| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
६. छछक्कसुत्तवण्णना
6. Chachakkasuttavaṇṇanā
४२०. आदिम्हि कल्याणन्ति आदिकोट्ठासे कल्याणं एतस्साति वा आदिकल्याणो, तं आदिकल्याणं, आदिकल्याणभावो च दोसविगमेन इच्छितब्बो। यञ्हि सब्बसो विगतदोसं, तं परिपुण्णगुणमेव होतीति ‘‘निद्दोस’’न्ति वुत्तं। कत्वाति च पदं, ‘‘कल्याणं कत्वा भद्दकं कत्वा’’ति पुरिमपदद्वयेनपि योजेतब्बं। देसनाकारो हि इध कल्याणसद्देन गहितो। तेनेवाह – ‘‘देसेतब्बधम्मस्स कल्याणता दस्सिता होती’’ति, दुतिये पन अत्थविकप्पे देसेतब्बधम्मस्स कल्याणता मुख्येनेव कथिता इतरस्स अत्थापत्तितो। मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणन्ति एत्थापि एसेव नयो। अयञ्च देसनाय थोमना बुद्धानं आचिण्णसमाचिण्णावाति दस्सेतुं, ‘‘इति भगवा अरियवंस’’न्तिआदि वुत्तं। धम्मग्गहणम्पि देसनाय थोमना एवाति ‘‘नवहि पदेही’’ति वुत्तं।
420.Ādimhikalyāṇanti ādikoṭṭhāse kalyāṇaṃ etassāti vā ādikalyāṇo, taṃ ādikalyāṇaṃ, ādikalyāṇabhāvo ca dosavigamena icchitabbo. Yañhi sabbaso vigatadosaṃ, taṃ paripuṇṇaguṇameva hotīti ‘‘niddosa’’nti vuttaṃ. Katvāti ca padaṃ, ‘‘kalyāṇaṃ katvā bhaddakaṃ katvā’’ti purimapadadvayenapi yojetabbaṃ. Desanākāro hi idha kalyāṇasaddena gahito. Tenevāha – ‘‘desetabbadhammassa kalyāṇatā dassitā hotī’’ti, dutiye pana atthavikappe desetabbadhammassa kalyāṇatā mukhyeneva kathitā itarassa atthāpattito. Majjhekalyāṇaṃ pariyosānakalyāṇanti etthāpi eseva nayo. Ayañca desanāya thomanā buddhānaṃ āciṇṇasamāciṇṇāvāti dassetuṃ, ‘‘iti bhagavā ariyavaṃsa’’ntiādi vuttaṃ. Dhammaggahaṇampi desanāya thomanā evāti ‘‘navahi padehī’’ti vuttaṃ.
वेदना याथावतो जाननं, तञ्च मग्गकिच्चं, तस्स उपायो विपस्सनातिआह – ‘‘सहविपस्सनेन मग्गेन जानितब्बानी’’ति। परिञ्ञाभिसमयादिकिच्चेन निब्बत्तिया असम्मोहतो च पटिविज्झितब्बो। तेभूमकचित्तमेव कथितं सम्मसनट्ठानस्स अधिप्पेतत्ता। एस नयो धम्मायतनादीसुपि। धम्मायतनस्स वा आयतनभावतो बहिद्धागहणं, न सब्बसो अनज्झत्तभावतो। विपाकवेदनापच्चया जवनक्खणे उप्पन्नतण्हाति छत्तिंसविपाकवेदनं निस्साय एवं अस्सादेन्ती अनुभवेय्यन्ति अकुसलजवनक्खणतो उप्पन्नतण्हा।
Vedanā yāthāvato jānanaṃ, tañca maggakiccaṃ, tassa upāyo vipassanātiāha – ‘‘sahavipassanena maggena jānitabbānī’’ti. Pariññābhisamayādikiccena nibbattiyā asammohato ca paṭivijjhitabbo. Tebhūmakacittameva kathitaṃ sammasanaṭṭhānassa adhippetattā. Esa nayo dhammāyatanādīsupi. Dhammāyatanassa vā āyatanabhāvato bahiddhāgahaṇaṃ, na sabbaso anajjhattabhāvato. Vipākavedanāpaccayā javanakkhaṇe uppannataṇhāti chattiṃsavipākavedanaṃ nissāya evaṃ assādentī anubhaveyyanti akusalajavanakkhaṇato uppannataṇhā.
४२२. पाटियेक्को अनुसन्धीति यथानुसन्धिआदीनं असम्भवतोति अधिप्पायेन वुत्तं। हेट्ठाति विञ्ञाणफस्सवेदनातण्हानं पच्चयायत्तवुत्तितादस्सनेन चक्खायतनादीनं रूपायतनादीनञ्च पच्चयायत्तवुत्तिता दीपिता अपच्चयुप्पन्नस्स पच्चयाभावतो, यञ्च पच्चयायत्तवुत्तिकं, तं अनिच्चं उप्पादसम्भवतो, यदनिच्चं तं दुक्खं, यं दुक्खं तदनत्ताति खन्धपञ्चके च छन्नं छक्कानं वसेन घनविनिब्भोगकरणेन अत्थतो अनत्तलक्खणं विभावितं। न सरूपतोति सरूपतोपि तं विभावेतुकामो तेनेव छछक्कानं वसेन घनविनिब्भोगनयेन ब्यतिरेकतो च अन्वयतो च दस्सेन्तो भगवा – ‘‘चक्खु अत्ताति यो वदेय्या’’तिआदिमाहाति यथानुसन्धिकाव देसना विभाविता। तेनाह ‘‘हेट्ठा कथितानं ही’’तिआदि। हेट्ठा पन छन्नं छक्कानं वसेन विनिब्भोगदस्सनमत्तं, न अनत्तलक्खणं विभावितं , इध पन सरूपतो अनत्तलक्खणं विभावितन्ति अधिप्पायेन अनुसन्धन्तरभावजोतना। यदिपि अनत्तभावो नाम चतूसुपि सच्चेसु लब्भतेव, सब्बेपि हि धम्मा अनत्ता, इमे पनेत्थ द्वेपि नया सम्मसनवसेन पवत्ताति वुत्तं – ‘‘द्विन्नं सच्चानं अनत्तभावदस्सनत्थ’’न्ति। न उपपज्जतीति उपपत्तिसङ्खातयुत्तिया न समेतीति अयमेत्थ अत्थोति आह ‘‘न युज्जती’’ति। अत्तवादिना – ‘‘निच्चो धुवो सस्सतो’’ति अभिमतो, चक्खुञ्च उप्पादवन्तताय अनिच्चं, यं पच्चयायत्थवुत्तिता, तस्मा ‘‘चक्खु अत्ताति यो वदेय्य, तं न उपपज्जती’’तिआदि। सक्कायवत्थु चक्खु अनत्ता अनिच्चभावतो सेय्यथापि घटो, चक्खुं अनिच्चं पच्चयायत्तवुत्तिभावतो सेय्यथापि घटो, चक्खु पच्चयायत्तवुत्ति उप्पादादिसम्भवतो सेय्यथापि घटो। विगच्छतीति भङ्गुप्पत्तिया सभावाविगमेन विगच्छति। तेनाह ‘‘निरुज्झती’’ति।
422.Pāṭiyekko anusandhīti yathānusandhiādīnaṃ asambhavatoti adhippāyena vuttaṃ. Heṭṭhāti viññāṇaphassavedanātaṇhānaṃ paccayāyattavuttitādassanena cakkhāyatanādīnaṃ rūpāyatanādīnañca paccayāyattavuttitā dīpitā apaccayuppannassa paccayābhāvato, yañca paccayāyattavuttikaṃ, taṃ aniccaṃ uppādasambhavato, yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattāti khandhapañcake ca channaṃ chakkānaṃ vasena ghanavinibbhogakaraṇena atthato anattalakkhaṇaṃ vibhāvitaṃ. Na sarūpatoti sarūpatopi taṃ vibhāvetukāmo teneva chachakkānaṃ vasena ghanavinibbhoganayena byatirekato ca anvayato ca dassento bhagavā – ‘‘cakkhu attāti yo vadeyyā’’tiādimāhāti yathānusandhikāva desanā vibhāvitā. Tenāha ‘‘heṭṭhā kathitānaṃ hī’’tiādi. Heṭṭhā pana channaṃ chakkānaṃ vasena vinibbhogadassanamattaṃ, na anattalakkhaṇaṃ vibhāvitaṃ , idha pana sarūpato anattalakkhaṇaṃ vibhāvitanti adhippāyena anusandhantarabhāvajotanā. Yadipi anattabhāvo nāma catūsupi saccesu labbhateva, sabbepi hi dhammā anattā, ime panettha dvepi nayā sammasanavasena pavattāti vuttaṃ – ‘‘dvinnaṃ saccānaṃ anattabhāvadassanattha’’nti. Na upapajjatīti upapattisaṅkhātayuttiyā na sametīti ayamettha atthoti āha ‘‘na yujjatī’’ti. Attavādinā – ‘‘nicco dhuvo sassato’’ti abhimato, cakkhuñca uppādavantatāya aniccaṃ, yaṃ paccayāyatthavuttitā, tasmā ‘‘cakkhu attāti yo vadeyya, taṃ na upapajjatī’’tiādi. Sakkāyavatthu cakkhu anattā aniccabhāvato seyyathāpi ghaṭo, cakkhuṃ aniccaṃ paccayāyattavuttibhāvato seyyathāpi ghaṭo, cakkhu paccayāyattavutti uppādādisambhavato seyyathāpi ghaṭo. Vigacchatīti bhaṅguppattiyā sabhāvāvigamena vigacchati. Tenāha ‘‘nirujjhatī’’ti.
४२४. यस्मा किलेसवट्टमूलकं कम्मवट्टं, कम्मवट्टमूलकञ्च विपाकवट्टं। किलेसुप्पत्ति च तण्हादिग्गाहपुब्बिका, तस्मा ‘‘तिण्णं वा गाहानं वसेन वट्टं दस्सेतु’’न्ति आह। यस्मा पन तण्हापक्खिका धम्मा समुदयसच्चं, चक्खादयो दुक्खसच्चं, तस्मा वुत्तं – ‘‘द्विन्नं सच्चानं वसेन वट्टं दस्सेतु’’न्ति। तण्हामानदिट्ठिग्गाहाव वेदितब्बा सक्कायगामिनिपटिपदाय अधिप्पेतत्ता। ‘‘एतं ममा’’तिआदिना गहणमेवेत्थ अनुपस्सनाति आह – ‘‘गाहत्तयवसेन पस्सती’’ति।
424. Yasmā kilesavaṭṭamūlakaṃ kammavaṭṭaṃ, kammavaṭṭamūlakañca vipākavaṭṭaṃ. Kilesuppatti ca taṇhādiggāhapubbikā, tasmā ‘‘tiṇṇaṃ vā gāhānaṃ vasena vaṭṭaṃ dassetu’’nti āha. Yasmā pana taṇhāpakkhikā dhammā samudayasaccaṃ, cakkhādayo dukkhasaccaṃ, tasmā vuttaṃ – ‘‘dvinnaṃ saccānaṃ vasena vaṭṭaṃ dassetu’’nti. Taṇhāmānadiṭṭhiggāhāva veditabbā sakkāyagāminipaṭipadāya adhippetattā. ‘‘Etaṃ mamā’’tiādinā gahaṇamevettha anupassanāti āha – ‘‘gāhattayavasena passatī’’ti.
तिण्णं गाहानं पटिपक्खवसेनाति तण्हादिग्गाहपटिपक्खभूतानं दुक्खानिच्चानत्तानुपस्सनानं वसेन, ताहि वा तिण्णं गाहानं पटिपक्खवसेन विनिवेठनवसेन अनुप्पादनवसेनाति अत्थो। पटिपक्खवसेन विवट्टं दस्सेतुन्ति योजना। सक्कायनिरोधगामिनी पटिपदाति एत्थ निरोधधम्मो सरूपेनेव दस्सितोति आह – ‘‘निरोधो…पे॰… दस्सेतु’’न्ति। पटिसेधवचनानीति पटिक्खेपवचनानि।
Tiṇṇaṃ gāhānaṃ paṭipakkhavasenāti taṇhādiggāhapaṭipakkhabhūtānaṃ dukkhāniccānattānupassanānaṃ vasena, tāhi vā tiṇṇaṃ gāhānaṃ paṭipakkhavasena viniveṭhanavasena anuppādanavasenāti attho. Paṭipakkhavasena vivaṭṭaṃ dassetunti yojanā. Sakkāyanirodhagāminī paṭipadāti ettha nirodhadhammo sarūpeneva dassitoti āha – ‘‘nirodho…pe… dassetu’’nti. Paṭisedhavacanānīti paṭikkhepavacanāni.
४२५. तण्हादीनं अनुपादियनवचनानि तण्हादिट्ठिवसेनेव वुत्तानि तण्हादिट्ठीनंयेव अभिनन्दनादिवसेन पवत्तिसब्भावतो। अप्पहीनत्थो अनुसयत्थोति आह – ‘‘अनुसेतीति अप्पहीनो होती’’ति अरियमग्गेन हि अप्पहीनो थामगतो रागादिकिलेसो अनुसयो कारणलाभे सति उप्पज्जनारहभावतो। यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव। वट्टदुक्खकिलेसदुक्खस्साति वट्टदुक्खस्स चेव किलेसदुक्खस्स च। सउपादिसेसनिब्बानञ्हि किलेसदुक्खस्स अन्तकरणं, अनुपादिसेसनिब्बानं वट्टदुक्खस्स।
425. Taṇhādīnaṃ anupādiyanavacanāni taṇhādiṭṭhivaseneva vuttāni taṇhādiṭṭhīnaṃyeva abhinandanādivasena pavattisabbhāvato. Appahīnattho anusayatthoti āha – ‘‘anusetīti appahīno hotī’’ti ariyamaggena hi appahīno thāmagato rāgādikileso anusayo kāraṇalābhe sati uppajjanārahabhāvato. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Vaṭṭadukkhakilesadukkhassāti vaṭṭadukkhassa ceva kilesadukkhassa ca. Saupādisesanibbānañhi kilesadukkhassa antakaraṇaṃ, anupādisesanibbānaṃ vaṭṭadukkhassa.
४२६. तेसन्ति अनुसयानं। पटिक्खेपवसेनाति पजहनवसेन, अप्पवत्तिकरणवसेनाति अत्थो। अविज्जं पजहित्वाति अनवसेसतो अविज्जं अप्पवत्तिधम्मतं आपादेत्वा। कामं हेट्ठिममग्गञाणम्पि अविज्जापहायिनी विज्जा एव, तं पन ञाणं अविज्जाय अनवसेसप्पहायकं न होति, अग्गमग्गञाणे पन उप्पन्ने अविज्जाय लेसोपि नावसिस्सतीति तदेव अविज्जाय पहायकन्ति आह – ‘‘अरहत्तमग्गविज्जं उप्पादेत्वा’’ति।
426.Tesanti anusayānaṃ. Paṭikkhepavasenāti pajahanavasena, appavattikaraṇavasenāti attho. Avijjaṃ pajahitvāti anavasesato avijjaṃ appavattidhammataṃ āpādetvā. Kāmaṃ heṭṭhimamaggañāṇampi avijjāpahāyinī vijjā eva, taṃ pana ñāṇaṃ avijjāya anavasesappahāyakaṃ na hoti, aggamaggañāṇe pana uppanne avijjāya lesopi nāvasissatīti tadeva avijjāya pahāyakanti āha – ‘‘arahattamaggavijjaṃ uppādetvā’’ti.
४२७. सयमेव तथागते अत्तनो बुद्धानुभावेन देसेन्ते सट्ठि भिक्खू अरहत्तं पत्ताति अनच्छरियमेतं, अथ किं अच्छरियन्ति आह ‘‘इम’’न्तिआदि। कथेन्तेपीति एत्थ इतिसद्दो पकारत्थो, इमिनाव पकारेनाति अत्थो। पत्ता एवाति सट्ठि भिक्खू अरहत्तं पत्ता एवाति योजना। एतम्पि अनच्छरियं, सत्थु सम्मुखा सावका समुदागमा महाभिञ्ञा पभिन्नपटिसम्भिदा तथा तथा सप्पाटिहारियं धम्मं देसेन्तीति। तेनाह – ‘‘महाभिञ्ञप्पत्ता हि ते सावका’’ति।
427. Sayameva tathāgate attano buddhānubhāvena desente saṭṭhi bhikkhū arahattaṃ pattāti anacchariyametaṃ, atha kiṃ acchariyanti āha ‘‘ima’’ntiādi. Kathentepīti ettha itisaddo pakārattho, imināva pakārenāti attho. Pattā evāti saṭṭhi bhikkhū arahattaṃ pattā evāti yojanā. Etampi anacchariyaṃ, satthu sammukhā sāvakā samudāgamā mahābhiññā pabhinnapaṭisambhidā tathā tathā sappāṭihāriyaṃ dhammaṃ desentīti. Tenāha – ‘‘mahābhiññappattā hi te sāvakā’’ti.
महामण्डपेति लोहपासादस्स पुरतो एव महाभिक्खुसन्निपातो जातोति तेसं पहोनकवसेन कते महति साणिमण्डपेति वदन्ति। तेसुपि ठानेसूति तेसु यथावुत्तमहामण्डपादीसु ठानेसु। महाथेरो अत्थीति पदं आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। देवत्थेरस्स गुणे सुत्वा पसन्नमानसो महाथेरो, तथापि वत्थसम्पत्तिया पसीदित्वा ‘‘त्वं पन न्हापेही’’ति आह।
Mahāmaṇḍapeti lohapāsādassa purato eva mahābhikkhusannipāto jātoti tesaṃ pahonakavasena kate mahati sāṇimaṇḍapeti vadanti. Tesupi ṭhānesūti tesu yathāvuttamahāmaṇḍapādīsu ṭhānesu. Mahāthero atthīti padaṃ ānetvā sambandhitabbaṃ. Devattherassa guṇe sutvā pasannamānaso mahāthero, tathāpi vatthasampattiyā pasīditvā ‘‘tvaṃ pana nhāpehī’’ti āha.
हेट्ठापासादेति च कल्याणियमहाविहारे उपोसथागारे हेट्ठापासादे एकदा उपरिपासादे एकदा, कथेसीति। चूळनागस्स तथा महती परिसा देवतानुभावेन अभिञ्ञापादनं अहोसीति केचि । थेरो पन महिद्धिको अहोसि, तस्मा ताव महतिं परिसं अभिञ्ञापेसीति अपरे।
Heṭṭhāpāsādeti ca kalyāṇiyamahāvihāre uposathāgāre heṭṭhāpāsāde ekadā uparipāsāde ekadā, kathesīti. Cūḷanāgassa tathā mahatī parisā devatānubhāvena abhiññāpādanaṃ ahosīti keci . Thero pana mahiddhiko ahosi, tasmā tāva mahatiṃ parisaṃ abhiññāpesīti apare.
ततो ततोति तस्सं तस्सं दिसायं। एकोवाति एकच्चो एव, न बहुसो, कतिपयाव पुथुज्जना अहेसुन्ति अत्थो। सेसं हेट्ठा वुत्तनयत्ता सुविञ्ञेय्यमेव।
Tato tatoti tassaṃ tassaṃ disāyaṃ. Ekovāti ekacco eva, na bahuso, katipayāva puthujjanā ahesunti attho. Sesaṃ heṭṭhā vuttanayattā suviññeyyameva.
छछक्कसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Chachakkasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ६. छछक्कसुत्तं • 6. Chachakkasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ६. छछक्कसुत्तवण्णना • 6. Chachakkasuttavaṇṇanā
