| Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਮਗ੍ਗ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
੫੨. ਚੇਤੋਪਰਿਯਞਾਣਨਿਦ੍ਦੇਸવਣ੍ਣਨਾ
52. Cetopariyañāṇaniddesavaṇṇanā
੧੦੪. ਚੇਤੋਪਰਿਯਞਾਣਨਿਦ੍ਦੇਸੇ ਸੋ ਏવਂ ਪਜਾਨਾਤੀਤਿ ਇਦਾਨਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ વਿਧਾਨਂ ਉਪਦਿਸਤਿ। ਇਦਂ ਰੂਪਂ ਸੋਮਨਸ੍ਸਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਸਮੁਟ੍ਠਿਤਨ੍ਤਿਆਦਿ ਆਦਿਕਮ੍ਮਿਕੇਨ ਝਾਯਿਨਾ ਪਟਿਪਜ੍ਜਿਤਬ੍ਬਂ વਿਧਾਨਂ। ਕਥਂ? ਏਤਞ੍ਹਿ ਞਾਣਂ ਉਪ੍ਪਾਦੇਤੁਕਾਮੇਨ ਝਾਯਿਨਾ ਪਠਮਂ ਤਾવ ਦਿਬ੍ਬਚਕ੍ਖੁਞਾਣਂ ਉਪ੍ਪਾਦੇਤਬ੍ਬਂ। ਏਤਞ੍ਹਿ ਦਿਬ੍ਬਚਕ੍ਖੁવਸੇਨ ਇਜ੍ਝਤਿ, ਤਂ ਏਤਸ੍ਸ ਪਰਿਕਮ੍ਮਂ। ਤਸ੍ਮਾ ਤੇਨ ਭਿਕ੍ਖੁਨਾ ਆਲੋਕਂ વਡ੍ਢੇਤ੍વਾ ਦਿਬ੍ਬੇਨ ਚਕ੍ਖੁਨਾ ਪਰਸ੍ਸ ਹਦਯਰੂਪਂ ਨਿਸ੍ਸਾਯ વਤ੍ਤਮਾਨਸ੍ਸ ਲੋਹਿਤਸ੍ਸ વਣ੍ਣਂ ਪਸ੍ਸਿਤ੍વਾ ਪਸ੍ਸਿਤ੍વਾ ਚਿਤ੍ਤਂ ਪਰਿਯੇਸਿਤਬ੍ਬਂ। ਤਞ੍ਹਿ ਲੋਹਿਤਂ ਕੁਸਲਸੋਮਨਸ੍ਸੇ વਤ੍ਤਮਾਨੇ ਰਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ ਨਿਗ੍ਰੋਧਪਕ੍ਕવਣ੍ਣਂ, ਅਕੁਸਲਸੋਮਨਸ੍ਸੇ વਤ੍ਤਮਾਨੇ ਤਦੇવ ਲੁਲ਼ਿਤਂ ਹੋਤਿ, ਦੋਮਨਸ੍ਸੇ વਤ੍ਤਮਾਨੇ ਕਾਲ਼ਕਂ ਹੋਤਿ ਜਮ੍ਬੁਪਕ੍ਕવਣ੍ਣਂ ਲੁਲ਼ਿਤਂ। ਕੁਸਲੂਪੇਕ੍ਖਾਯ વਤ੍ਤਮਾਨਾਯ ਪਸਨ੍ਨਂ ਹੋਤਿ ਤਿਲਤੇਲવਣ੍ਣਂ। ਅਕੁਸਲੂਪੇਕ੍ਖਾਯ વਤ੍ਤਮਾਨਾਯ ਤਦੇવ ਲੁਲ਼ਿਤਂ ਹੋਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਤੇਨ ‘‘ਇਦਂ ਰੂਪਂ ਸੋਮਨਸ੍ਸਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਸਮੁਟ੍ਠਿਤਂ, ਇਦਂ ਰੂਪਂ ਦੋਮਨਸ੍ਸਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਸਮੁਟ੍ਠਿਤਂ, ਇਦਂ ਰੂਪਂ ਉਪੇਕ੍ਖਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਸਮੁਟ੍ਠਿਤ’’ਨ੍ਤਿ ਪਰਸ੍ਸ ਹਦਯਲੋਹਿਤવਣ੍ਣਂ ਪਸ੍ਸਿਤ੍વਾ ਪਸ੍ਸਿਤ੍વਾ ਚਿਤ੍ਤਂ ਪਰਿਯੇਸਨ੍ਤੇਨ ਚੇਤੋਪਰਿਯਞਾਣਂ ਥਾਮਗਤਂ ਕਾਤਬ੍ਬਂ। ਏવਂ ਥਾਮਗਤੇ ਹਿ ਤਸ੍ਮਿਂ ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਕਾਮਾવਚਰਾਦਿਭੇਦਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਪਜਾਨਾਤਿ ਚਿਤ੍ਤਾ ਚਿਤ੍ਤਮੇવ ਸਙ੍ਕਮਨ੍ਤੋ વਿਨਾ ਹਦਯਰੂਪਦਸ੍ਸਨੇਨ। વੁਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਚੇਤਂ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ –
104. Cetopariyañāṇaniddese so evaṃ pajānātīti idāni vattabbaṃ vidhānaṃ upadisati. Idaṃ rūpaṃ somanassindriyasamuṭṭhitantiādi ādikammikena jhāyinā paṭipajjitabbaṃ vidhānaṃ. Kathaṃ? Etañhi ñāṇaṃ uppādetukāmena jhāyinā paṭhamaṃ tāva dibbacakkhuñāṇaṃ uppādetabbaṃ. Etañhi dibbacakkhuvasena ijjhati, taṃ etassa parikammaṃ. Tasmā tena bhikkhunā ālokaṃ vaḍḍhetvā dibbena cakkhunā parassa hadayarūpaṃ nissāya vattamānassa lohitassa vaṇṇaṃ passitvā passitvā cittaṃ pariyesitabbaṃ. Tañhi lohitaṃ kusalasomanasse vattamāne rattaṃ hoti nigrodhapakkavaṇṇaṃ, akusalasomanasse vattamāne tadeva luḷitaṃ hoti, domanasse vattamāne kāḷakaṃ hoti jambupakkavaṇṇaṃ luḷitaṃ. Kusalūpekkhāya vattamānāya pasannaṃ hoti tilatelavaṇṇaṃ. Akusalūpekkhāya vattamānāya tadeva luḷitaṃ hoti. Tasmā tena ‘‘idaṃ rūpaṃ somanassindriyasamuṭṭhitaṃ, idaṃ rūpaṃ domanassindriyasamuṭṭhitaṃ, idaṃ rūpaṃ upekkhindriyasamuṭṭhita’’nti parassa hadayalohitavaṇṇaṃ passitvā passitvā cittaṃ pariyesantena cetopariyañāṇaṃ thāmagataṃ kātabbaṃ. Evaṃ thāmagate hi tasmiṃ anukkamena sabbampi kāmāvacarādibhedaṃ cittaṃ pajānāti cittā cittameva saṅkamanto vinā hadayarūpadassanena. Vuttampi cetaṃ aṭṭhakathāyaṃ –
‘‘ਆਰੁਪ੍ਪੇ ਪਰਸ੍ਸ ਚਿਤ੍ਤਂ ਜਾਨਿਤੁਕਾਮੋ ਕਸ੍ਸ ਹਦਯਰੂਪਂ ਪਸ੍ਸਤਿ, ਕਸ੍ਸਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯવਿਕਾਰਂ ਓਲੋਕੇਤੀਤਿ? ਨ ਕਸ੍ਸਚਿ। ਇਦ੍ਧਿਮਤੋ વਿਸਯੋ ਏਸ, ਯਦਿਦਂ ਯਤ੍ਥ ਕਤ੍ਥਚਿ ਚਿਤ੍ਤਂ ਆવਜ੍ਜਨ੍ਤੋ ਸੋਲ਼ਸਪ੍ਪਭੇਦਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਜਾਨਾਤਿ। ਅਕਤਾਭਿਨਿવੇਸਸ੍ਸ ਪਨ વਸੇਨ ਅਯਂ ਕਥਾ’’ਤਿ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੨.੪੦੧)।
‘‘Āruppe parassa cittaṃ jānitukāmo kassa hadayarūpaṃ passati, kassindriyavikāraṃ oloketīti? Na kassaci. Iddhimato visayo esa, yadidaṃ yattha katthaci cittaṃ āvajjanto soḷasappabhedaṃ cittaṃ jānāti. Akatābhinivesassa pana vasena ayaṃ kathā’’ti (visuddhi. 2.401).
ਪਰਸਤ੍ਤਾਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਤਾਨਂ ਠਪੇਤ੍વਾ ਸੇਸਸਤ੍ਤਾਨਂ। ਪਰਪੁਗ੍ਗਲਾਨਨ੍ਤਿ ਇਦਮ੍ਪਿ ਇਮਿਨਾ ਏਕਤ੍ਥਮੇવ, વੇਨੇਯ੍ਯવਸੇਨ ਪਨ ਦੇਸਨਾવਿਲਾਸੇਨ ਚ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨੇਨ ਨਾਨਤ੍ਤਂ ਕਤਂ। ਚੇਤਸਾ ਚੇਤੋ ਪਰਿਚ੍ਚ ਪਜਾਨਾਤੀਤਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਤੇਸਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਸਰਾਗਾਦਿવਸੇਨ ਨਾਨਪ੍ਪਕਾਰਤੋ ਜਾਨਾਤਿ। ਸਰਾਗਂ વਾਤਿਆਦੀਸੁ વਾ-ਸਦ੍ਦੋ ਸਮੁਚ੍ਚਯਤ੍ਥੋ। ਤਤ੍ਥ ਅਟ੍ਠવਿਧਂ ਲੋਭਸਹਗਤਚਿਤ੍ਤਂ ਸਰਾਗਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਨਾਮ, ਅવਸੇਸਂ ਚਤੁਭੂਮਕਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤਚਿਤ੍ਤਂ વੀਤਰਾਗਂ ਨਾਮ। ਦ੍વੇ ਦੋਮਨਸ੍ਸਚਿਤ੍ਤਾਨਿ, ਦ੍વੇ વਿਚਿਕਿਚ੍ਛਾਉਦ੍ਧਚ੍ਚਚਿਤ੍ਤਾਨੀਤਿ ਇਮਾਨਿ ਪਨ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਚਿਤ੍ਤਾਨਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਦੁਕੇ ਸਙ੍ਗਹਂ ਨ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ। ਕੇਚਿ ਪਨ ਥੇਰਾ ਤਾਨਿਪਿ વੀਤਰਾਗਪਦੇਨ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਨ੍ਤਿ। ਦੁવਿਧਂ ਪਨ ਦੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਸਦੋਸਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਨਾਮ, ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਚਤੁਭੂਮਕਂ ਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤਂ વੀਤਦੋਸਂ ਨਾਮ। ਸੇਸਾਨਿ ਦਸ ਅਕੁਸਲਚਿਤ੍ਤਾਨਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਦੁਕੇ ਸਙ੍ਗਹਂ ਨ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ। ਕੇਚਿ ਪਨ ਥੇਰਾ ਤਾਨਿਪਿ વੀਤਦੋਸਪਦੇਨ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਨ੍ਤਿ। ਸਮੋਹਂ વੀਤਮੋਹਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਮੋਹੇਕਹੇਤੁਕવਸੇਨ વਿਚਿਕਿਚ੍ਛਾਉਦ੍ਧਚ੍ਚਸਹਗਤਦ੍વਯਮੇવ ਸਮੋਹਂ। ਮੋਹਸ੍ਸ ਪਨ ਸਬ੍ਬਾਕੁਸਲੇਸੁ ਸਮ੍ਭવਤੋ ਦ੍વਾਦਸવਿਧਮ੍ਪਿ ਅਕੁਸਲਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ‘‘ਸਮੋਹ’’ਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਅવਸੇਸਂ ਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤਂ વੀਤਮੋਹਂ। ਥਿਨਮਿਦ੍ਧਾਨੁਗਤਂ ਪਨ ਸਂਖਿਤ੍ਤਂ, ਉਦ੍ਧਚ੍ਚਾਨੁਗਤਂ વਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤਂ। ਰੂਪਾવਚਰਾਰੂਪਾવਚਰਂ ਮਹਗ੍ਗਤਂ, ਅવਸੇਸਂ ਅਮਹਗ੍ਗਤਂ। ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਤੇਭੂਮਕਂ ਸਉਤ੍ਤਰਂ, ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਂ ਅਨੁਤ੍ਤਰਂ। ਉਪਚਾਰਪ੍ਪਤ੍ਤਂ ਅਪ੍ਪਨਾਪ੍ਪਤ੍ਤਞ੍ਚ ਸਮਾਹਿਤਂ, ਤਦੁਭਯਮਸਮ੍ਪਤ੍ਤਂ ਅਸਮਾਹਿਤਂ। ਤਦਙ੍ਗવਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨਸਮੁਚ੍ਛੇਦਪਟਿਪ੍ਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿਨਿਸ੍ਸਰਣવਿਮੁਤ੍ਤਿਪ੍ਪਤ੍ਤਂ વਿਮੁਤ੍ਤਂ, ਪਞ੍ਚવਿਧਮ੍ਪਿ ਏਤਂ વਿਮੁਤ੍ਤਿਮਪ੍ਪਤ੍ਤਂ ਅવਿਮੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਇਤਿ ਚੇਤੋਪਰਿਯਞਾਣਲਾਭੀ ਭਿਕ੍ਖੁ ਸੋਲ਼ਸਪ੍ਪਭੇਦਮ੍ਪਿ ਚਿਤ੍ਤਂ ਪਜਾਨਾਤਿ। ਪੁਥੁਜ੍ਜਨਾ ਪਨ ਅਰਿਯਾਨਂ ਮਗ੍ਗਫਲਚਿਤ੍ਤਂ ਨ ਜਾਨਨ੍ਤਿ, ਅਰਿਯਾਪਿ ਚ ਹੇਟ੍ਠਿਮਾ ਹੇਟ੍ਠਿਮਾ ਉਪਰਿਮਾਨਂ ਉਪਰਿਮਾਨਂ ਮਗ੍ਗਫਲਚਿਤ੍ਤਂ ਨ ਜਾਨਨ੍ਤਿ, ਉਪਰਿਮਾ ਉਪਰਿਮਾ ਪਨ ਹੇਟ੍ਠਿਮਾਨਂ ਹੇਟ੍ਠਿਮਾਨਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਜਾਨਨ੍ਤੀਤਿ।
Parasattānanti attānaṃ ṭhapetvā sesasattānaṃ. Parapuggalānanti idampi iminā ekatthameva, veneyyavasena pana desanāvilāsena ca byañjanena nānattaṃ kataṃ. Cetasā ceto paricca pajānātīti attano cittena tesaṃ cittaṃ paricchinditvā sarāgādivasena nānappakārato jānāti. Sarāgaṃ vātiādīsu vā-saddo samuccayattho. Tattha aṭṭhavidhaṃ lobhasahagatacittaṃ sarāgaṃ cittaṃ nāma, avasesaṃ catubhūmakakusalābyākatacittaṃ vītarāgaṃ nāma. Dve domanassacittāni, dve vicikicchāuddhaccacittānīti imāni pana cattāri cittāni imasmiṃ duke saṅgahaṃ na gacchanti. Keci pana therā tānipi vītarāgapadena saṅgaṇhanti. Duvidhaṃ pana domanassasahagataṃ cittaṃ sadosaṃ cittaṃ nāma, sabbampi catubhūmakaṃ kusalābyākataṃ vītadosaṃ nāma. Sesāni dasa akusalacittāni imasmiṃ duke saṅgahaṃ na gacchanti. Keci pana therā tānipi vītadosapadena saṅgaṇhanti. Samohaṃ vītamohanti ettha pana mohekahetukavasena vicikicchāuddhaccasahagatadvayameva samohaṃ. Mohassa pana sabbākusalesu sambhavato dvādasavidhampi akusalaṃ cittaṃ ‘‘samoha’’nti veditabbaṃ. Avasesaṃ kusalābyākataṃ vītamohaṃ. Thinamiddhānugataṃ pana saṃkhittaṃ, uddhaccānugataṃ vikkhittaṃ. Rūpāvacarārūpāvacaraṃ mahaggataṃ, avasesaṃ amahaggataṃ. Sabbampi tebhūmakaṃ sauttaraṃ, lokuttaraṃ anuttaraṃ. Upacārappattaṃ appanāppattañca samāhitaṃ, tadubhayamasampattaṃ asamāhitaṃ. Tadaṅgavikkhambhanasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇavimuttippattaṃ vimuttaṃ, pañcavidhampi etaṃ vimuttimappattaṃ avimuttanti veditabbaṃ. Iti cetopariyañāṇalābhī bhikkhu soḷasappabhedampi cittaṃ pajānāti. Puthujjanā pana ariyānaṃ maggaphalacittaṃ na jānanti, ariyāpi ca heṭṭhimā heṭṭhimā uparimānaṃ uparimānaṃ maggaphalacittaṃ na jānanti, uparimā uparimā pana heṭṭhimānaṃ heṭṭhimānaṃ cittaṃ jānantīti.
ਚੇਤੋਪਰਿਯਞਾਣਨਿਦ੍ਦੇਸવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Cetopariyañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਸੁਤ੍ਤਪਿਟਕ • Suttapiṭaka / ਖੁਦ੍ਦਕਨਿਕਾਯ • Khuddakanikāya / ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਮਗ੍ਗਪਾਲ਼ਿ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ੫੨. ਚੇਤੋਪਰਿਯਞਾਣਨਿਦ੍ਦੇਸੋ • 52. Cetopariyañāṇaniddeso
