| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පටිසම්‌භිදාමග්‌ග-අට්‌ඨකථා • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
52. චෙතොපරියඤාණනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා
52. Cetopariyañāṇaniddesavaṇṇanā
104. චෙතොපරියඤාණනිද්‌දෙසෙ සො එවං පජානාතීති ඉදානි වත්‌තබ්‌බං විධානං උපදිසති. ඉදං රූපං සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියසමුට්‌ඨිතන්‌තිආදි ආදිකම්‌මිකෙන ඣායිනා පටිපජ්‌ජිතබ්‌බං විධානං. කථං? එතඤ්‌හි ඤාණං උප්‌පාදෙතුකාමෙන ඣායිනා පඨමං තාව දිබ්‌බචක්‌ඛුඤාණං උප්‌පාදෙතබ්‌බං. එතඤ්‌හි දිබ්‌බචක්‌ඛුවසෙන ඉජ්‌ඣති, තං එතස්‌ස පරිකම්‌මං. තස්‌මා තෙන භික්‌ඛුනා ආලොකං වඩ්‌ඪෙත්‌වා දිබ්‌බෙන චක්‌ඛුනා පරස්‌ස හදයරූපං නිස්‌සාය වත්‌තමානස්‌ස ලොහිතස්‌ස වණ්‌ණං පස්‌සිත්‌වා පස්‌සිත්‌වා චිත්‌තං පරියෙසිතබ්‌බං. තඤ්‌හි ලොහිතං කුසලසොමනස්‌සෙ වත්‌තමානෙ රත්‌තං හොති නිග්‍රොධපක්‌කවණ්‌ණං, අකුසලසොමනස්‌සෙ වත්‌තමානෙ තදෙව ලුළිතං හොති, දොමනස්‌සෙ වත්‌තමානෙ කාළකං හොති ජම්‌බුපක්‌කවණ්‌ණං ලුළිතං. කුසලූපෙක්‌ඛාය වත්‌තමානාය පසන්‌නං හොති තිලතෙලවණ්‌ණං. අකුසලූපෙක්‌ඛාය වත්‌තමානාය තදෙව ලුළිතං හොති. තස්‌මා තෙන ‘‘ඉදං රූපං සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියසමුට්‌ඨිතං, ඉදං රූපං දොමනස්‌සින්‌ද්‍රියසමුට්‌ඨිතං, ඉදං රූපං උපෙක්‌ඛින්‌ද්‍රියසමුට්‌ඨිත’’න්‌ති පරස්‌ස හදයලොහිතවණ්‌ණං පස්‌සිත්‌වා පස්‌සිත්‌වා චිත්‌තං පරියෙසන්‌තෙන චෙතොපරියඤාණං ථාමගතං කාතබ්‌බං. එවං ථාමගතෙ හි තස්‌මිං අනුක්‌කමෙන සබ්‌බම්‌පි කාමාවචරාදිභෙදං චිත්‌තං පජානාති චිත්‌තා චිත්‌තමෙව සඞ්‌කමන්‌තො විනා හදයරූපදස්‌සනෙන. වුත්‌තම්‌පි චෙතං අට්‌ඨකථායං –
104. Cetopariyañāṇaniddese so evaṃ pajānātīti idāni vattabbaṃ vidhānaṃ upadisati. Idaṃ rūpaṃ somanassindriyasamuṭṭhitantiādi ādikammikena jhāyinā paṭipajjitabbaṃ vidhānaṃ. Kathaṃ? Etañhi ñāṇaṃ uppādetukāmena jhāyinā paṭhamaṃ tāva dibbacakkhuñāṇaṃ uppādetabbaṃ. Etañhi dibbacakkhuvasena ijjhati, taṃ etassa parikammaṃ. Tasmā tena bhikkhunā ālokaṃ vaḍḍhetvā dibbena cakkhunā parassa hadayarūpaṃ nissāya vattamānassa lohitassa vaṇṇaṃ passitvā passitvā cittaṃ pariyesitabbaṃ. Tañhi lohitaṃ kusalasomanasse vattamāne rattaṃ hoti nigrodhapakkavaṇṇaṃ, akusalasomanasse vattamāne tadeva luḷitaṃ hoti, domanasse vattamāne kāḷakaṃ hoti jambupakkavaṇṇaṃ luḷitaṃ. Kusalūpekkhāya vattamānāya pasannaṃ hoti tilatelavaṇṇaṃ. Akusalūpekkhāya vattamānāya tadeva luḷitaṃ hoti. Tasmā tena ‘‘idaṃ rūpaṃ somanassindriyasamuṭṭhitaṃ, idaṃ rūpaṃ domanassindriyasamuṭṭhitaṃ, idaṃ rūpaṃ upekkhindriyasamuṭṭhita’’nti parassa hadayalohitavaṇṇaṃ passitvā passitvā cittaṃ pariyesantena cetopariyañāṇaṃ thāmagataṃ kātabbaṃ. Evaṃ thāmagate hi tasmiṃ anukkamena sabbampi kāmāvacarādibhedaṃ cittaṃ pajānāti cittā cittameva saṅkamanto vinā hadayarūpadassanena. Vuttampi cetaṃ aṭṭhakathāyaṃ –
‘‘ආරුප්‌පෙ පරස්‌ස චිත්‌තං ජානිතුකාමො කස්‌ස හදයරූපං පස්‌සති, කස්‌සින්‌ද්‍රියවිකාරං ඔලොකෙතීති? න කස්‌සචි. ඉද්‌ධිමතො විසයො එස, යදිදං යත්‌ථ කත්‌ථචි චිත්‌තං ආවජ්‌ජන්‌තො සොළසප්‌පභෙදං චිත්‌තං ජානාති. අකතාභිනිවෙසස්‌ස පන වසෙන අයං කථා’’ති (විසුද්‌ධි. 2.401).
‘‘Āruppe parassa cittaṃ jānitukāmo kassa hadayarūpaṃ passati, kassindriyavikāraṃ oloketīti? Na kassaci. Iddhimato visayo esa, yadidaṃ yattha katthaci cittaṃ āvajjanto soḷasappabhedaṃ cittaṃ jānāti. Akatābhinivesassa pana vasena ayaṃ kathā’’ti (visuddhi. 2.401).
පරසත්‌තානන්‌ති අත්‌තානං ඨපෙත්‌වා සෙසසත්‌තානං. පරපුග්‌ගලානන්‌ති ඉදම්‌පි ඉමිනා එකත්‌ථමෙව, වෙනෙය්‍යවසෙන පන දෙසනාවිලාසෙන ච බ්‍යඤ්‌ජනෙන නානත්‌තං කතං. චෙතසා චෙතො පරිච්‌ච පජානාතීති අත්‌තනො චිත්‌තෙන තෙසං චිත්‌තං පරිච්‌ඡින්‌දිත්‌වා සරාගාදිවසෙන නානප්‌පකාරතො ජානාති. සරාගං වාතිආදීසු වා-සද්‌දො සමුච්‌චයත්‌ථො. තත්‌ථ අට්‌ඨවිධං ලොභසහගතචිත්‌තං සරාගං චිත්‌තං නාම, අවසෙසං චතුභූමකකුසලාබ්‍යාකතචිත්‌තං වීතරාගං නාම. ද්‌වෙ දොමනස්‌සචිත්‌තානි, ද්‌වෙ විචිකිච්‌ඡාඋද්‌ධච්‌චචිත්‌තානීති ඉමානි පන චත්‌තාරි චිත්‌තානි ඉමස්‌මිං දුකෙ සඞ්‌ගහං න ගච්‌ඡන්‌ති. කෙචි පන ථෙරා තානිපි වීතරාගපදෙන සඞ්‌ගණ්‌හන්‌ති. දුවිධං පන දොමනස්‌සසහගතං චිත්‌තං සදොසං චිත්‌තං නාම, සබ්‌බම්‌පි චතුභූමකං කුසලාබ්‍යාකතං වීතදොසං නාම. සෙසානි දස අකුසලචිත්‌තානි ඉමස්‌මිං දුකෙ සඞ්‌ගහං න ගච්‌ඡන්‌ති. කෙචි පන ථෙරා තානිපි වීතදොසපදෙන සඞ්‌ගණ්‌හන්‌ති. සමොහං වීතමොහන්‌ති එත්‌ථ පන මොහෙකහෙතුකවසෙන විචිකිච්‌ඡාඋද්‌ධච්‌චසහගතද්‌වයමෙව සමොහං. මොහස්‌ස පන සබ්‌බාකුසලෙසු සම්‌භවතො ද්‌වාදසවිධම්‌පි අකුසලං චිත්‌තං ‘‘සමොහ’’න්‌ති වෙදිතබ්‌බං. අවසෙසං කුසලාබ්‍යාකතං වීතමොහං. ථිනමිද්‌ධානුගතං පන සංඛිත්‌තං, උද්‌ධච්‌චානුගතං වික්‌ඛිත්‌තං. රූපාවචරාරූපාවචරං මහග්‌ගතං, අවසෙසං අමහග්‌ගතං. සබ්‌බම්‌පි තෙභූමකං සඋත්‌තරං, ලොකුත්‌තරං අනුත්‌තරං. උපචාරප්‌පත්‌තං අප්‌පනාප්‌පත්‌තඤ්‌ච සමාහිතං, තදුභයමසම්‌පත්‌තං අසමාහිතං. තදඞ්‌ගවික්‌ඛම්‌භනසමුච්‌ඡෙදපටිප්‌පස්‌සද්‌ධිනිස්‌සරණවිමුත්‌තිප්‌පත්‌තං විමුත්‌තං, පඤ්‌චවිධම්‌පි එතං විමුත්‌තිමප්‌පත්‌තං අවිමුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. ඉති චෙතොපරියඤාණලාභී භික්‌ඛු සොළසප්‌පභෙදම්‌පි චිත්‌තං පජානාති. පුථුජ්‌ජනා පන අරියානං මග්‌ගඵලචිත්‌තං න ජානන්‌ති, අරියාපි ච හෙට්‌ඨිමා හෙට්‌ඨිමා උපරිමානං උපරිමානං මග්‌ගඵලචිත්‌තං න ජානන්‌ති, උපරිමා උපරිමා පන හෙට්‌ඨිමානං හෙට්‌ඨිමානං චිත්‌තං ජානන්‌තීති.
Parasattānanti attānaṃ ṭhapetvā sesasattānaṃ. Parapuggalānanti idampi iminā ekatthameva, veneyyavasena pana desanāvilāsena ca byañjanena nānattaṃ kataṃ. Cetasā ceto paricca pajānātīti attano cittena tesaṃ cittaṃ paricchinditvā sarāgādivasena nānappakārato jānāti. Sarāgaṃ vātiādīsu vā-saddo samuccayattho. Tattha aṭṭhavidhaṃ lobhasahagatacittaṃ sarāgaṃ cittaṃ nāma, avasesaṃ catubhūmakakusalābyākatacittaṃ vītarāgaṃ nāma. Dve domanassacittāni, dve vicikicchāuddhaccacittānīti imāni pana cattāri cittāni imasmiṃ duke saṅgahaṃ na gacchanti. Keci pana therā tānipi vītarāgapadena saṅgaṇhanti. Duvidhaṃ pana domanassasahagataṃ cittaṃ sadosaṃ cittaṃ nāma, sabbampi catubhūmakaṃ kusalābyākataṃ vītadosaṃ nāma. Sesāni dasa akusalacittāni imasmiṃ duke saṅgahaṃ na gacchanti. Keci pana therā tānipi vītadosapadena saṅgaṇhanti. Samohaṃ vītamohanti ettha pana mohekahetukavasena vicikicchāuddhaccasahagatadvayameva samohaṃ. Mohassa pana sabbākusalesu sambhavato dvādasavidhampi akusalaṃ cittaṃ ‘‘samoha’’nti veditabbaṃ. Avasesaṃ kusalābyākataṃ vītamohaṃ. Thinamiddhānugataṃ pana saṃkhittaṃ, uddhaccānugataṃ vikkhittaṃ. Rūpāvacarārūpāvacaraṃ mahaggataṃ, avasesaṃ amahaggataṃ. Sabbampi tebhūmakaṃ sauttaraṃ, lokuttaraṃ anuttaraṃ. Upacārappattaṃ appanāppattañca samāhitaṃ, tadubhayamasampattaṃ asamāhitaṃ. Tadaṅgavikkhambhanasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇavimuttippattaṃ vimuttaṃ, pañcavidhampi etaṃ vimuttimappattaṃ avimuttanti veditabbaṃ. Iti cetopariyañāṇalābhī bhikkhu soḷasappabhedampi cittaṃ pajānāti. Puthujjanā pana ariyānaṃ maggaphalacittaṃ na jānanti, ariyāpi ca heṭṭhimā heṭṭhimā uparimānaṃ uparimānaṃ maggaphalacittaṃ na jānanti, uparimā uparimā pana heṭṭhimānaṃ heṭṭhimānaṃ cittaṃ jānantīti.
චෙතොපරියඤාණනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Cetopariyañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්‌දකනිකාය • Khuddakanikāya / පටිසම්‌භිදාමග්‌ගපාළි • Paṭisambhidāmaggapāḷi / 52. චෙතොපරියඤාණනිද්‌දෙසො • 52. Cetopariyañāṇaniddeso
