| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / මජ්‌ඣිමනිකාය (ටීකා) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
6. චෙතොඛිලසුත්‌තවණ්‌ණනා
6. Cetokhilasuttavaṇṇanā
185. චෙතො තෙහි ඛිලයති ථද්‌ධභාවං ආපජ්‌ජතීති චෙතොඛිලා. තෙනාහ ‘‘චිත්‌තස්‌ස ථද්‌ධභාවා’’ති. යස්‌මා තෙහි උප්‌පන්‌නෙහි චිත්‌තං උක්‌ලාපීජාතං ඨානං විය අමනුඤ්‌ඤං ඛෙත්‌තං විය ච ඛාණුකනිචිතං අමහප්‌ඵලං හොති. තෙන වුත්‌තං ‘‘කචවරභාවා ඛාණුකභාවා’’ති. ‘‘චිත්‌තස්‌සා’’ති ආනෙත්‌වා සම්‌බන්‌ධිතබ්‌බං. චිත්‌තං බන්‌ධිත්‌වාති තණ්‌හාපවත්‌තිභාවතො කුසලචාරස්‌ස අවසරචජනවසෙන චිත්‌තං බද්‌ධං විය සමොරොධෙත්‌වා. තෙනාහ ‘‘මුට්‌ඨියං කත්‌වා විය ගණ්‌හන්‌තී’’ති. සද්‌දත්‌ථතො පන චෙතො විරූපං නිබන්‌ධීයති සංයමීයති එතෙහීති චෙතසො විනිබන්‌ධා යස්‌ස චතුබ්‌බිධං සීලං අඛණ්‌ඩාදිභාවප්‌පත්‌තියා සුපරිසුද්‌ධං විසෙසභාගියත්‌තා අප්‌පකසිරෙනෙව මග්‌ගඵලාවහං මහාසඞ්‌ඝරක්‌ඛිතත්‌ථෙරස්‌ස විය, සො තාදිසෙන සීලෙන ඉමස්‌මිං ධම්‌මවිනයෙ වුද්‌ධිං ආපජ්‌ජිස්‌සතීති ආහ ‘‘සීලෙන වුද්‌ධි’’න්‌ති. යස්‌ස පන අරියමග්‌ගො උප්‌පජ්‌ජන්‌තො විරූළ්‌හමූලො විය පාදපො සුප්‌පතිට්‌ඨිතො, සො සාසනෙ විරූළ්‌හිං ආපන්‌නොති ආහ ‘‘මග්‌ගෙන විරූළ්‌හි’’න්‌ති. යො සබ්‌බසො කිලෙසනිබ්‌බානප්‌පත්‌තො, සො අරහා සීලාදිධම්‌මක්‌ඛන්‌ධපාරිපූරියා සතිවෙපුල්‌ලප්‌පත්‌තො හොතීති ආහ ‘‘නිබ්‌බානෙන වෙපුල්‌ල’’න්‌ති. දුතියවිකප්‌පෙ අත්‌ථො වුත්‌තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්‌බො.
185. Ceto tehi khilayati thaddhabhāvaṃ āpajjatīti cetokhilā. Tenāha ‘‘cittassa thaddhabhāvā’’ti. Yasmā tehi uppannehi cittaṃ uklāpījātaṃ ṭhānaṃ viya amanuññaṃ khettaṃ viya ca khāṇukanicitaṃ amahapphalaṃ hoti. Tena vuttaṃ ‘‘kacavarabhāvā khāṇukabhāvā’’ti. ‘‘Cittassā’’ti ānetvā sambandhitabbaṃ. Cittaṃ bandhitvāti taṇhāpavattibhāvato kusalacārassa avasaracajanavasena cittaṃ baddhaṃ viya samorodhetvā. Tenāha ‘‘muṭṭhiyaṃ katvā viya gaṇhantī’’ti. Saddatthato pana ceto virūpaṃ nibandhīyati saṃyamīyati etehīti cetaso vinibandhā yassa catubbidhaṃ sīlaṃ akhaṇḍādibhāvappattiyā suparisuddhaṃ visesabhāgiyattā appakasireneva maggaphalāvahaṃ mahāsaṅgharakkhitattherassa viya, so tādisena sīlena imasmiṃ dhammavinaye vuddhiṃ āpajjissatīti āha ‘‘sīlena vuddhi’’nti. Yassa pana ariyamaggo uppajjanto virūḷhamūlo viya pādapo suppatiṭṭhito, so sāsane virūḷhiṃ āpannoti āha ‘‘maggena virūḷhi’’nti. Yo sabbaso kilesanibbānappatto, so arahā sīlādidhammakkhandhapāripūriyā sativepullappatto hotīti āha ‘‘nibbānena vepulla’’nti. Dutiyavikappe attho vuttanayānusārena veditabbo.
බුද්‌ධානං ධම්‌මකායො විය රූපකායොපි අනඤ්‌ඤසාධාරණතාය අනුත්‌තරගුණාධිට්‌ඨානතාය ච අපච්‌චක්‌ඛකාරීනං සංසයවත්‌ථු හොතියෙවාති ‘‘සරීරෙ වා ගුණෙ වා කඞ්‌ඛතී’’ති වුත්‌තං. තත්‌ථ යථා මහාපුරිසලක්‌ඛණෙන අනුබ්‍යඤ්‌ජනාදයො රූපකායගුණා ගහිතා එව හොන්‌ති අවිනාභාවතොති ‘‘ද්‌වත්‌තිංසවරලක්‌ඛණප්‌පටිමණ්‌ඩිත’’මිච්‌චෙව වුත්‌තං, එවං අනාවරණඤාණෙන සබ්‌බෙපි අනන්‌තාපරිමෙය්‍යභෙදා ධම්‌මකායගුණා ගහිතා එව හොන්‌තීති සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණග්‌ගහණමෙව කතං නානන්‌තරියභාවතොති දට්‌ඨබ්‌බං. කඞ්‌ඛහීති ‘‘අහො වත තෙ ගුණා න භවෙය්‍යුං, භවෙය්‍යුං වා’’ති පත්‌ථනුප්‌පාදනවසෙන කඞ්‌ඛති. පුරිමො හි විපරීතජ්‌ඣාසයො, ඉතරො යථාභූතඤාණජ්‌ඣාසයො. විචිනන්‌තොති විචයභූතාය පඤ්‌ඤාය තෙ විවෙචෙතුකාමො තදභාවතො කිච්‌ඡං දුක්‌ඛං ආපජ්‌ජති, කිච්‌ඡප්‌පත්‌ති ච තත්‌ථ නිච්‌ඡෙතුං අසමත්‌ථතායෙවාති ආහ ‘‘විනිච්‌ඡෙතුං න සක්‌කොතී’’ති. විගතා චිකිච්‌ඡාති විචිකිච්‌ඡා. අධිමොක්‌ඛං න පටිලභතීති ‘‘එවමෙත’’න්‌ති ඔකප්‌පනවසෙන ගුණෙසු විනිච්‌ඡයං නාධිගච්‌ඡති. ඔතරිත්‌වාති ඤාණෙන අනුපවිසිත්‌වා. පසීදිතුන්‌ති ‘‘පසන්‌නරූපධම්‌මකායගුණෙහි භගවා’’ති පසීදිතුං. අනාවිලො අකාලුස්‌සො හොතුං න සක්‌කොති. ‘‘කඞ්‌ඛතී’’ති ඉමිනා දුබ්‌බලා විමති වුත්‌තා, ‘‘විචිකිච්‌ඡතී’’ති ඉමිනා මජ්‌ඣිමා, ‘‘නාධිමුච්‌චතී’’ති ඉමිනා බලවතී, ‘‘න සම්‌පසීදතී’’ති ඉමිනා තිවිධායපි විමතියා වසෙන උප්‌පන්‌නචිත්‌තකාලුස්‌සියං වුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.
Buddhānaṃ dhammakāyo viya rūpakāyopi anaññasādhāraṇatāya anuttaraguṇādhiṭṭhānatāya ca apaccakkhakārīnaṃ saṃsayavatthu hotiyevāti ‘‘sarīre vā guṇe vā kaṅkhatī’’ti vuttaṃ. Tattha yathā mahāpurisalakkhaṇena anubyañjanādayo rūpakāyaguṇā gahitā eva honti avinābhāvatoti ‘‘dvattiṃsavaralakkhaṇappaṭimaṇḍita’’micceva vuttaṃ, evaṃ anāvaraṇañāṇena sabbepi anantāparimeyyabhedā dhammakāyaguṇā gahitā eva hontīti sabbaññutaññāṇaggahaṇameva kataṃ nānantariyabhāvatoti daṭṭhabbaṃ. Kaṅkhahīti ‘‘aho vata te guṇā na bhaveyyuṃ, bhaveyyuṃ vā’’ti patthanuppādanavasena kaṅkhati. Purimo hi viparītajjhāsayo, itaro yathābhūtañāṇajjhāsayo. Vicinantoti vicayabhūtāya paññāya te vivecetukāmo tadabhāvato kicchaṃ dukkhaṃ āpajjati, kicchappatti ca tattha nicchetuṃ asamatthatāyevāti āha ‘‘vinicchetuṃ na sakkotī’’ti. Vigatā cikicchāti vicikicchā. Adhimokkhaṃ na paṭilabhatīti ‘‘evameta’’nti okappanavasena guṇesu vinicchayaṃ nādhigacchati. Otaritvāti ñāṇena anupavisitvā. Pasīditunti ‘‘pasannarūpadhammakāyaguṇehi bhagavā’’ti pasīdituṃ. Anāvilo akālusso hotuṃ na sakkoti. ‘‘Kaṅkhatī’’ti iminā dubbalā vimati vuttā, ‘‘vicikicchatī’’ti iminā majjhimā, ‘‘nādhimuccatī’’ti iminā balavatī, ‘‘na sampasīdatī’’ti iminā tividhāyapi vimatiyā vasena uppannacittakālussiyaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ.
ආතප්‌පායාතිආදිතො තපති සන්‌තපති කිලෙසෙති ආතප්‌පං, ආරම්‌භධාතු, තදත්‌ථාය. අනුයොගායාති යථා සංකිලෙසධම්‌මානං අවසරො න හොති, එවං අනු අනු යුඤ්‌ජනං අනුයොගො, නික්‌කමධාතු, තදත්‌ථාය. තෙනාහ ‘‘පුනප්‌පුනං යොගායා’’ති. සාතච්‌චායාති යථා උපරූපරි විසෙසාධිගමො හොති, තථා සතතස්‌ස නිරන්‌තරපවත්‌තස්‌ස අනුයොගස්‌ස භාවො සාතච්‌චං, පරක්‌කමධාතු, තදත්‌ථාය. පධානායාති සන්‌තමෙවං තිවිධධාතුසංවඩ්‌ඪිතානුභාවං සබ්‌බකිලෙසවිද්‌ධංසනසමත්‌ථං පධානසඞ්‌ඛාතං වීරියං, තදත්‌ථාය. එත්‌ථ ච ආතප්‌පාය චිත්‌තං න නමති යථාවුත්‌තකඞ්‌ඛාවසෙන, පගෙව අනුයොගාදිඅත්‌ථන්‌ති දස්‌සෙතුං චත්‌තාරිපි පදානි ගහිතානි, අනවසෙසවිසෙසදස්‌සනත්‌ථං වා. කෙචි පන ‘‘ආතප්‌පවෙවචනානෙව අනුයොගාදිපදානී’’ති වදන්‌ති. එත්‌තාවතා භගවා සත්‌ථරි කඞ්‌ඛාය චිත්‌තස්‌ස ථද්‌ධකචවරඛාණුකභාවෙන අකුසලභාවාදිආපාදනතො චෙතොඛිලභාවං දස්‌සෙති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.
Ātappāyātiādito tapati santapati kileseti ātappaṃ, ārambhadhātu, tadatthāya. Anuyogāyāti yathā saṃkilesadhammānaṃ avasaro na hoti, evaṃ anu anu yuñjanaṃ anuyogo, nikkamadhātu, tadatthāya. Tenāha ‘‘punappunaṃ yogāyā’’ti. Sātaccāyāti yathā uparūpari visesādhigamo hoti, tathā satatassa nirantarapavattassa anuyogassa bhāvo sātaccaṃ, parakkamadhātu, tadatthāya. Padhānāyāti santamevaṃ tividhadhātusaṃvaḍḍhitānubhāvaṃ sabbakilesaviddhaṃsanasamatthaṃ padhānasaṅkhātaṃ vīriyaṃ, tadatthāya. Ettha ca ātappāya cittaṃ na namati yathāvuttakaṅkhāvasena, pageva anuyogādiatthanti dassetuṃ cattāripi padāni gahitāni, anavasesavisesadassanatthaṃ vā. Keci pana ‘‘ātappavevacanāneva anuyogādipadānī’’ti vadanti. Ettāvatā bhagavā satthari kaṅkhāya cittassa thaddhakacavarakhāṇukabhāvena akusalabhāvādiāpādanato cetokhilabhāvaṃ dasseti. Sesesupi eseva nayo.
සික්‌ඛාග්‌ගහණෙන පටිපත්‌තිසද්‌ධම්‌මස්‌ස ගහිතත්‌තා වුත්‌තං ‘‘පරියත්‌තිධම්‌මෙ ච පටිවෙධධම්‌මෙ චා’’ති. පරියත්‌තිධම්‌මෙ යත්‌ථ කඞ්‌ඛාය සම්‌භවො, තං දස්‌සෙතුං ‘‘චතුරාසීති ධම්‌මක්‌ඛන්‌ධසහස්‌සානී’’තිආදි වුත්‌තං. තයිදං නිදස්‌සනමත්‌තං දට්‌ඨබ්‌බං පරම්‌පරාය පටිවෙධාවහභාවාදිවසෙනපි එකච්‌චානං තත්‌ථ සංසයුප්‌පත්‌තිතො. යථා ච පටිවෙධෙ කඞ්‌ඛා වුත්‌තා, එවං අධිගමධම්‌මෙපි පවත්‌තතීති වෙදිතබ්‌බා. තථා හි එකච්‌චෙ ‘‘කසිණාදිභාවනාය ඣානානි ඉජ්‌ඣන්‌තී’’ති වදන්‌ති. ‘‘කසිණනිස්‌සන්‌දො ආරුප්‌පාති, මෙත්‌තාදිනිස්‌සන්‌දො චතුත්‌ථබ්‍රහ්‌මවිහාරො’’ති එවමාදිනා කඞ්‌ඛතියෙවාති. එත්‌ථ ච නවලොකුත්‌තරෙසු පඤ්‌ඤත්‌තියංයෙව කඞ්‌ඛාපවත්‌ති වෙදිතබ්‌බා අසංකිලෙසිකත්‌තා ලොකුත්‌තරධම්‌මානං.
Sikkhāggahaṇena paṭipattisaddhammassa gahitattā vuttaṃ ‘‘pariyattidhamme ca paṭivedhadhamme cā’’ti. Pariyattidhamme yattha kaṅkhāya sambhavo, taṃ dassetuṃ ‘‘caturāsīti dhammakkhandhasahassānī’’tiādi vuttaṃ. Tayidaṃ nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ paramparāya paṭivedhāvahabhāvādivasenapi ekaccānaṃ tattha saṃsayuppattito. Yathā ca paṭivedhe kaṅkhā vuttā, evaṃ adhigamadhammepi pavattatīti veditabbā. Tathā hi ekacce ‘‘kasiṇādibhāvanāya jhānāni ijjhantī’’ti vadanti. ‘‘Kasiṇanissando āruppāti, mettādinissando catutthabrahmavihāro’’ti evamādinā kaṅkhatiyevāti. Ettha ca navalokuttaresu paññattiyaṃyeva kaṅkhāpavatti veditabbā asaṃkilesikattā lokuttaradhammānaṃ.
එවරූපන්‌ති එදිසං සුප්‌පටිපත්‌ති-උජුප්‌පටිපත්‌ති-ඤායප්‌පටිපත්‌ති-සාමීචිප්‌පටිපත්‌ති-සඞ්‌ඛාතං සම්‌මාපටිපදං. අධිසීලසික්‌ඛාදයො ලොකුත්‌තරධම්‌මස්‌ස අනුධම්‌මභූතා වෙදිතබ්‌බා. එවඤ්‌හි මග්‌ගඵලසික්‌ඛාහි ඉමාසං විසෙසො සිද්‌ධො හොති. තථා හි වුත්‌තං ‘‘සික්‌ඛාග්‌ගහණෙන පටිපත්‌තිසද්‌ධම්‌මස්‌ස ගහිතත්‌තා’’ති. එත්‌ථ ච යථා විචිකිච්‌ඡා වත්‌ථුත්‌තයස්‌ස සික්‌ඛාය ච ගුණෙසු අනධිමුච්‌චනඅසම්‌පසීදනවසෙන අප්‌පටිපත්‌තිභාවතො චිත්‌තස්‌ස ථද්‌ධභාවො ආසප්‌පනපරිසප්‌පනවසෙන පවත්‌තියා කචවරඛාණුකභාවො ච, එවං සබ්‍රහ්‌මචාරීසු ආඝාතචණ්‌ඩික්‌කාදිවසෙන චිත්‌තස්‌ස ථද්‌ධභාවො ච උපහනනවිරුජ්‌ඣනාදිවසෙන කචවරඛාණුකභාවො ච වෙදිතබ්‌බො. අරියසඞ්‌ඝවිසයා විචිකිච්‌ඡා, පුග්‌ගලවිසයා කාචි නත්‌ථීති සඞ්‌ඝවිසයාව ගහිතා, සාසනිකවසෙන චායං චෙතොඛිලදෙසනාති සබ්‍රහ්‌මචාරීවිසයොව කොපො ගහිතො.
Evarūpanti edisaṃ suppaṭipatti-ujuppaṭipatti-ñāyappaṭipatti-sāmīcippaṭipatti-saṅkhātaṃ sammāpaṭipadaṃ. Adhisīlasikkhādayo lokuttaradhammassa anudhammabhūtā veditabbā. Evañhi maggaphalasikkhāhi imāsaṃ viseso siddho hoti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘sikkhāggahaṇena paṭipattisaddhammassa gahitattā’’ti. Ettha ca yathā vicikicchā vatthuttayassa sikkhāya ca guṇesu anadhimuccanaasampasīdanavasena appaṭipattibhāvato cittassa thaddhabhāvo āsappanaparisappanavasena pavattiyā kacavarakhāṇukabhāvo ca, evaṃ sabrahmacārīsu āghātacaṇḍikkādivasena cittassa thaddhabhāvo ca upahananavirujjhanādivasena kacavarakhāṇukabhāvo ca veditabbo. Ariyasaṅghavisayā vicikicchā, puggalavisayā kāci natthīti saṅghavisayāva gahitā, sāsanikavasena cāyaṃ cetokhiladesanāti sabrahmacārīvisayova kopo gahito.
186. යථා වත්‌ථුකාමො, එවං කිලෙසකාමොපි අස්‌සාදනීයො එවාති ‘‘කිලෙසකාමෙපී’’ති වුත්‌තං. තෙනාහ භගවා ‘‘රූපතණ්‌හා ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්‌ථෙසා තණ්‌හා උප්‌පජ්‌ජමානා උප්‌පජ්‌ජති, එත්‌ථ නිවිසමානා නිවිසතී’’තිආදි (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.133; විභ. 203). කාමනිද්‌දෙසෙ (මහානි. 1) සබ්‌බෙපි තෙභූමකා ධම්‌මා කාමනීයට්‌ඨෙන ‘‘කාමා’’ති වුත්‌තා, බලවකාමරාගවත්‌ථුභූතායෙවෙත්‌ථ කාමග්‌ගහණෙන ගහිතාති. විනිබද්‌ධවත්‌ථුභාවෙන යථා විසුං අත්‌තනො කායො ගහිතො, තථා පරෙසං තථාරූපා රූපධම්‌මා සමූහට්‌ඨෙනාති ආහ ‘‘රූපෙති බහිද්‌ධාරූපෙ’’ති. යථා හි පඤ්‌චකාමගුණිකො රාගො ඣානාදිවිසෙසාධිගමස්‌ස විනිබද්‌ධාය සංවත්‌තති, එවං අත්‌තනො කායෙ අපෙක්‌ඛා බහිද්‌ධා ච සකපරික්‌ඛාරඤාතිමිත්‌තාදීසු අපෙක්‌ඛාති. කෙචි පනෙත්‌ථ ‘‘රූපෙති රූපජ්‌ඣානෙ’’තිආදිනා පපඤ්‌චෙන්‌ති. තදයුත්‌තං ඣානාධිගමවිනිබද්‌ධානං සීලස්‌ස ච සංකිලෙසභූතානං චෙතොවිනිබද්‌ධභාවෙන ගහිතත්‌තා.
186. Yathā vatthukāmo, evaṃ kilesakāmopi assādanīyo evāti ‘‘kilesakāmepī’’ti vuttaṃ. Tenāha bhagavā ‘‘rūpataṇhā loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisatī’’tiādi (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133; vibha. 203). Kāmaniddese (mahāni. 1) sabbepi tebhūmakā dhammā kāmanīyaṭṭhena ‘‘kāmā’’ti vuttā, balavakāmarāgavatthubhūtāyevettha kāmaggahaṇena gahitāti. Vinibaddhavatthubhāvena yathā visuṃ attano kāyo gahito, tathā paresaṃ tathārūpā rūpadhammā samūhaṭṭhenāti āha ‘‘rūpeti bahiddhārūpe’’ti. Yathā hi pañcakāmaguṇiko rāgo jhānādivisesādhigamassa vinibaddhāya saṃvattati, evaṃ attano kāye apekkhā bahiddhā ca sakaparikkhārañātimittādīsu apekkhāti. Keci panettha ‘‘rūpeti rūpajjhāne’’tiādinā papañcenti. Tadayuttaṃ jhānādhigamavinibaddhānaṃ sīlassa ca saṃkilesabhūtānaṃ cetovinibaddhabhāvena gahitattā.
යාවදත්‌ථන්‌ති යාව අත්‌ථෙති අභිකඞ්‌ඛති, තාව. තෙනාහ ‘‘යත්‌තකං ඉච්‌ඡති, තත්‌තක’’න්‌ති. න්‌ති යාවදත්‌ථං උදරපූරං භුත්‌තං. අවදෙහනතො පූරණතො. සෙය්‍යසුඛන්‌ති සෙය්‍යං පටිච්‌ච උප්‌පජ්‌ජනකසුඛං. පස්‌සසුඛන්‌ති පස්‌සානං සම්‌පරිවත්‌තනෙන උප්‌පජ්‌ජනකසුඛං. නිද්‌දාසුඛන්‌ති නිද්‌දායනෙන උප්‌පජ්‌ජනකසුඛං.
Yāvadatthanti yāva attheti abhikaṅkhati, tāva. Tenāha ‘‘yattakaṃ icchati, tattaka’’nti. Nti yāvadatthaṃ udarapūraṃ bhuttaṃ. Avadehanato pūraṇato. Seyyasukhanti seyyaṃ paṭicca uppajjanakasukhaṃ. Passasukhanti passānaṃ samparivattanena uppajjanakasukhaṃ. Niddāsukhanti niddāyanena uppajjanakasukhaṃ.
සීලෙනාතිආදි පත්‌ථනාකාරදස්‌සනං. වතසමාදානන්‌ති ධුතඞ්‌ගාදිවතානුට්‌ඨානං. තපොති වීරියාරම්‌භො. සො හි කිලෙසානං තපනට්‌ඨෙන නිග්‌ගණ්‌හනට්‌ඨෙන තපචරණන්‌ති වුත්‌තං.
Sīlenātiādi patthanākāradassanaṃ. Vatasamādānanti dhutaṅgādivatānuṭṭhānaṃ. Tapoti vīriyārambho. So hi kilesānaṃ tapanaṭṭhena niggaṇhanaṭṭhena tapacaraṇanti vuttaṃ.
189. ඡන්‌දං නිස්‌සායාති ඡන්‌දං ධුරං, ඡන්‌දං ජෙට්‌ඨකං, ඡන්‌දං පුබ්‌බඞ්‌ගමං කත්‌වා පවත්‌තිවසෙන ඡන්‌දං නිස්‌සාය. ජෙට්‌ඨකට්‌ඨෙන පධානභූතා, පධානභාවං වා පත්‌තාති පධානභූතා. තෙහි ධම්‌මෙහීති ඡන්‌දනිස්‌සයෙන පවත්‌තසමාධිනා චෙව ‘‘පධානසඞ්‌ඛාරො’’ති වුත්‌තවීරියෙන ච. උපෙතන්‌ති සම්‌පයුත්‌තං. ඉජ්‌ඣනට්‌ඨෙන ඉද්‌ධි, නිප්‌ඵත්‌තිඅත්‌ථෙන පටිලාභට්‌ඨෙන චාති අත්‌ථො, තස්‌සා ඉද්‌ධියා පාදං පාදකං පදට්‌ඨානභූතං. අථ වා ඉජ්‌ඣන්‌ති තාය ඉද්‌ධා වුද්‌ධා උක්‌කංසගතා හොන්‌තීති ඉද්‌ධි, සාව උපරිවිසෙසානං අධිට්‌ඨානභාවතො පාදො. තෙනාහ ‘‘ඉද්‌ධිභූතං වා පාදන්‌ති ඉද්‌ධිපාද’’න්‌ති. සෙසෙසුපීති වීරියිද්‌ධිපාදාදීසුපි. අස්‌සාති ඉද්‌ධිපාදස්‌ස. අත්‌ථො දීපිතොති දීපනත්‌ථං කතං, තස්‌මා විසුද්‌ධිමග්‌ගසංවණ්‌ණනායං (විසුද්‌ධි. මහාටී. 2.369) තස්‌ස අත්‌ථවිචාරො ගහෙතබ්‌බො. ඉද්‌ධිපාදානං සමාධිපධානත්‌තා වුත්‌තං ‘‘වික්‌ඛම්‌භනප්‌පහානං කථිත’’න්‌ති. තෙසං තෙසං කුසලධම්‌මානං අනුප්‌පන්‌නානං උප්‌පාදනකිරියාය උප්‌පන්‌නානං පරිබ්‍රූහනකිරියාය උස්‌සහනතො උස්‌සොළ්‌හී, ථාමප්‌පත්‌තා පරක්‌කමධාතු. සා පන චතුන්‌නං ඉද්‌ධිපාදානං විසෙසපච්‌චයභූතා තෙ උපාදාය ‘‘පඤ්‌චමී’’ති වුත්‌තා, සා ච යස්‌මා සමථවිපස්‌සනාභාවනාසු තත්‌ථ චආදිමජ්‌ඣපරියොසානෙසු සාධෙතබ්‌බං වීරියං, තස්‌මා ආහ ‘‘උස්‌සොළ්‌හීති සබ්‌බත්‌ථ කත්‌තබ්‌බවීරියං දස්‌සෙතී’’ති. පුබ්‌බභාගියසමථවිපස්‌සනාසාධනං පහාතබ්‌බධම්‌මවිභාගෙන භින්‌දිත්‌වා ආහ ‘‘පඤ්‌ච චෙතොඛිලප්‌පහානානි පඤ්‌ච විනිබන්‌ධප්‌පහානානී’’ති. භබ්‌බොති යුත්‌තො අරහති නිප්‌ඵත්‌තියා. ඤාණෙනාති මග්‌ගඤාණෙන. කිලෙසභෙදායාති කිලෙසානං සමුච්‌ඡින්‌දනාය. ඛෙමස්‌සාති අනුපද්‌දවස්‌ස.
189.Chandaṃ nissāyāti chandaṃ dhuraṃ, chandaṃ jeṭṭhakaṃ, chandaṃ pubbaṅgamaṃ katvā pavattivasena chandaṃ nissāya. Jeṭṭhakaṭṭhena padhānabhūtā, padhānabhāvaṃ vā pattāti padhānabhūtā. Tehi dhammehīti chandanissayena pavattasamādhinā ceva ‘‘padhānasaṅkhāro’’ti vuttavīriyena ca. Upetanti sampayuttaṃ. Ijjhanaṭṭhena iddhi, nipphattiatthena paṭilābhaṭṭhena cāti attho, tassā iddhiyā pādaṃ pādakaṃ padaṭṭhānabhūtaṃ. Atha vā ijjhanti tāya iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iddhi, sāva uparivisesānaṃ adhiṭṭhānabhāvato pādo. Tenāha ‘‘iddhibhūtaṃ vā pādanti iddhipāda’’nti. Sesesupīti vīriyiddhipādādīsupi. Assāti iddhipādassa. Attho dīpitoti dīpanatthaṃ kataṃ, tasmā visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. mahāṭī. 2.369) tassa atthavicāro gahetabbo. Iddhipādānaṃ samādhipadhānattā vuttaṃ ‘‘vikkhambhanappahānaṃ kathita’’nti. Tesaṃ tesaṃ kusaladhammānaṃ anuppannānaṃ uppādanakiriyāya uppannānaṃ paribrūhanakiriyāya ussahanato ussoḷhī, thāmappattā parakkamadhātu. Sā pana catunnaṃ iddhipādānaṃ visesapaccayabhūtā te upādāya ‘‘pañcamī’’ti vuttā, sā ca yasmā samathavipassanābhāvanāsu tattha caādimajjhapariyosānesu sādhetabbaṃ vīriyaṃ, tasmā āha ‘‘ussoḷhīti sabbattha kattabbavīriyaṃ dassetī’’ti. Pubbabhāgiyasamathavipassanāsādhanaṃ pahātabbadhammavibhāgena bhinditvā āha ‘‘pañca cetokhilappahānāni pañca vinibandhappahānānī’’ti. Bhabboti yutto arahati nipphattiyā. Ñāṇenāti maggañāṇena. Kilesabhedāyāti kilesānaṃ samucchindanāya. Khemassāti anupaddavassa.
සම්‌භාවනත්‌ථෙති (සාරත්‌ථ. ටී. 1.11; අ. නි. ටී. 3.7.71) ‘‘අපි නාමෙවං සියා’’ති විකප්‌පනත්‌ථො සම්‌භාවනත්‌ථො. එවං හීති එවං එකමෙව සඞ්‌ඛ්‍යං අවත්‌වා අපරාය සඞ්‌ඛ්‍යාය සද්‌ධිං වචනං ලොකෙ සිලිට්‌ඨවචනං හොති යථා ‘‘ද්‌වෙ වා තීණි වා උදකඵුසිතානී’’ති. සම්‌මා අධිසයිතානීති පාදාදීහි අත්‌තනා නෙසං කිඤ්‌චි උපඝාතං අකරොන්‌තියා බහිවාතාදිපරිස්‌සයපරිහරණත්‌ථං සම්‌මදෙව උපරි සයිතානි. උතුං ගාහාපෙන්‌තියාති තෙසං අල්‌ලසිනෙහපරියාදානත්‌ථං අත්‌තනො කායුස්‌මාවසෙන උතුං ගණ්‌හාපෙන්‌තියා. තෙනාහ ‘‘උස්‌මීකතානී’’ති. සම්‌මා පරිභාවිතානීති සම්‌මදෙව සබ්‌බසො කුක්‌කුටවාසනාය වාසිතානි. තෙනාහ ‘‘කුක්‌කුටගන්‌ධං ගාහාපිතානී’’ති. අයඤ්‌ච කුක්‌කුටගන්‌ධපරිභාවනා සම්‌මාඅධිසයනසම්‌මාපරිසෙදනනිප්‌ඵත්‌තියා ‘‘අනුනිප්‌ඵාදී’’ති (සාරත්‌ථ. ටී. 1.11) දට්‌ඨබ්‌බා. තෙහි පන සද්‌ධිංයෙව ඉජ්‌ඣනතො වුත්‌තං ‘‘තිවිධකිරියාකරණෙනා’’ති. කිඤ්‌චාපි න එවං ‘‘අහො වතිමෙ’’තිආදිනා ඉච්‌ඡා උප්‌පජ්‌ජෙය්‍ය, කාරණස්‌ස පන සම්‌පාදිතත්‌තා අථ ඛො භබ්‌බාව අභිනිබ්‌භිජ්‌ජිතුන්‌ති යොජනා . කස්‌මා භබ්‌බාති ආහ ‘‘තෙ හි යස්‌මා තායා’’තිආදි. එත්‌ථ යථා කපාලස්‌ස තනුතා ආලොකස්‌ස අන්‌තො පඤ්‌ඤායමානස්‌ස කාරණං, තථා කපාලස්‌ස තනුතාය නඛසිඛාමුඛතුණ්‌ඩකානං ඛරතාය ච අල්‌ලසිනෙහස්‌ස පරියාදානං කාරණවචනන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං, තස්‌මාති ආලොකස්‌ස අන්‌තො පඤ්‌ඤායමානතො, සයඤ්‌ච පරිපාකගතත්‌තා.
Sambhāvanattheti (sārattha. ṭī. 1.11; a. ni. ṭī. 3.7.71) ‘‘api nāmevaṃ siyā’’ti vikappanattho sambhāvanattho. Evaṃ hīti evaṃ ekameva saṅkhyaṃ avatvā aparāya saṅkhyāya saddhiṃ vacanaṃ loke siliṭṭhavacanaṃ hoti yathā ‘‘dve vā tīṇi vā udakaphusitānī’’ti. Sammā adhisayitānīti pādādīhi attanā nesaṃ kiñci upaghātaṃ akarontiyā bahivātādiparissayapariharaṇatthaṃ sammadeva upari sayitāni. Utuṃ gāhāpentiyāti tesaṃ allasinehapariyādānatthaṃ attano kāyusmāvasena utuṃ gaṇhāpentiyā. Tenāha ‘‘usmīkatānī’’ti. Sammā paribhāvitānīti sammadeva sabbaso kukkuṭavāsanāya vāsitāni. Tenāha ‘‘kukkuṭagandhaṃ gāhāpitānī’’ti. Ayañca kukkuṭagandhaparibhāvanā sammāadhisayanasammāparisedananipphattiyā ‘‘anunipphādī’’ti (sārattha. ṭī. 1.11) daṭṭhabbā. Tehi pana saddhiṃyeva ijjhanato vuttaṃ ‘‘tividhakiriyākaraṇenā’’ti. Kiñcāpi na evaṃ ‘‘aho vatime’’tiādinā icchā uppajjeyya, kāraṇassa pana sampāditattā atha kho bhabbāva abhinibbhijjitunti yojanā . Kasmā bhabbāti āha ‘‘te hi yasmā tāyā’’tiādi. Ettha yathā kapālassa tanutā ālokassa anto paññāyamānassa kāraṇaṃ, tathā kapālassa tanutāya nakhasikhāmukhatuṇḍakānaṃ kharatāya ca allasinehassa pariyādānaṃ kāraṇavacananti daṭṭhabbaṃ, tasmāti ālokassa anto paññāyamānato, sayañca paripākagatattā.
ඔපම්‌මසම්‌පටිපාදනන්‌ති ඔපම්‌මත්‌ථස්‌ස උපමෙය්‍යෙන සම්‌මදෙව පටිපාදනං. අත්‌ථෙනාති උපමෙය්‍යත්‌ථෙන. යථා කුක්‌කුටියා අණ්‌ඩෙසු තිවිධකිරියාය කරණං කුක්‌කුටච්‌ඡාපකානං අණ්‌ඩකොසතො නික්‌ඛමනස්‌ස මූලකාරණං, එවං භික්‌ඛුනො උස්‌සොළ්‌හීපන්‌නරසානි අඞ්‌ගානි අවිජ්‌ජණ්‌ඩකොසතො නික්‌ඛමනස්‌ස මූලකාරණන්‌ති ආහ ‘‘තස්‌සා කුක්‌කුටියා…පෙ.… සමන්‌නාගතභාවො’’ති. පටිච්‌ඡාදනසාමඤ්‌ඤෙන අවිජ්‌ජාය අණ්‌ඩකොසසදිසතාය බලවවිපස්‌සනාවසෙන අවිජ්‌ජණ්‌ඩකොසස්‌ස තනුභාවො, විපස්‌සනාඤාණස්‌ස පරිණාමකාලො වුට්‌ඨානගාමිනිභාවාපත්‌ති, තදා ච සා මග්‌ගඤාණගබ්‌භං ධාරෙන්‌තී විය හොතීති ආහ ‘‘ගබ්‌භග්‌ගහණකාලො’’ති. අභිඤ්‌ඤාපක්‌ඛෙති ලොකියාභිඤ්‌ඤාපක්‌ඛෙ. ලොකුත්‌තරාභිඤ්‌ඤා හි අවිජ්‌ජණ්‌ඩකොසං පදාලිකාති. ගාථාය අවිජ්‌ජණ්‌ඩකොසං පහරතීති දෙසනාවිලාසෙන විනෙය්‍යසන්‌තානගතං අවිජ්‌ජණ්‌ඩකොසං ඝට්‌ටෙති, යථාඨානෙ ඨාතුං න දෙති.
Opammasampaṭipādananti opammatthassa upameyyena sammadeva paṭipādanaṃ. Atthenāti upameyyatthena. Yathā kukkuṭiyā aṇḍesu tividhakiriyāya karaṇaṃ kukkuṭacchāpakānaṃ aṇḍakosato nikkhamanassa mūlakāraṇaṃ, evaṃ bhikkhuno ussoḷhīpannarasāni aṅgāni avijjaṇḍakosato nikkhamanassa mūlakāraṇanti āha ‘‘tassā kukkuṭiyā…pe… samannāgatabhāvo’’ti. Paṭicchādanasāmaññena avijjāya aṇḍakosasadisatāya balavavipassanāvasena avijjaṇḍakosassa tanubhāvo, vipassanāñāṇassa pariṇāmakālo vuṭṭhānagāminibhāvāpatti, tadā ca sā maggañāṇagabbhaṃ dhārentī viya hotīti āha ‘‘gabbhaggahaṇakālo’’ti. Abhiññāpakkheti lokiyābhiññāpakkhe. Lokuttarābhiññā hi avijjaṇḍakosaṃ padālikāti. Gāthāya avijjaṇḍakosaṃ paharatīti desanāvilāsena vineyyasantānagataṃ avijjaṇḍakosaṃ ghaṭṭeti, yathāṭhāne ṭhātuṃ na deti.
පටිසඞ්‌ඛානප්‌පහානන්‌ති තදඞ්‌ගප්‌පහානපුබ්‌බකං වික්‌ඛම්‌භනප්‌පහානං. පුබ්‌බභාගියා ඉද්‌ධිපාදා පාළියං ගහිතාති ‘‘ඉද්‌ධිපාදෙහි වික්‌ඛම්‌භනප්‌පහාන’’න්‌ති වුත්‌තං. ‘‘උස්‌සොළ්‌හිපන්‌නරසඞ්‌ගසමන්‌නාගතො භික්‌ඛු භබ්‌බො අභිනිබ්‌බිදායා’’තිආදිවචනතො (ම. නි. 1.189) ලොකුත්‌තරිද්‌ධිපාදා පන සම්‌බොධග්‌ගහණෙනෙව ගහිතා. මග්‌ගෙ ආගතෙති උස්‌සොළ්‌හීපන්‌නරසඞ්‌ගසමන්‌නාගතස්‌ස භික්‌ඛුනො විපස්‌සනං උස්‌සුක්‌කාපයතො මග්‌ගෙ ආගතෙ උප්‌පන්‌නෙ, පාළියං වා අභිනිබ්‌භිදාසම්‌බොධග්‌ගහණෙහි මග්‌ගෙ ආගතෙ. ඵලෙ ආගතෙති එත්‌ථාපි වුත්‌තනයෙන අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. නිබ්‌බානස්‌ස පන පාළියං අනාගතත්‌තා නිස්‌සරණප්‌පහානං න ගහිතං. සෙසං සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යමෙව.
Paṭisaṅkhānappahānanti tadaṅgappahānapubbakaṃ vikkhambhanappahānaṃ. Pubbabhāgiyā iddhipādā pāḷiyaṃ gahitāti ‘‘iddhipādehi vikkhambhanappahāna’’nti vuttaṃ. ‘‘Ussoḷhipannarasaṅgasamannāgato bhikkhu bhabbo abhinibbidāyā’’tiādivacanato (ma. ni. 1.189) lokuttariddhipādā pana sambodhaggahaṇeneva gahitā. Magge āgateti ussoḷhīpannarasaṅgasamannāgatassa bhikkhuno vipassanaṃ ussukkāpayato magge āgate uppanne, pāḷiyaṃ vā abhinibbhidāsambodhaggahaṇehi magge āgate. Phale āgateti etthāpi vuttanayena attho veditabbo. Nibbānassa pana pāḷiyaṃ anāgatattā nissaraṇappahānaṃ na gahitaṃ. Sesaṃ suviññeyyameva.
චෙතොඛිලසුත්‌තවණ්‌ණනාය ලීනත්‌ථප්‌පකාසනා සමත්‌තා.
Cetokhilasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / මජ්‌ඣිමනිකාය • Majjhimanikāya / 6. චෙතොඛිලසුත්‌තං • 6. Cetokhilasuttaṃ
අට්‌ඨකථා • Aṭṭhakathā / සුත්‌තපිටක (අට්‌ඨකථා) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / මජ්‌ඣිමනිකාය (අට්‌ඨකථා) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / 6. චෙතොඛිලසුත්‌තවණ්‌ණනා • 6. Cetokhilasuttavaṇṇanā
