తి యావ అత్థేతి అభికఙ్ఖతి, తావ. తేనాహ ‘‘యత్తకం ఇచ్ఛతి, తత్తక’’న్తి. న్తి యావదత్థం ఉదరపూరం భుత్తం. అవదేహనతో పూరణతో. సేయ్యసుఖన్తి సేయ్యం పటిచ్చ ఉప్పజ్జనకసుఖం. పస్ససుఖన్తి పస్సానం సమ్పరివత్తనేన ఉప్పజ్జనకసుఖం. నిద్దాసుఖన్తి నిద్దాయనేన ఉప్పజ్జనకసుఖం.
Yāvadatthanti yāva attheti abhikaṅkhati, tāva. Tenāha ‘‘yattakaṃ icchati, tattaka’’nti. Nti yāvadatthaṃ udarapūraṃ bhuttaṃ. Avadehanato pūraṇato. Seyyasukhanti seyyaṃ paṭicca uppajjanakasukhaṃ. Passasukhanti passānaṃ samparivattanena uppajjanakasukhaṃ. Niddāsukhanti niddāyanena uppajjanakasukhaṃ.
సీలేనాతిఆది పత్థనాకారదస్సనం. వతసమాదానన్తి ధుతఙ్గాదివతానుట్ఠానం. తపోతి వీరియారమ్భో. సో హి కిలేసానం తపనట్ఠేన నిగ్గణ్హనట్ఠేన తపచరణన్తి వుత్తం.
Sīlenātiādi patthanākāradassanaṃ. Vatasamādānanti dhutaṅgādivatānuṭṭhānaṃ. Tapoti vīriyārambho. So hi kilesānaṃ tapanaṭṭhena niggaṇhanaṭṭhena tapacaraṇanti vuttaṃ.
౧౮౯. ఛన్దం నిస్సాయాతి ఛన్దం ధురం, ఛన్దం జేట్ఠకం, ఛన్దం పుబ్బఙ్గమం కత్వా పవత్తివసేన ఛన్దం నిస్సాయ. జేట్ఠకట్ఠేన పధానభూతా, పధానభావం వా పత్తాతి పధానభూతా. తేహి ధమ్మేహీతి ఛన్దనిస్సయేన పవత్తసమాధినా చేవ ‘‘పధానసఙ్ఖారో’’తి వుత్తవీరియేన చ. ఉపేతన్తి సమ్పయుత్తం. ఇజ్ఝనట్ఠేన ఇద్ధి, నిప్ఫత్తిఅత్థేన పటిలాభట్ఠేన చాతి అత్థో, తస్సా ఇద్ధియా పాదం పాదకం పదట్ఠానభూతం. అథ వా ఇజ్ఝన్తి తాయ ఇద్ధా వుద్ధా ఉక్కంసగతా హోన్తీతి ఇద్ధి, సావ ఉపరివిసేసానం అధిట్ఠానభావతో పాదో. తేనాహ ‘‘ఇద్ధిభూతం వా పాదన్తి ఇద్ధిపాద’’న్తి. సేసేసుపీతి వీరియిద్ధిపాదాదీసుపి. అస్సాతి ఇద్ధిపాదస్స. అత్థో దీపితోతి దీపనత్థం కతం, తస్మా విసుద్ధిమగ్గసంవణ్ణనాయం (విసుద్ధి॰ మహాటీ॰ ౨.౩౬౯) తస్స అత్థవిచారో గహేతబ్బో. ఇద్ధిపాదానం సమాధిపధానత్తా వుత్తం ‘‘విక్ఖమ్భనప్పహానం కథిత’’న్తి. తేసం తేసం కుసలధమ్మానం అనుప్పన్నానం ఉప్పాదనకిరియాయ ఉప్పన్నానం పరిబ్రూహనకిరియాయ ఉస్సహనతో ఉస్సోళ్హీ, థామప్పత్తా పరక్కమధాతు. సా పన చతున్నం ఇద్ధిపాదానం విసేసపచ్చయభూతా తే ఉపాదాయ ‘‘పఞ్చమీ’’తి వుత్తా, సా చ యస్మా సమథవిపస్సనాభావనాసు తత్థ చఆదిమజ్ఝపరియోసానేసు సాధేతబ్బం వీరియం, తస్మా ఆహ ‘‘ఉస్సోళ్హీతి సబ్బత్థ కత్తబ్బవీరియం దస్సేతీ’’తి. పుబ్బభాగియసమథవిపస్సనాసాధనం పహాతబ్బధమ్మవిభాగేన భిన్దిత్వా ఆహ ‘‘పఞ్చ చేతోఖిలప్పహానాని పఞ్చ వినిబన్ధప్పహానానీ’’తి. భబ్బోతి యుత్తో అరహతి నిప్ఫత్తియా. ఞాణేనాతి మగ్గఞాణేన. కిలేసభేదాయాతి కిలేసానం సముచ్ఛిన్దనాయ. ఖేమస్సాతి అనుపద్దవస్స.
189.Chandaṃ nissāyāti chandaṃ dhuraṃ, chandaṃ jeṭṭhakaṃ, chandaṃ pubbaṅgamaṃ katvā pavattivasena chandaṃ nissāya. Jeṭṭhakaṭṭhena padhānabhūtā, padhānabhāvaṃ vā pattāti padhānabhūtā. Tehi dhammehīti chandanissayena pavattasamādhinā ceva ‘‘padhānasaṅkhāro’’ti vuttavīriyena ca. Upetanti sampayuttaṃ. Ijjhanaṭṭhena iddhi, nipphattiatthena paṭilābhaṭṭhena cāti attho, tassā iddhiyā pādaṃ pādakaṃ padaṭṭhānabhūtaṃ. Atha vā ijjhanti tāya iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iddhi, sāva uparivisesānaṃ adhiṭṭhānabhāvato pādo. Tenāha ‘‘iddhibhūtaṃ vā pādanti iddhipāda’’nti. Sesesupīti vīriyiddhipādādīsupi. Assāti iddhipādassa. Attho dīpitoti dīpanatthaṃ kataṃ, tasmā visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. mahāṭī. 2.369) tassa atthavicāro gahetabbo. Iddhipādānaṃ samādhipadhānattā vuttaṃ ‘‘vikkhambhanappahānaṃ kathita’’nti. Tesaṃ tesaṃ kusaladhammānaṃ anuppannānaṃ uppādanakiriyāya uppannānaṃ paribrūhanakiriyāya ussahanato ussoḷhī, thāmappattā parakkamadhātu. Sā pana catunnaṃ iddhipādānaṃ visesapaccayabhūtā te upādāya ‘‘pañcamī’’ti vuttā, sā ca yasmā samathavipassanābhāvanāsu tattha caādimajjhapariyosānesu sādhetabbaṃ vīriyaṃ, tasmā āha ‘‘ussoḷhīti sabbattha kattabbavīriyaṃ dassetī’’ti. Pubbabhāgiyasamathavipassanāsādhanaṃ pahātabbadhammavibhāgena bhinditvā āha ‘‘pañca cetokhilappahānāni pañca vinibandhappahānānī’’ti. Bhabboti yutto arahati nipphattiyā. Ñāṇenāti maggañāṇena. Kilesabhedāyāti kilesānaṃ samucchindanāya. Khemassāti anupaddavassa.
సమ్భావనత్థేతి (సారత్థ॰ టీ॰ ౧.౧౧; అ॰ ని॰ టీ॰ ౩.౭.౭౧) ‘‘అపి నామేవం సియా’’తి వికప్పనత్థో సమ్భావనత్థో. ఏవం హీతి ఏవం ఏకమేవ సఙ్ఖ్యం అవత్వా అపరాయ సఙ్ఖ్యాయ సద్ధిం వచనం లోకే సిలిట్ఠవచనం హోతి యథా ‘‘ద్వే వా తీణి వా ఉదకఫుసితానీ’’తి. సమ్మా అధిసయితానీతి పాదాదీహి అత్తనా నేసం కిఞ్చి ఉపఘాతం అకరోన్తియా బహివాతాదిపరిస్సయపరిహరణత్థం సమ్మదేవ ఉపరి సయితాని. ఉతుం గాహాపేన్తియాతి తేసం అల్లసినేహపరియాదానత్థం అత్తనో కాయుస్మావసేన ఉతుం గణ్హాపేన్తియా. తేనాహ ‘‘ఉస్మీకతానీ’’తి. సమ్మా పరిభావితానీతి సమ్మదేవ సబ్బసో కుక్కుటవాసనాయ వాసితాని. తేనాహ ‘‘కుక్కుటగన్ధం గాహాపితానీ’’తి. అయఞ్చ కుక్కుటగన్ధపరిభావనా సమ్మాఅధిసయనసమ్మాపరిసేదననిప్ఫత్తియా ‘‘అనునిప్ఫాదీ’’తి (సారత్థ॰ టీ॰ ౧.౧౧) దట్ఠబ్బా. తేహి పన సద్ధింయేవ ఇజ్ఝనతో వుత్తం ‘‘తివిధకిరియాకరణేనా’’తి. కిఞ్చాపి న ఏవం ‘‘అహో వతిమే’’తిఆదినా ఇచ్ఛా ఉప్పజ్జేయ్య, కారణస్స పన సమ్పాదితత్తా అథ ఖో భబ్బావ అభినిబ్భిజ్జితున్తి యోజనా . కస్మా భబ్బాతి ఆహ ‘‘తే హి యస్మా తాయా’’తిఆది. ఏత్థ యథా కపాలస్స తనుతా ఆలోకస్స అన్తో పఞ్ఞాయమానస్స కారణం, తథా కపాలస్స తనుతాయ నఖసిఖాముఖతుణ్డకానం ఖరతాయ చ అల్లసినేహస్స పరియాదానం కారణవచనన్తి దట్ఠబ్బం, తస్మాతి ఆలోకస్స అన్తో పఞ్ఞాయమానతో, సయఞ్చ పరిపాకగతత్తా.
Sambhāvanattheti (sārattha. ṭī. 1.11; a. ni. ṭī. 3.7.71) ‘‘api nāmevaṃ siyā’’ti vikappanattho sambhāvanattho. Evaṃ hīti evaṃ ekameva saṅkhyaṃ avatvā aparāya saṅkhyāya saddhiṃ vacanaṃ loke siliṭṭhavacanaṃ hoti yathā ‘‘dve vā tīṇi vā udakaphusitānī’’ti. Sammā adhisayitānīti pādādīhi attanā nesaṃ kiñci upaghātaṃ akarontiyā bahivātādiparissayapariharaṇatthaṃ sammadeva upari sayitāni. Utuṃ gāhāpentiyāti tesaṃ allasinehapariyādānatthaṃ attano kāyusmāvasena utuṃ gaṇhāpentiyā. Tenāha ‘‘usmīkatānī’’ti. Sammā paribhāvitānīti sammadeva sabbaso kukkuṭavāsanāya vāsitāni. Tenāha ‘‘kukkuṭagandhaṃ gāhāpitānī’’ti. Ayañca kukkuṭagandhaparibhāvanā sammāadhisayanasammāparisedananipphattiyā ‘‘anunipphādī’’ti (sārattha. ṭī. 1.11) daṭṭhabbā. Tehi pana saddhiṃyeva ijjhanato vuttaṃ ‘‘tividhakiriyākaraṇenā’’ti. Kiñcāpi na evaṃ ‘‘aho vatime’’tiādinā icchā uppajjeyya, kāraṇassa pana sampāditattā atha kho bhabbāva abhinibbhijjitunti yojanā . Kasmā bhabbāti āha ‘‘te hi yasmā tāyā’’tiādi. Ettha yathā kapālassa tanutā ālokassa anto paññāyamānassa kāraṇaṃ, tathā kapālassa tanutāya nakhasikhāmukhatuṇḍakānaṃ kharatāya ca allasinehassa pariyādānaṃ kāraṇavacananti daṭṭhabbaṃ, tasmāti ālokassa anto paññāyamānato, sayañca paripākagatattā.
ఓపమ్మసమ్పటిపాదనన్తి ఓపమ్మత్థస్స ఉపమేయ్యేన సమ్మదేవ పటిపాదనం. అత్థేనాతి ఉపమేయ్యత్థేన. యథా కుక్కుటియా అణ్డేసు తివిధకిరియాయ కరణం కుక్కుటచ్ఛాపకానం అణ్డకోసతో నిక్ఖమనస్స మూలకారణం, ఏవం భిక్ఖునో ఉస్సోళ్హీపన్నరసాని అఙ్గాని అవిజ్జణ్డకోసతో నిక్ఖమనస్స మూలకారణన్తి ఆహ ‘‘తస్సా కుక్కుటియా…పే॰… సమన్నాగతభావో’’తి. పటిచ్ఛాదనసామఞ్ఞేన అవిజ్జాయ అణ్డకోససదిసతాయ బలవవిపస్సనావసేన అవిజ్జణ్డకోసస్స తనుభావో, విపస్సనాఞాణస్స పరిణామకాలో వుట్ఠానగామినిభావాపత్తి, తదా చ సా మగ్గఞాణగబ్భం ధారేన్తీ వియ హోతీతి ఆహ ‘‘గబ్భగ్గహణకాలో’’తి. అభిఞ్ఞాపక్ఖేతి లోకియాభిఞ్ఞాపక్ఖే. లోకుత్తరాభిఞ్ఞా హి అవిజ్జణ్డకోసం పదాలికాతి. గాథాయ అవిజ్జణ్డకోసం పహరతీతి దేసనావిలాసేన వినేయ్యసన్తానగతం అవిజ్జణ్డకోసం ఘట్టేతి, యథాఠానే ఠాతుం న దేతి.
Opammasampaṭipādananti opammatthassa upameyyena sammadeva paṭipādanaṃ. Atthenāti upameyyatthena. Yathā kukkuṭiyā aṇḍesu tividhakiriyāya karaṇaṃ kukkuṭacchāpakānaṃ aṇḍakosato nikkhamanassa mūlakāraṇaṃ, evaṃ bhikkhuno ussoḷhīpannarasāni aṅgāni avijjaṇḍakosato nikkhamanassa mūlakāraṇanti āha ‘‘tassā kukkuṭiyā…pe… samannāgatabhāvo’’ti. Paṭicchādanasāmaññena avijjāya aṇḍakosasadisatāya balavavipassanāvasena avijjaṇḍakosassa tanubhāvo, vipassanāñāṇassa pariṇāmakālo vuṭṭhānagāminibhāvāpatti, tadā ca sā maggañāṇagabbhaṃ dhārentī viya hotīti āha ‘‘gabbhaggahaṇakālo’’ti. Abhiññāpakkheti lokiyābhiññāpakkhe. Lokuttarābhiññā hi avijjaṇḍakosaṃ padālikāti. Gāthāya avijjaṇḍakosaṃ paharatīti desanāvilāsena vineyyasantānagataṃ avijjaṇḍakosaṃ ghaṭṭeti, yathāṭhāne ṭhātuṃ na deti.
పటిసఙ్ఖానప్పహానన్తి తదఙ్గప్పహానపుబ్బకం విక్ఖమ్భనప్పహానం. పుబ్బభాగియా ఇద్ధిపాదా పాళియం గహితాతి ‘‘ఇద్ధిపాదేహి విక్ఖమ్భనప్పహాన’’న్తి వుత్తం. ‘‘ఉస్సోళ్హిపన్నరసఙ్గసమన్నాగతో భిక్ఖు భబ్బో అభినిబ్బిదాయా’’తిఆదివచనతో (మ॰ ని॰ ౧.౧౮౯) లోకుత్తరిద్ధిపాదా పన సమ్బోధగ్గహణేనేవ గహితా. మగ్గే ఆగతేతి ఉస్సోళ్హీపన్నరసఙ్గసమన్నాగతస్స భిక్ఖునో విపస్సనం ఉస్సుక్కాపయతో మగ్గే ఆగతే ఉప్పన్నే, పాళియం వా అభినిబ్భిదాసమ్బోధగ్గహణేహి మగ్గే ఆగతే. ఫలే ఆగతేతి ఏత్థాపి వుత్తనయేన అత్థో వేదితబ్బో. నిబ్బానస్స పన పాళియం అనాగతత్తా నిస్సరణప్పహానం న గహితం. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.
Paṭisaṅkhānappahānanti tadaṅgappahānapubbakaṃ vikkhambhanappahānaṃ. Pubbabhāgiyā iddhipādā pāḷiyaṃ gahitāti ‘‘iddhipādehi vikkhambhanappahāna’’nti vuttaṃ. ‘‘Ussoḷhipannarasaṅgasamannāgato bhikkhu bhabbo abhinibbidāyā’’tiādivacanato (ma. ni. 1.189) lokuttariddhipādā pana sambodhaggahaṇeneva gahitā. Magge āgateti ussoḷhīpannarasaṅgasamannāgatassa bhikkhuno vipassanaṃ ussukkāpayato magge āgate uppanne, pāḷiyaṃ vā abhinibbhidāsambodhaggahaṇehi magge āgate. Phale āgateti etthāpi vuttanayena attho veditabbo. Nibbānassa pana pāḷiyaṃ anāgatattā nissaraṇappahānaṃ na gahitaṃ. Sesaṃ suviññeyyameva.
చేతోఖిలసుత్తవణ్ణనాయ లీనత్థప్పకాసనా సమత్తా.
Cetokhilasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / సుత్తపిటక • Suttapiṭaka / మజ్ఝిమనికాయ • Majjhimanikāya / ౬. చేతోఖిలసుత్తం • 6. Cetokhilasuttaṃ
అట్ఠకథా • Aṭṭhakathā / సుత్తపిటక (అట్ఠకథా) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / మజ్ఝిమనికాయ (అట్ఠకథా) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ౬. చేతోఖిలసుత్తవణ్ణనా • 6. Cetokhilasuttavaṇṇanā