Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปฎิสมฺภิทามคฺค-อฎฺฐกถา • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
๕๒. เจโตปริยญาณนิเทฺทสวณฺณนา
52. Cetopariyañāṇaniddesavaṇṇanā
๑๐๔. เจโตปริยญาณนิเทฺทเส โส เอวํ ปชานาตีติ อิทานิ วตฺตพฺพํ วิธานํ อุปทิสติฯ อิทํ รูปํ โสมนสฺสินฺทฺริยสมุฎฺฐิตนฺติอาทิ อาทิกมฺมิเกน ฌายินา ปฎิปชฺชิตพฺพํ วิธานํฯ กถํ? เอตญฺหิ ญาณํ อุปฺปาเทตุกาเมน ฌายินา ปฐมํ ตาว ทิพฺพจกฺขุญาณํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ เอตญฺหิ ทิพฺพจกฺขุวเสน อิชฺฌติ, ตํ เอตสฺส ปริกมฺมํฯ ตสฺมา เตน ภิกฺขุนา อาโลกํ วเฑฺฒตฺวา ทิเพฺพน จกฺขุนา ปรสฺส หทยรูปํ นิสฺสาย วตฺตมานสฺส โลหิตสฺส วณฺณํ ปสฺสิตฺวา ปสฺสิตฺวา จิตฺตํ ปริเยสิตพฺพํฯ ตญฺหิ โลหิตํ กุสลโสมนเสฺส วตฺตมาเน รตฺตํ โหติ นิโคฺรธปกฺกวณฺณํ, อกุสลโสมนเสฺส วตฺตมาเน ตเทว ลุฬิตํ โหติ, โทมนเสฺส วตฺตมาเน กาฬกํ โหติ ชมฺพุปกฺกวณฺณํ ลุฬิตํฯ กุสลูเปกฺขาย วตฺตมานาย ปสนฺนํ โหติ ติลเตลวณฺณํฯ อกุสลูเปกฺขาย วตฺตมานาย ตเทว ลุฬิตํ โหติฯ ตสฺมา เตน ‘‘อิทํ รูปํ โสมนสฺสินฺทฺริยสมุฎฺฐิตํ, อิทํ รูปํ โทมนสฺสินฺทฺริยสมุฎฺฐิตํ, อิทํ รูปํ อุเปกฺขินฺทฺริยสมุฎฺฐิต’’นฺติ ปรสฺส หทยโลหิตวณฺณํ ปสฺสิตฺวา ปสฺสิตฺวา จิตฺตํ ปริเยสเนฺตน เจโตปริยญาณํ ถามคตํ กาตพฺพํฯ เอวํ ถามคเต หิ ตสฺมิํ อนุกฺกเมน สพฺพมฺปิ กามาวจราทิเภทํ จิตฺตํ ปชานาติ จิตฺตา จิตฺตเมว สงฺกมโนฺต วินา หทยรูปทสฺสเนนฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ อฎฺฐกถายํ –
104. Cetopariyañāṇaniddese so evaṃ pajānātīti idāni vattabbaṃ vidhānaṃ upadisati. Idaṃ rūpaṃ somanassindriyasamuṭṭhitantiādi ādikammikena jhāyinā paṭipajjitabbaṃ vidhānaṃ. Kathaṃ? Etañhi ñāṇaṃ uppādetukāmena jhāyinā paṭhamaṃ tāva dibbacakkhuñāṇaṃ uppādetabbaṃ. Etañhi dibbacakkhuvasena ijjhati, taṃ etassa parikammaṃ. Tasmā tena bhikkhunā ālokaṃ vaḍḍhetvā dibbena cakkhunā parassa hadayarūpaṃ nissāya vattamānassa lohitassa vaṇṇaṃ passitvā passitvā cittaṃ pariyesitabbaṃ. Tañhi lohitaṃ kusalasomanasse vattamāne rattaṃ hoti nigrodhapakkavaṇṇaṃ, akusalasomanasse vattamāne tadeva luḷitaṃ hoti, domanasse vattamāne kāḷakaṃ hoti jambupakkavaṇṇaṃ luḷitaṃ. Kusalūpekkhāya vattamānāya pasannaṃ hoti tilatelavaṇṇaṃ. Akusalūpekkhāya vattamānāya tadeva luḷitaṃ hoti. Tasmā tena ‘‘idaṃ rūpaṃ somanassindriyasamuṭṭhitaṃ, idaṃ rūpaṃ domanassindriyasamuṭṭhitaṃ, idaṃ rūpaṃ upekkhindriyasamuṭṭhita’’nti parassa hadayalohitavaṇṇaṃ passitvā passitvā cittaṃ pariyesantena cetopariyañāṇaṃ thāmagataṃ kātabbaṃ. Evaṃ thāmagate hi tasmiṃ anukkamena sabbampi kāmāvacarādibhedaṃ cittaṃ pajānāti cittā cittameva saṅkamanto vinā hadayarūpadassanena. Vuttampi cetaṃ aṭṭhakathāyaṃ –
‘‘อารุเปฺป ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม กสฺส หทยรูปํ ปสฺสติ, กสฺสินฺทฺริยวิการํ โอโลเกตีติ? น กสฺสจิฯ อิทฺธิมโต วิสโย เอส, ยทิทํ ยตฺถ กตฺถจิ จิตฺตํ อาวชฺชโนฺต โสฬสปฺปเภทํ จิตฺตํ ชานาติฯ อกตาภินิเวสสฺส ปน วเสน อยํ กถา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๐๑)ฯ
‘‘Āruppe parassa cittaṃ jānitukāmo kassa hadayarūpaṃ passati, kassindriyavikāraṃ oloketīti? Na kassaci. Iddhimato visayo esa, yadidaṃ yattha katthaci cittaṃ āvajjanto soḷasappabhedaṃ cittaṃ jānāti. Akatābhinivesassa pana vasena ayaṃ kathā’’ti (visuddhi. 2.401).
ปรสตฺตานนฺติ อตฺตานํ ฐเปตฺวา เสสสตฺตานํฯ ปรปุคฺคลานนฺติ อิทมฺปิ อิมินา เอกตฺถเมว, เวเนยฺยวเสน ปน เทสนาวิลาเสน จ พฺยญฺชเนน นานตฺตํ กตํฯ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาตีติ อตฺตโน จิเตฺตน เตสํ จิตฺตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา สราคาทิวเสน นานปฺปการโต ชานาติฯ สราคํ วาติอาทีสุ วา-สโทฺท สมุจฺจยโตฺถฯ ตตฺถ อฎฺฐวิธํ โลภสหคตจิตฺตํ สราคํ จิตฺตํ นาม, อวเสสํ จตุภูมกกุสลาพฺยากตจิตฺตํ วีตราคํ นามฯ เทฺว โทมนสฺสจิตฺตานิ, เทฺว วิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจจิตฺตานีติ อิมานิ ปน จตฺตาริ จิตฺตานิ อิมสฺมิํ ทุเก สงฺคหํ น คจฺฉนฺติฯ เกจิ ปน เถรา ตานิปิ วีตราคปเทน สงฺคณฺหนฺติฯ ทุวิธํ ปน โทมนสฺสสหคตํ จิตฺตํ สโทสํ จิตฺตํ นาม, สพฺพมฺปิ จตุภูมกํ กุสลาพฺยากตํ วีตโทสํ นามฯ เสสานิ ทส อกุสลจิตฺตานิ อิมสฺมิํ ทุเก สงฺคหํ น คจฺฉนฺติฯ เกจิ ปน เถรา ตานิปิ วีตโทสปเทน สงฺคณฺหนฺติฯ สโมหํ วีตโมหนฺติ เอตฺถ ปน โมเหกเหตุกวเสน วิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจสหคตทฺวยเมว สโมหํฯ โมหสฺส ปน สพฺพากุสเลสุ สมฺภวโต ทฺวาทสวิธมฺปิ อกุสลํ จิตฺตํ ‘‘สโมห’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ อวเสสํ กุสลาพฺยากตํ วีตโมหํฯ ถินมิทฺธานุคตํ ปน สํขิตฺตํ, อุทฺธจฺจานุคตํ วิกฺขิตฺตํฯ รูปาวจรารูปาวจรํ มหคฺคตํ, อวเสสํ อมหคฺคตํฯ สพฺพมฺปิ เตภูมกํ สอุตฺตรํ, โลกุตฺตรํ อนุตฺตรํฯ อุปจารปฺปตฺตํ อปฺปนาปฺปตฺตญฺจ สมาหิตํ, ตทุภยมสมฺปตฺตํ อสมาหิตํฯ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุเจฺฉทปฎิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺติปฺปตฺตํ วิมุตฺตํ, ปญฺจวิธมฺปิ เอตํ วิมุตฺติมปฺปตฺตํ อวิมุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิติ เจโตปริยญาณลาภี ภิกฺขุ โสฬสปฺปเภทมฺปิ จิตฺตํ ปชานาติฯ ปุถุชฺชนา ปน อริยานํ มคฺคผลจิตฺตํ น ชานนฺติ, อริยาปิ จ เหฎฺฐิมา เหฎฺฐิมา อุปริมานํ อุปริมานํ มคฺคผลจิตฺตํ น ชานนฺติ, อุปริมา อุปริมา ปน เหฎฺฐิมานํ เหฎฺฐิมานํ จิตฺตํ ชานนฺตีติฯ
Parasattānanti attānaṃ ṭhapetvā sesasattānaṃ. Parapuggalānanti idampi iminā ekatthameva, veneyyavasena pana desanāvilāsena ca byañjanena nānattaṃ kataṃ. Cetasā ceto paricca pajānātīti attano cittena tesaṃ cittaṃ paricchinditvā sarāgādivasena nānappakārato jānāti. Sarāgaṃ vātiādīsu vā-saddo samuccayattho. Tattha aṭṭhavidhaṃ lobhasahagatacittaṃ sarāgaṃ cittaṃ nāma, avasesaṃ catubhūmakakusalābyākatacittaṃ vītarāgaṃ nāma. Dve domanassacittāni, dve vicikicchāuddhaccacittānīti imāni pana cattāri cittāni imasmiṃ duke saṅgahaṃ na gacchanti. Keci pana therā tānipi vītarāgapadena saṅgaṇhanti. Duvidhaṃ pana domanassasahagataṃ cittaṃ sadosaṃ cittaṃ nāma, sabbampi catubhūmakaṃ kusalābyākataṃ vītadosaṃ nāma. Sesāni dasa akusalacittāni imasmiṃ duke saṅgahaṃ na gacchanti. Keci pana therā tānipi vītadosapadena saṅgaṇhanti. Samohaṃ vītamohanti ettha pana mohekahetukavasena vicikicchāuddhaccasahagatadvayameva samohaṃ. Mohassa pana sabbākusalesu sambhavato dvādasavidhampi akusalaṃ cittaṃ ‘‘samoha’’nti veditabbaṃ. Avasesaṃ kusalābyākataṃ vītamohaṃ. Thinamiddhānugataṃ pana saṃkhittaṃ, uddhaccānugataṃ vikkhittaṃ. Rūpāvacarārūpāvacaraṃ mahaggataṃ, avasesaṃ amahaggataṃ. Sabbampi tebhūmakaṃ sauttaraṃ, lokuttaraṃ anuttaraṃ. Upacārappattaṃ appanāppattañca samāhitaṃ, tadubhayamasampattaṃ asamāhitaṃ. Tadaṅgavikkhambhanasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇavimuttippattaṃ vimuttaṃ, pañcavidhampi etaṃ vimuttimappattaṃ avimuttanti veditabbaṃ. Iti cetopariyañāṇalābhī bhikkhu soḷasappabhedampi cittaṃ pajānāti. Puthujjanā pana ariyānaṃ maggaphalacittaṃ na jānanti, ariyāpi ca heṭṭhimā heṭṭhimā uparimānaṃ uparimānaṃ maggaphalacittaṃ na jānanti, uparimā uparimā pana heṭṭhimānaṃ heṭṭhimānaṃ cittaṃ jānantīti.
เจโตปริยญาณนิเทฺทสวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Cetopariyañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / ปฎิสมฺภิทามคฺคปาฬิ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ๕๒. เจโตปริยญาณนิเทฺทโส • 52. Cetopariyañāṇaniddeso