Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗ-അട്ഠകഥാ • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
൫൨. ചേതോപരിയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ
52. Cetopariyañāṇaniddesavaṇṇanā
൧൦൪. ചേതോപരിയഞാണനിദ്ദേസേ സോ ഏവം പജാനാതീതി ഇദാനി വത്തബ്ബം വിധാനം ഉപദിസതി. ഇദം രൂപം സോമനസ്സിന്ദ്രിയസമുട്ഠിതന്തിആദി ആദികമ്മികേന ഝായിനാ പടിപജ്ജിതബ്ബം വിധാനം. കഥം? ഏതഞ്ഹി ഞാണം ഉപ്പാദേതുകാമേന ഝായിനാ പഠമം താവ ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം ഉപ്പാദേതബ്ബം. ഏതഞ്ഹി ദിബ്ബചക്ഖുവസേന ഇജ്ഝതി, തം ഏതസ്സ പരികമ്മം. തസ്മാ തേന ഭിക്ഖുനാ ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ പരസ്സ ഹദയരൂപം നിസ്സായ വത്തമാനസ്സ ലോഹിതസ്സ വണ്ണം പസ്സിത്വാ പസ്സിത്വാ ചിത്തം പരിയേസിതബ്ബം. തഞ്ഹി ലോഹിതം കുസലസോമനസ്സേ വത്തമാനേ രത്തം ഹോതി നിഗ്രോധപക്കവണ്ണം, അകുസലസോമനസ്സേ വത്തമാനേ തദേവ ലുളിതം ഹോതി, ദോമനസ്സേ വത്തമാനേ കാളകം ഹോതി ജമ്ബുപക്കവണ്ണം ലുളിതം. കുസലൂപേക്ഖായ വത്തമാനായ പസന്നം ഹോതി തിലതേലവണ്ണം. അകുസലൂപേക്ഖായ വത്തമാനായ തദേവ ലുളിതം ഹോതി. തസ്മാ തേന ‘‘ഇദം രൂപം സോമനസ്സിന്ദ്രിയസമുട്ഠിതം, ഇദം രൂപം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയസമുട്ഠിതം, ഇദം രൂപം ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയസമുട്ഠിത’’ന്തി പരസ്സ ഹദയലോഹിതവണ്ണം പസ്സിത്വാ പസ്സിത്വാ ചിത്തം പരിയേസന്തേന ചേതോപരിയഞാണം ഥാമഗതം കാതബ്ബം. ഏവം ഥാമഗതേ ഹി തസ്മിം അനുക്കമേന സബ്ബമ്പി കാമാവചരാദിഭേദം ചിത്തം പജാനാതി ചിത്താ ചിത്തമേവ സങ്കമന്തോ വിനാ ഹദയരൂപദസ്സനേന. വുത്തമ്പി ചേതം അട്ഠകഥായം –
104. Cetopariyañāṇaniddese so evaṃ pajānātīti idāni vattabbaṃ vidhānaṃ upadisati. Idaṃ rūpaṃ somanassindriyasamuṭṭhitantiādi ādikammikena jhāyinā paṭipajjitabbaṃ vidhānaṃ. Kathaṃ? Etañhi ñāṇaṃ uppādetukāmena jhāyinā paṭhamaṃ tāva dibbacakkhuñāṇaṃ uppādetabbaṃ. Etañhi dibbacakkhuvasena ijjhati, taṃ etassa parikammaṃ. Tasmā tena bhikkhunā ālokaṃ vaḍḍhetvā dibbena cakkhunā parassa hadayarūpaṃ nissāya vattamānassa lohitassa vaṇṇaṃ passitvā passitvā cittaṃ pariyesitabbaṃ. Tañhi lohitaṃ kusalasomanasse vattamāne rattaṃ hoti nigrodhapakkavaṇṇaṃ, akusalasomanasse vattamāne tadeva luḷitaṃ hoti, domanasse vattamāne kāḷakaṃ hoti jambupakkavaṇṇaṃ luḷitaṃ. Kusalūpekkhāya vattamānāya pasannaṃ hoti tilatelavaṇṇaṃ. Akusalūpekkhāya vattamānāya tadeva luḷitaṃ hoti. Tasmā tena ‘‘idaṃ rūpaṃ somanassindriyasamuṭṭhitaṃ, idaṃ rūpaṃ domanassindriyasamuṭṭhitaṃ, idaṃ rūpaṃ upekkhindriyasamuṭṭhita’’nti parassa hadayalohitavaṇṇaṃ passitvā passitvā cittaṃ pariyesantena cetopariyañāṇaṃ thāmagataṃ kātabbaṃ. Evaṃ thāmagate hi tasmiṃ anukkamena sabbampi kāmāvacarādibhedaṃ cittaṃ pajānāti cittā cittameva saṅkamanto vinā hadayarūpadassanena. Vuttampi cetaṃ aṭṭhakathāyaṃ –
‘‘ആരുപ്പേ പരസ്സ ചിത്തം ജാനിതുകാമോ കസ്സ ഹദയരൂപം പസ്സതി, കസ്സിന്ദ്രിയവികാരം ഓലോകേതീതി? ന കസ്സചി. ഇദ്ധിമതോ വിസയോ ഏസ, യദിദം യത്ഥ കത്ഥചി ചിത്തം ആവജ്ജന്തോ സോളസപ്പഭേദം ചിത്തം ജാനാതി. അകതാഭിനിവേസസ്സ പന വസേന അയം കഥാ’’തി (വിസുദ്ധി॰ ൨.൪൦൧).
‘‘Āruppe parassa cittaṃ jānitukāmo kassa hadayarūpaṃ passati, kassindriyavikāraṃ oloketīti? Na kassaci. Iddhimato visayo esa, yadidaṃ yattha katthaci cittaṃ āvajjanto soḷasappabhedaṃ cittaṃ jānāti. Akatābhinivesassa pana vasena ayaṃ kathā’’ti (visuddhi. 2.401).
പരസത്താനന്തി അത്താനം ഠപേത്വാ സേസസത്താനം. പരപുഗ്ഗലാനന്തി ഇദമ്പി ഇമിനാ ഏകത്ഥമേവ, വേനേയ്യവസേന പന ദേസനാവിലാസേന ച ബ്യഞ്ജനേന നാനത്തം കതം. ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാതീതി അത്തനോ ചിത്തേന തേസം ചിത്തം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ സരാഗാദിവസേന നാനപ്പകാരതോ ജാനാതി. സരാഗം വാതിആദീസു വാ-സദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോ. തത്ഥ അട്ഠവിധം ലോഭസഹഗതചിത്തം സരാഗം ചിത്തം നാമ, അവസേസം ചതുഭൂമകകുസലാബ്യാകതചിത്തം വീതരാഗം നാമ. ദ്വേ ദോമനസ്സചിത്താനി, ദ്വേ വിചികിച്ഛാഉദ്ധച്ചചിത്താനീതി ഇമാനി പന ചത്താരി ചിത്താനി ഇമസ്മിം ദുകേ സങ്ഗഹം ന ഗച്ഛന്തി. കേചി പന ഥേരാ താനിപി വീതരാഗപദേന സങ്ഗണ്ഹന്തി. ദുവിധം പന ദോമനസ്സസഹഗതം ചിത്തം സദോസം ചിത്തം നാമ, സബ്ബമ്പി ചതുഭൂമകം കുസലാബ്യാകതം വീതദോസം നാമ. സേസാനി ദസ അകുസലചിത്താനി ഇമസ്മിം ദുകേ സങ്ഗഹം ന ഗച്ഛന്തി. കേചി പന ഥേരാ താനിപി വീതദോസപദേന സങ്ഗണ്ഹന്തി. സമോഹം വീതമോഹന്തി ഏത്ഥ പന മോഹേകഹേതുകവസേന വിചികിച്ഛാഉദ്ധച്ചസഹഗതദ്വയമേവ സമോഹം. മോഹസ്സ പന സബ്ബാകുസലേസു സമ്ഭവതോ ദ്വാദസവിധമ്പി അകുസലം ചിത്തം ‘‘സമോഹ’’ന്തി വേദിതബ്ബം. അവസേസം കുസലാബ്യാകതം വീതമോഹം. ഥിനമിദ്ധാനുഗതം പന സംഖിത്തം, ഉദ്ധച്ചാനുഗതം വിക്ഖിത്തം. രൂപാവചരാരൂപാവചരം മഹഗ്ഗതം, അവസേസം അമഹഗ്ഗതം. സബ്ബമ്പി തേഭൂമകം സഉത്തരം, ലോകുത്തരം അനുത്തരം. ഉപചാരപ്പത്തം അപ്പനാപ്പത്തഞ്ച സമാഹിതം, തദുഭയമസമ്പത്തം അസമാഹിതം. തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണവിമുത്തിപ്പത്തം വിമുത്തം, പഞ്ചവിധമ്പി ഏതം വിമുത്തിമപ്പത്തം അവിമുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഇതി ചേതോപരിയഞാണലാഭീ ഭിക്ഖു സോളസപ്പഭേദമ്പി ചിത്തം പജാനാതി. പുഥുജ്ജനാ പന അരിയാനം മഗ്ഗഫലചിത്തം ന ജാനന്തി, അരിയാപി ച ഹേട്ഠിമാ ഹേട്ഠിമാ ഉപരിമാനം ഉപരിമാനം മഗ്ഗഫലചിത്തം ന ജാനന്തി, ഉപരിമാ ഉപരിമാ പന ഹേട്ഠിമാനം ഹേട്ഠിമാനം ചിത്തം ജാനന്തീതി.
Parasattānanti attānaṃ ṭhapetvā sesasattānaṃ. Parapuggalānanti idampi iminā ekatthameva, veneyyavasena pana desanāvilāsena ca byañjanena nānattaṃ kataṃ. Cetasā ceto paricca pajānātīti attano cittena tesaṃ cittaṃ paricchinditvā sarāgādivasena nānappakārato jānāti. Sarāgaṃ vātiādīsu vā-saddo samuccayattho. Tattha aṭṭhavidhaṃ lobhasahagatacittaṃ sarāgaṃ cittaṃ nāma, avasesaṃ catubhūmakakusalābyākatacittaṃ vītarāgaṃ nāma. Dve domanassacittāni, dve vicikicchāuddhaccacittānīti imāni pana cattāri cittāni imasmiṃ duke saṅgahaṃ na gacchanti. Keci pana therā tānipi vītarāgapadena saṅgaṇhanti. Duvidhaṃ pana domanassasahagataṃ cittaṃ sadosaṃ cittaṃ nāma, sabbampi catubhūmakaṃ kusalābyākataṃ vītadosaṃ nāma. Sesāni dasa akusalacittāni imasmiṃ duke saṅgahaṃ na gacchanti. Keci pana therā tānipi vītadosapadena saṅgaṇhanti. Samohaṃ vītamohanti ettha pana mohekahetukavasena vicikicchāuddhaccasahagatadvayameva samohaṃ. Mohassa pana sabbākusalesu sambhavato dvādasavidhampi akusalaṃ cittaṃ ‘‘samoha’’nti veditabbaṃ. Avasesaṃ kusalābyākataṃ vītamohaṃ. Thinamiddhānugataṃ pana saṃkhittaṃ, uddhaccānugataṃ vikkhittaṃ. Rūpāvacarārūpāvacaraṃ mahaggataṃ, avasesaṃ amahaggataṃ. Sabbampi tebhūmakaṃ sauttaraṃ, lokuttaraṃ anuttaraṃ. Upacārappattaṃ appanāppattañca samāhitaṃ, tadubhayamasampattaṃ asamāhitaṃ. Tadaṅgavikkhambhanasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇavimuttippattaṃ vimuttaṃ, pañcavidhampi etaṃ vimuttimappattaṃ avimuttanti veditabbaṃ. Iti cetopariyañāṇalābhī bhikkhu soḷasappabhedampi cittaṃ pajānāti. Puthujjanā pana ariyānaṃ maggaphalacittaṃ na jānanti, ariyāpi ca heṭṭhimā heṭṭhimā uparimānaṃ uparimānaṃ maggaphalacittaṃ na jānanti, uparimā uparimā pana heṭṭhimānaṃ heṭṭhimānaṃ cittaṃ jānantīti.
ചേതോപരിയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Cetopariyañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / സുത്തപിടക • Suttapiṭaka / ഖുദ്ദകനികായ • Khuddakanikāya / പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗപാളി • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ൫൨. ചേതോപരിയഞാണനിദ്ദേസോ • 52. Cetopariyañāṇaniddeso