| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५१४] ४. छद्दन्तजातकवण्णना
[514] 4. Chaddantajātakavaṇṇanā
किं नु सोचसीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं दहरभिक्खुनिं आरब्भ कथेसि। सा किर सावत्थियं कुलधीता घरावासे आदीनवं दिस्वा सासने पब्बजित्वा एकदिवसं भिक्खुनीहि सद्धिं धम्मसवनाय गन्त्वा अलङ्कतधम्मासने निसीदित्वा धम्मं देसेन्तस्स दसबलस्स अपरिमाणपुञ्ञपभावाभिनिब्बत्तं उत्तमरूपसम्पत्तियुत्तं अत्तभावं ओलोकेत्वा ‘‘परिचिण्णपुब्बा नु खो मे भवस्मिं विचरन्तिया इमस्स महापुरिसस्स पादपरिचारिका’’ति चिन्तेसि। अथस्सा तङ्खणञ्ञेव जातिस्सरञाणं उप्पज्जि – ‘‘छद्दन्तवारणकाले अहं इमस्स महापुरिसस्स पादपरिचारिका भूतपुब्बा’’ति। अथस्सा सरन्तिया महन्तं पीतिपामोज्जं उप्पज्जि। सा पीतिवेगेन महाहसितं हसित्वा पुन चिन्तेसि – ‘‘पादपरिचारिका नाम सामिकानं हितज्झासया अप्पका, अहितज्झासयाव बहुतरा, हितज्झासया नु खो अहं इमस्स महापुरिसस्स अहोसिं, अहितज्झासया’’ति। सा अनुस्सरमाना ‘‘अहं अप्पमत्तकं दोसं हदये ठपेत्वा वीसरतनसतिकं छद्दन्तमहागजिस्सरं सोनुत्तरं नाम नेसादं पेसेत्वा विसपीतसल्लेन विज्झापेत्वा जीवितक्खयं पापेसि’’न्ति अद्दस। अथस्सा सोको उदपादि, हदयं उण्हं अहोसि, सोकं सन्धारेतुं असक्कोन्ती अस्ससित्वा पस्ससित्वा महासद्देन परोदि। तं दिस्वा सत्था सितं पातु करित्वा ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो सितस्स पातुकम्माया’’ति भिक्खुसङ्घेन पुट्ठो ‘‘भिक्खवे, अयं दहरभिक्खुनी पुब्बे मयि कतं अपराधं सरित्वा रोदती’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Kiṃ nu socasīti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ daharabhikkhuniṃ ārabbha kathesi. Sā kira sāvatthiyaṃ kuladhītā gharāvāse ādīnavaṃ disvā sāsane pabbajitvā ekadivasaṃ bhikkhunīhi saddhiṃ dhammasavanāya gantvā alaṅkatadhammāsane nisīditvā dhammaṃ desentassa dasabalassa aparimāṇapuññapabhāvābhinibbattaṃ uttamarūpasampattiyuttaṃ attabhāvaṃ oloketvā ‘‘pariciṇṇapubbā nu kho me bhavasmiṃ vicarantiyā imassa mahāpurisassa pādaparicārikā’’ti cintesi. Athassā taṅkhaṇaññeva jātissarañāṇaṃ uppajji – ‘‘chaddantavāraṇakāle ahaṃ imassa mahāpurisassa pādaparicārikā bhūtapubbā’’ti. Athassā sarantiyā mahantaṃ pītipāmojjaṃ uppajji. Sā pītivegena mahāhasitaṃ hasitvā puna cintesi – ‘‘pādaparicārikā nāma sāmikānaṃ hitajjhāsayā appakā, ahitajjhāsayāva bahutarā, hitajjhāsayā nu kho ahaṃ imassa mahāpurisassa ahosiṃ, ahitajjhāsayā’’ti. Sā anussaramānā ‘‘ahaṃ appamattakaṃ dosaṃ hadaye ṭhapetvā vīsaratanasatikaṃ chaddantamahāgajissaraṃ sonuttaraṃ nāma nesādaṃ pesetvā visapītasallena vijjhāpetvā jīvitakkhayaṃ pāpesi’’nti addasa. Athassā soko udapādi, hadayaṃ uṇhaṃ ahosi, sokaṃ sandhāretuṃ asakkontī assasitvā passasitvā mahāsaddena parodi. Taṃ disvā satthā sitaṃ pātu karitvā ‘‘ko nu kho, bhante, hetu, ko paccayo sitassa pātukammāyā’’ti bhikkhusaṅghena puṭṭho ‘‘bhikkhave, ayaṃ daharabhikkhunī pubbe mayi kataṃ aparādhaṃ saritvā rodatī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते हिमवन्तपदेसे छद्दन्तदहं उपनिस्साय अट्ठसहस्सा हत्थिनागा वसिंसु इद्धिमन्ता वेहासङ्गमा। तदा बोधिसत्तो जेट्ठकवारणस्स पुत्तो हुत्वा निब्बत्ति, सो सब्बसेतो अहोसि रत्तमुखपादो। सो अपरभागे वुद्धिप्पत्तो अट्ठासीतिहत्थुब्बेधो अहोसि वीसरतनसतायामो। अट्ठपण्णासहत्थाय रजतदामसदिसाय सोण्डाय समन्नागतो। दन्ता पनस्स परिक्खेपतो पन्नरसहत्था अहेसुं दीघतो तिंसहत्था छब्बण्णरंसीहि समन्नागता। सो अट्ठन्नं नागसहस्सानं जेट्ठको अहोसि, पञ्चसते पच्चेकबुद्धे पूजेसि। तस्स द्वे अग्गमहेसियो अहेसुं – चूळसुभद्दा, महासुभद्दा चाति। नागराजा अट्ठनागसहस्सपरिवारो कञ्चनगुहायं वसति। सो पन छद्दन्तदहो आयामतो च वित्थारतो च पण्णासयोजनो होति। तस्स मज्झे द्वादसयोजनप्पमाणे ठाने सेवालो वा पणकं वा नत्थि, मणिक्खन्धवण्णउदकमेव सन्तिट्ठति, तदनन्तरं योजनवित्थतं सुद्धं कल्लहारवनं, तं उदकं परिक्खिपित्वा ठितं, तदनन्तरं योजनवित्थतमेव सुद्धं नीलुप्पलवनं तं परिक्खिपित्वा ठितं, ततो योजनयोजनवित्थतानेव रत्तुप्पलसेतुप्पलरत्तपदुमसेतपदुमकुमुदवनानि पुरिमं पुरिमं परिक्खिपित्वा ठितानि। इमेसं पन सत्तन्नं वनानं अनन्तरं सब्बेसम्पि तेसं कल्लहारादिवनानं वसेन ओमिस्सकवनं योजनवित्थतमेव तानि परिक्खिपित्वा ठितं। तदनन्तरं नागानं कटिप्पमाणे उदके योजनवित्थतमेव रत्तसालिवनं, तदनन्तरं उदकपरियन्ते योजनवित्थतमेव नीलपीतलोहितओदातसुरभिसुखुमकुसुमसमाकिण्णं खुद्दकगच्छवनं, इति इमानि दस वनानि योजनवित्थतानेव। ततो खुद्दकराजमासमहाराजमासमुग्गवनं, तदनन्तरं तिपुसएलालुकलाबुकुम्भण्डवल्लिवनानि, ततो पूगरुक्खप्पमाणं उच्छुवनं, ततो हत्थिदन्तप्पमाणफलं कदलिवनं , ततो सालवनं, तदनन्तरं चाटिप्पमाणफलं पनसवनं, ततो मधुरफलं चिञ्चवनं, ततो अम्बवनं, ततो कपिट्ठवनं, ततो ओमिस्सको महावनसण्डो, ततो वेळुवनं, अयमस्स तस्मिं काले सम्पत्ति। संयुत्तट्ठकथायं पन इदानि पवत्तमानसम्पत्तियेव कथिता।
Atīte himavantapadese chaddantadahaṃ upanissāya aṭṭhasahassā hatthināgā vasiṃsu iddhimantā vehāsaṅgamā. Tadā bodhisatto jeṭṭhakavāraṇassa putto hutvā nibbatti, so sabbaseto ahosi rattamukhapādo. So aparabhāge vuddhippatto aṭṭhāsītihatthubbedho ahosi vīsaratanasatāyāmo. Aṭṭhapaṇṇāsahatthāya rajatadāmasadisāya soṇḍāya samannāgato. Dantā panassa parikkhepato pannarasahatthā ahesuṃ dīghato tiṃsahatthā chabbaṇṇaraṃsīhi samannāgatā. So aṭṭhannaṃ nāgasahassānaṃ jeṭṭhako ahosi, pañcasate paccekabuddhe pūjesi. Tassa dve aggamahesiyo ahesuṃ – cūḷasubhaddā, mahāsubhaddā cāti. Nāgarājā aṭṭhanāgasahassaparivāro kañcanaguhāyaṃ vasati. So pana chaddantadaho āyāmato ca vitthārato ca paṇṇāsayojano hoti. Tassa majjhe dvādasayojanappamāṇe ṭhāne sevālo vā paṇakaṃ vā natthi, maṇikkhandhavaṇṇaudakameva santiṭṭhati, tadanantaraṃ yojanavitthataṃ suddhaṃ kallahāravanaṃ, taṃ udakaṃ parikkhipitvā ṭhitaṃ, tadanantaraṃ yojanavitthatameva suddhaṃ nīluppalavanaṃ taṃ parikkhipitvā ṭhitaṃ, tato yojanayojanavitthatāneva rattuppalasetuppalarattapadumasetapadumakumudavanāni purimaṃ purimaṃ parikkhipitvā ṭhitāni. Imesaṃ pana sattannaṃ vanānaṃ anantaraṃ sabbesampi tesaṃ kallahārādivanānaṃ vasena omissakavanaṃ yojanavitthatameva tāni parikkhipitvā ṭhitaṃ. Tadanantaraṃ nāgānaṃ kaṭippamāṇe udake yojanavitthatameva rattasālivanaṃ, tadanantaraṃ udakapariyante yojanavitthatameva nīlapītalohitaodātasurabhisukhumakusumasamākiṇṇaṃ khuddakagacchavanaṃ, iti imāni dasa vanāni yojanavitthatāneva. Tato khuddakarājamāsamahārājamāsamuggavanaṃ, tadanantaraṃ tipusaelālukalābukumbhaṇḍavallivanāni, tato pūgarukkhappamāṇaṃ ucchuvanaṃ, tato hatthidantappamāṇaphalaṃ kadalivanaṃ , tato sālavanaṃ, tadanantaraṃ cāṭippamāṇaphalaṃ panasavanaṃ, tato madhuraphalaṃ ciñcavanaṃ, tato ambavanaṃ, tato kapiṭṭhavanaṃ, tato omissako mahāvanasaṇḍo, tato veḷuvanaṃ, ayamassa tasmiṃ kāle sampatti. Saṃyuttaṭṭhakathāyaṃ pana idāni pavattamānasampattiyeva kathitā.
वेळुवनं पन परिक्खिपित्वा सत्त पब्बता ठिता। तेसं बाहिरन्ततो पट्ठाय पठमो चूळकाळपब्बतो नाम, दुतियो महाकाळपब्बतो नाम, ततो उदकपब्बतो नाम, ततो चन्दिमपस्सपब्बतो नाम, ततो सूरियपस्सपब्बतो नाम, ततो मणिपस्सपब्बतो नाम, सत्तमो सुवण्णपस्सपब्बतो नाम। सो उब्बेधतो सत्तयोजनिको छद्दन्तदहं परिक्खिपित्वा पत्तस्स मुखवट्टि विय ठितो। तस्स अब्भन्तरिमं पस्सं सुवण्णवण्णं, ततो निक्खन्तेन ओभासेन छद्दन्तदहो समुग्गतबालसूरियो विय होति। बाहिरपब्बतेसु पन एको उब्बेधतो छयोजनिको, एको पञ्च, एको चत्तारि, एको तीणि, एको द्वे, एको योजनिको, एवं सत्तपब्बतपरिक्खित्तस्स पन तस्स दहस्स पुब्बुत्तरकण्णे उदकवातप्पहरणोकासे महानिग्रोधरुक्खो अत्थि। तस्स खन्धो परिक्खेपतो पञ्चयोजनिको, उब्बेधतो सत्तयोजनिको, चतूसु दिसासु चतस्सो साखा छयोजनिका, उद्धं उग्गतसाखापि छयोजनिकाव, इति सो मूलतो पट्ठाय उब्बेधेन तेरसयोजनिको, साखानं ओरिमन्ततो याव पारिमन्ता द्वादसयोजनिको, अट्ठहि पारोहसहस्सेहि पटिमण्डितो मुण्डमणिपब्बतो विय विलासमानो तिट्ठति। छद्दन्तदहस्स पन पच्छिमदिसाभागे सुवण्णपस्सपब्बते द्वादसयोजनिका कञ्चनगुहा तिट्ठति। छद्दन्तो नाम नागराजा वस्सारत्ते हेमन्ते अट्ठसहस्सनागपरिवुतो कञ्चनगुहायं वसति। गिम्हकाले उदकवातं सम्पटिच्छमानो महानिग्रोधमूले पारोहन्तरे तिट्ठती।
Veḷuvanaṃ pana parikkhipitvā satta pabbatā ṭhitā. Tesaṃ bāhirantato paṭṭhāya paṭhamo cūḷakāḷapabbato nāma, dutiyo mahākāḷapabbato nāma, tato udakapabbato nāma, tato candimapassapabbato nāma, tato sūriyapassapabbato nāma, tato maṇipassapabbato nāma, sattamo suvaṇṇapassapabbato nāma. So ubbedhato sattayojaniko chaddantadahaṃ parikkhipitvā pattassa mukhavaṭṭi viya ṭhito. Tassa abbhantarimaṃ passaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ, tato nikkhantena obhāsena chaddantadaho samuggatabālasūriyo viya hoti. Bāhirapabbatesu pana eko ubbedhato chayojaniko, eko pañca, eko cattāri, eko tīṇi, eko dve, eko yojaniko, evaṃ sattapabbataparikkhittassa pana tassa dahassa pubbuttarakaṇṇe udakavātappaharaṇokāse mahānigrodharukkho atthi. Tassa khandho parikkhepato pañcayojaniko, ubbedhato sattayojaniko, catūsu disāsu catasso sākhā chayojanikā, uddhaṃ uggatasākhāpi chayojanikāva, iti so mūlato paṭṭhāya ubbedhena terasayojaniko, sākhānaṃ orimantato yāva pārimantā dvādasayojaniko, aṭṭhahi pārohasahassehi paṭimaṇḍito muṇḍamaṇipabbato viya vilāsamāno tiṭṭhati. Chaddantadahassa pana pacchimadisābhāge suvaṇṇapassapabbate dvādasayojanikā kañcanaguhā tiṭṭhati. Chaddanto nāma nāgarājā vassāratte hemante aṭṭhasahassanāgaparivuto kañcanaguhāyaṃ vasati. Gimhakāle udakavātaṃ sampaṭicchamāno mahānigrodhamūle pārohantare tiṭṭhatī.
अथस्स एकदिवसं ‘‘महासालवनं पुप्फित’’न्ति तरुणनागा आगन्त्वा आरोचयिंसु। सो सपरिवारो ‘‘सालकीळं कीळिस्सामी’’ति सालवनं गन्त्वा एकं सुपुप्फितं सालरुक्खं कुम्भेन पहरि। तदा चूळसुभद्दा पटिवातपस्से ठिता, तस्सा सरीरे सुक्खदण्डकमिस्सकानि पुराणपण्णानि चेव तम्बकिपिल्लिकानि च पतिंसु। महासुभद्दा अधोवातपस्से ठिता, तस्सा सरीरे पुप्फरेणुकिञ्जक्खपत्तानि पतिंसु। चूळसुभद्दा ‘‘अयं नागराजा अत्तनो पियभरियाय उपरि पुप्फरेणुकिञ्जक्खपत्तानि पातेसि, मम सरीरे सुक्खदण्डकमिस्सानि पुराणपण्णानि चेव तम्बकिपिल्लिकानि च पातेसि, होतु, कातब्बं जानिस्सामी’’ति महासत्ते वेरं बन्धि।
Athassa ekadivasaṃ ‘‘mahāsālavanaṃ pupphita’’nti taruṇanāgā āgantvā ārocayiṃsu. So saparivāro ‘‘sālakīḷaṃ kīḷissāmī’’ti sālavanaṃ gantvā ekaṃ supupphitaṃ sālarukkhaṃ kumbhena pahari. Tadā cūḷasubhaddā paṭivātapasse ṭhitā, tassā sarīre sukkhadaṇḍakamissakāni purāṇapaṇṇāni ceva tambakipillikāni ca patiṃsu. Mahāsubhaddā adhovātapasse ṭhitā, tassā sarīre pupphareṇukiñjakkhapattāni patiṃsu. Cūḷasubhaddā ‘‘ayaṃ nāgarājā attano piyabhariyāya upari pupphareṇukiñjakkhapattāni pātesi, mama sarīre sukkhadaṇḍakamissāni purāṇapaṇṇāni ceva tambakipillikāni ca pātesi, hotu, kātabbaṃ jānissāmī’’ti mahāsatte veraṃ bandhi.
अपरम्पि दिवसं नागराजा सपरिवारो न्हानत्थाय छद्दन्तदहं ओतरि। अथ द्वे तरुणनागा सोण्डाहि उसिरकलापे गहेत्वा केलासकूटं मज्जन्ता विय न्हापेसुं। तस्मिं न्हत्वा उत्तिण्णे द्वे करेणुयो न्हापेसुं। तापि उत्तरित्वा महासत्तस्स सन्तिके अट्ठंसु। ततो अट्ठसहस्सनागासरं ओतरित्वा उदककीळं कीळित्वा सरतो नानापुप्फानि आहरित्वा रजतथूपं अलङ्करोन्ता विय महासत्तं अलङ्करित्वा पच्छा द्वे करेणुयो अलङ्करिंसु। अथेको हत्थी सरे विचरन्तो सत्तुद्दयं नाम महापदुमं लभित्वा आहरित्वा महासत्तस्स अदासि। सो तं सोण्डाय गहेत्वा रेणुं कुम्भे ओकिरित्वा जेट्ठकाय महासुभद्दाय अदासि। तं दिस्वा इतरा ‘‘इदम्पि सत्तुद्दयं महापदुमं अत्तनो पियभरियाय एव अदासि, न मय्ह’’न्ति पुनपि तस्मिं वेरं बन्धि।
Aparampi divasaṃ nāgarājā saparivāro nhānatthāya chaddantadahaṃ otari. Atha dve taruṇanāgā soṇḍāhi usirakalāpe gahetvā kelāsakūṭaṃ majjantā viya nhāpesuṃ. Tasmiṃ nhatvā uttiṇṇe dve kareṇuyo nhāpesuṃ. Tāpi uttaritvā mahāsattassa santike aṭṭhaṃsu. Tato aṭṭhasahassanāgāsaraṃ otaritvā udakakīḷaṃ kīḷitvā sarato nānāpupphāni āharitvā rajatathūpaṃ alaṅkarontā viya mahāsattaṃ alaṅkaritvā pacchā dve kareṇuyo alaṅkariṃsu. Atheko hatthī sare vicaranto sattuddayaṃ nāma mahāpadumaṃ labhitvā āharitvā mahāsattassa adāsi. So taṃ soṇḍāya gahetvā reṇuṃ kumbhe okiritvā jeṭṭhakāya mahāsubhaddāya adāsi. Taṃ disvā itarā ‘‘idampi sattuddayaṃ mahāpadumaṃ attano piyabhariyāya eva adāsi, na mayha’’nti punapi tasmiṃ veraṃ bandhi.
अथेकदिवसं बोधिसत्ते मधुरफलानि चेव भिसमुळालानि च पोक्खरमधुना योजेत्वा पञ्चसते पच्चेकबुद्धे भोजेन्ते चूळसुभद्दा अत्तना लद्धफलाफलं पच्चेकबुद्धानं दत्वा ‘‘भन्ते, इतो चवित्वा मद्दराजकुले निब्बत्तित्वा सुभद्दा नाम राजकञ्ञा हुत्वा वयप्पत्ता बाराणसिरञ्ञो अग्गमहेसिभावं पत्वा तस्स पिया मनापा तं अत्तनो रुचिं कारेतुं समत्था हुत्वा तस्स आचिक्खित्वा एकं लुद्दकं पेसेत्वा इमं हत्थिं विसपीतेन सल्लेन विज्झापेत्वा जीवितक्खयं पापेत्वा छब्बण्णरंसिं विस्सज्जेन्ते यमकदन्ते आहरापेतुं समत्था होमी’’ति पत्थनं ठपेसि। सा ततो पट्ठाय गोचरं अग्गहेत्वा सुस्सित्वा नचिरस्सेव कालं कत्वा मद्दरट्ठे राजअग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्ति, सुभद्दातिस्सा नामं करिंसु। अथ नं वयप्पत्तं बाराणसिरञ्ञो अदंसु। सा तस्स पिया अहोसि मनापा, सोळसन्नं इत्थिसहस्सानं जेट्ठिका हुत्वा जातिस्सरञाणञ्च पटिलभि। सा चिन्तेसि – ‘‘समिद्धा मे पत्थना, इदानि तस्स नागस्स यमकदन्ते आहरापेस्सामी’’ति। ततो सरीरं तेलेन मक्खेत्वा किलिट्ठवत्थं निवासेत्वा गिलानाकारं दस्सेत्वा सिरिगब्भं पविसित्वा मञ्चके निपज्जि। राजा ‘‘कुहिं सुभद्दा’’ति वत्वा ‘‘गिलाना’’ति सुत्वा सिरिगब्भं पविसित्वा मञ्चके निसीदित्वा तस्सा पिट्ठिं परिमज्जन्तो पठमं गाथमाह –
Athekadivasaṃ bodhisatte madhuraphalāni ceva bhisamuḷālāni ca pokkharamadhunā yojetvā pañcasate paccekabuddhe bhojente cūḷasubhaddā attanā laddhaphalāphalaṃ paccekabuddhānaṃ datvā ‘‘bhante, ito cavitvā maddarājakule nibbattitvā subhaddā nāma rājakaññā hutvā vayappattā bārāṇasirañño aggamahesibhāvaṃ patvā tassa piyā manāpā taṃ attano ruciṃ kāretuṃ samatthā hutvā tassa ācikkhitvā ekaṃ luddakaṃ pesetvā imaṃ hatthiṃ visapītena sallena vijjhāpetvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā chabbaṇṇaraṃsiṃ vissajjente yamakadante āharāpetuṃ samatthā homī’’ti patthanaṃ ṭhapesi. Sā tato paṭṭhāya gocaraṃ aggahetvā sussitvā nacirasseva kālaṃ katvā maddaraṭṭhe rājaaggamahesiyā kucchimhi nibbatti, subhaddātissā nāmaṃ kariṃsu. Atha naṃ vayappattaṃ bārāṇasirañño adaṃsu. Sā tassa piyā ahosi manāpā, soḷasannaṃ itthisahassānaṃ jeṭṭhikā hutvā jātissarañāṇañca paṭilabhi. Sā cintesi – ‘‘samiddhā me patthanā, idāni tassa nāgassa yamakadante āharāpessāmī’’ti. Tato sarīraṃ telena makkhetvā kiliṭṭhavatthaṃ nivāsetvā gilānākāraṃ dassetvā sirigabbhaṃ pavisitvā mañcake nipajji. Rājā ‘‘kuhiṃ subhaddā’’ti vatvā ‘‘gilānā’’ti sutvā sirigabbhaṃ pavisitvā mañcake nisīditvā tassā piṭṭhiṃ parimajjanto paṭhamaṃ gāthamāha –
९७.
97.
‘‘किं नु सोचसिनुच्चङ्गि, पण्डूसि वरवण्णिनि।
‘‘Kiṃ nu socasinuccaṅgi, paṇḍūsi varavaṇṇini;
मिलायसि विसालक्खि, मालाव परिमद्दिता’’ति॥
Milāyasi visālakkhi, mālāva parimadditā’’ti.
तत्थ अनुच्चङ्गीति कञ्चनसन्निभसरीरे। मालाव परिमद्दिताति हत्थेहि परिमद्दिता पदुममाला विय।
Tattha anuccaṅgīti kañcanasannibhasarīre. Mālāva parimadditāti hatthehi parimadditā padumamālā viya.
तं सुत्वा सा इतरं गाथमाह –
Taṃ sutvā sā itaraṃ gāthamāha –
९८.
98.
‘‘दोहळो मे महाराज, सुपिनन्तेनुपज्झगा।
‘‘Dohaḷo me mahārāja, supinantenupajjhagā;
न सो सुलभरूपोव, यादिसो मम दोहळो’’ति॥
Na so sulabharūpova, yādiso mama dohaḷo’’ti.
तत्थ न सोति यादिसो मम सुपिनन्तेनुपज्झगा सुपिने पस्सन्तिया मया दिट्ठो दोहळो, सो सुलभरूपो विय न होति, दुल्लभो सो, मय्हं पन तं अलभन्तिया जीवितं नत्थीति अवच।
Tattha na soti yādiso mama supinantenupajjhagā supine passantiyā mayā diṭṭho dohaḷo, so sulabharūpo viya na hoti, dullabho so, mayhaṃ pana taṃ alabhantiyā jīvitaṃ natthīti avaca.
तं सुत्वा राजा गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā gāthamāha –
९९.
99.
‘‘ये केचि मानुसा कामा, इध लोकम्हि नन्दने।
‘‘Ye keci mānusā kāmā, idha lokamhi nandane;
सब्बे ते पचुरा मय्हं, अहं ते दम्मि दोहळ’’न्ति॥
Sabbe te pacurā mayhaṃ, ahaṃ te dammi dohaḷa’’nti.
तत्थ पचुराति बहू सुलभा।
Tattha pacurāti bahū sulabhā.
तं सुत्वा देवी, ‘‘महाराज, दुल्लभो मम दोहळो, न तं इदानि कथेमि, यावत्तका पन ते विजिते लुद्दा, ते सब्बे सन्निपातेथ , तेसं मज्झे कथेस्सामी’’ति दीपेन्ती अनन्तरं गाथमाह –
Taṃ sutvā devī, ‘‘mahārāja, dullabho mama dohaḷo, na taṃ idāni kathemi, yāvattakā pana te vijite luddā, te sabbe sannipātetha , tesaṃ majjhe kathessāmī’’ti dīpentī anantaraṃ gāthamāha –
१००.
100.
‘‘लुद्दा देव समायन्तु, ये केचि विजिते तव।
‘‘Luddā deva samāyantu, ye keci vijite tava;
एतेसं अहमक्खिस्सं, यादिसो मम दोहळो’’ति॥
Etesaṃ ahamakkhissaṃ, yādiso mama dohaḷo’’ti.
राजा ‘‘साधू’’ति सिरिगब्भा निक्खमित्वा ‘‘यावतिका तियोजनसतिके कासिकरट्ठे लुद्दा, तेसं सन्निपातत्थाय भेरिं चरापेथा’’ति अमच्चे आणापेसि। ते तथा अकंसु। नचिरस्सेव कासिरट्ठवासिनो लुद्दा यथाबलं पण्णाकारं गहेत्वा आगन्त्वा आगतभावं रञ्ञो आरोचापेसुं । ते सब्बेपि सट्ठिसहस्समत्ता अहेसुं। राजा तेसं आगतभावं ञत्वा वातपाने ठितो हत्थं पसारेत्वा तेसं आगतभावं देविया कथेन्तो आह –
Rājā ‘‘sādhū’’ti sirigabbhā nikkhamitvā ‘‘yāvatikā tiyojanasatike kāsikaraṭṭhe luddā, tesaṃ sannipātatthāya bheriṃ carāpethā’’ti amacce āṇāpesi. Te tathā akaṃsu. Nacirasseva kāsiraṭṭhavāsino luddā yathābalaṃ paṇṇākāraṃ gahetvā āgantvā āgatabhāvaṃ rañño ārocāpesuṃ . Te sabbepi saṭṭhisahassamattā ahesuṃ. Rājā tesaṃ āgatabhāvaṃ ñatvā vātapāne ṭhito hatthaṃ pasāretvā tesaṃ āgatabhāvaṃ deviyā kathento āha –
१०१.
101.
‘‘इमे ते लुद्दका देवि, कतहत्था विसारदा।
‘‘Ime te luddakā devi, katahatthā visāradā;
वनञ्ञू च मिगञ्ञू च, ममत्थे चत्तजीविता’’ति॥
Vanaññū ca migaññū ca, mamatthe cattajīvitā’’ti.
तत्थ इमे तेति ये त्वं सन्निपातापेसि, इमे ते। कतहत्थाति विज्झनछेदनेसु कतहत्था कुसला सुसिक्खिता। विसारदाति निब्भया। वनञ्ञू च मिगञ्ञू चाति वनानि च मिगे च जानन्ति। ममत्थेति सब्बेपि चेते ममत्थे चत्तजीविता, यमहं इच्छामि, तं करोन्तीति।
Tattha ime teti ye tvaṃ sannipātāpesi, ime te. Katahatthāti vijjhanachedanesu katahatthā kusalā susikkhitā. Visāradāti nibbhayā. Vanaññū ca migaññū cāti vanāni ca mige ca jānanti. Mamattheti sabbepi cete mamatthe cattajīvitā, yamahaṃ icchāmi, taṃ karontīti.
तं सुत्वा देवी ते आमन्तेत्वा इतरं गाथमाह –
Taṃ sutvā devī te āmantetvā itaraṃ gāthamāha –
१०२.
102.
‘‘लुद्दपुत्ता निसामेथ, यावन्तेत्थ समागता।
‘‘Luddaputtā nisāmetha, yāvantettha samāgatā;
छब्बिसाणं गजं सेतं, अद्दसं सुपिने अहं।
Chabbisāṇaṃ gajaṃ setaṃ, addasaṃ supine ahaṃ;
तस्स दन्तेहि मे अत्थो, अलाभे नत्थि जीवित’’न्ति॥
Tassa dantehi me attho, alābhe natthi jīvita’’nti.
तत्थ निसामेथाति सुणाथ। छब्बिसाणन्ति छब्बण्णविसाणं।
Tattha nisāmethāti suṇātha. Chabbisāṇanti chabbaṇṇavisāṇaṃ.
तं सुत्वा लुद्दपुत्ता आहंसु –
Taṃ sutvā luddaputtā āhaṃsu –
१०३.
103.
‘‘न नो पितूनं न पितामहानं, दिट्ठो सुतो कुञ्जरो छब्बिसाणो।
‘‘Na no pitūnaṃ na pitāmahānaṃ, diṭṭho suto kuñjaro chabbisāṇo;
यमद्दसा सुपिने राजपुत्ती, अक्खाहि नो यादिसो हत्थिनागो’’ति॥
Yamaddasā supine rājaputtī, akkhāhi no yādiso hatthināgo’’ti.
तत्थ पितूनन्ति करणत्थे सामिवचनं। इदं वुत्तं होति – देवि नेव अम्हाकं पितूहि, न पितामहेहि एवरूपो कुञ्जरो दिट्ठपुब्बो, पगेव अम्हेहि, तस्मा अत्तना दिट्ठलक्खणवसेन अक्खाहि नो, यादिसो तया दिट्ठो हत्थिनागोति।
Tattha pitūnanti karaṇatthe sāmivacanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – devi neva amhākaṃ pitūhi, na pitāmahehi evarūpo kuñjaro diṭṭhapubbo, pageva amhehi, tasmā attanā diṭṭhalakkhaṇavasena akkhāhi no, yādiso tayā diṭṭho hatthināgoti.
अनन्तरगाथापि तेहेव वुत्ता –
Anantaragāthāpi teheva vuttā –
१०४.
104.
‘‘दिसा चतस्सो विदिसा चतस्सो, उद्धं अधो दस दिसा इमायो।
‘‘Disā catasso vidisā catasso, uddhaṃ adho dasa disā imāyo;
कतमं दिसं तिट्ठति नागराजा, यमद्दसा सुपिने छब्बिसाण’’न्ति॥
Katamaṃ disaṃ tiṭṭhati nāgarājā, yamaddasā supine chabbisāṇa’’nti.
तत्थ दिसाति दिसासु। कतमन्ति एतासु दिसासु कतमाय दिसायाति।
Tattha disāti disāsu. Katamanti etāsu disāsu katamāya disāyāti.
एवं वुत्ते सुभद्दा सब्बे लुद्दे ओलोकेत्वा तेसं अन्तरे पत्थटपादं भत्तपुटसदिसजङ्घं महाजाणुकं महाफासुकं बहलमस्सुतम्बदाठिकं निब्बिद्धपिङ्गलं दुस्सण्ठानं बीभच्छं सब्बेसं मत्थकमत्थकेन पञ्ञायमानं महासत्तस्स पुब्बवेरिं सोनुत्तरं नाम नेसादं दिस्वा ‘‘एस मम वचनं कातुं सक्खिस्सती’’ति राजानं अनुजानापेत्वा तं आदाय सत्तभूमिकपासादस्स उपरिमतलं आरुय्ह उत्तरसीहपञ्जरं विवरित्वा उत्तरहिमवन्ताभिमुखं हत्थं पसारेत्वा चतस्सो गाथा अभासि –
Evaṃ vutte subhaddā sabbe ludde oloketvā tesaṃ antare patthaṭapādaṃ bhattapuṭasadisajaṅghaṃ mahājāṇukaṃ mahāphāsukaṃ bahalamassutambadāṭhikaṃ nibbiddhapiṅgalaṃ dussaṇṭhānaṃ bībhacchaṃ sabbesaṃ matthakamatthakena paññāyamānaṃ mahāsattassa pubbaveriṃ sonuttaraṃ nāma nesādaṃ disvā ‘‘esa mama vacanaṃ kātuṃ sakkhissatī’’ti rājānaṃ anujānāpetvā taṃ ādāya sattabhūmikapāsādassa uparimatalaṃ āruyha uttarasīhapañjaraṃ vivaritvā uttarahimavantābhimukhaṃ hatthaṃ pasāretvā catasso gāthā abhāsi –
१०५.
105.
‘‘इतो उजुं उत्तरियं दिसायं, अतिक्कम्म सो सत्त गिरी ब्रह्मन्ते।
‘‘Ito ujuṃ uttariyaṃ disāyaṃ, atikkamma so satta girī brahmante;
सुवण्णपस्सो नाम गिरी उळारो, सुपुप्फितो किम्पुरिसानुचिण्णो॥
Suvaṇṇapasso nāma girī uḷāro, supupphito kimpurisānuciṇṇo.
१०६.
106.
‘‘आरुय्ह सेलं भवनं किन्नरानं, ओलोकय पब्बतपादमूलं।
‘‘Āruyha selaṃ bhavanaṃ kinnarānaṃ, olokaya pabbatapādamūlaṃ;
अथ दक्खसी मेघसमानवण्णं, निग्रोधराजं अट्ठसहस्सपादं॥
Atha dakkhasī meghasamānavaṇṇaṃ, nigrodharājaṃ aṭṭhasahassapādaṃ.
१०७.
107.
‘‘तत्थच्छती कुञ्जरो छब्बिसाणो, सब्बसेतो दुप्पसहो परेभि।
‘‘Tatthacchatī kuñjaro chabbisāṇo, sabbaseto duppasaho parebhi;
रक्खन्ति नं अट्ठसहस्सनागा, ईसादन्ता वातजवप्पहारिनो॥
Rakkhanti naṃ aṭṭhasahassanāgā, īsādantā vātajavappahārino.
१०८.
108.
‘‘तिट्ठन्ति ते तुमूलं पस्ससन्ता, कुप्पन्ति वातस्सपि एरितस्स।
‘‘Tiṭṭhanti te tumūlaṃ passasantā, kuppanti vātassapi eritassa;
मनुस्सभूतं पन तत्थ दिस्वा, भस्मं करेय्युं नास्स रजोपि तस्सा’’ति॥
Manussabhūtaṃ pana tattha disvā, bhasmaṃ kareyyuṃ nāssa rajopi tassā’’ti.
तत्थ इतोति इमम्हा ठाना। उत्तरियन्ति उत्तराय। उळारोति महा इतरेहि छहि पब्बतेहि उच्चतरो। ओलोकयाति आलोकेय्यासि। तत्थच्छतीति तस्मिं निग्रोधमूले गिम्हसमये उदकवातं सम्पटिच्छन्तो तिट्ठति। दुप्पसहोति अञ्ञे तं उपगन्त्वा पसय्हकारं कातुं समत्था नाम नत्थीति दुप्पसहो परेभि। ईसादन्ताति रथीसाय समानदन्ता। वातजवप्पहारिनोति वातजवेन गन्त्वा पच्चामित्ते पहरणसीला एवरूपा अट्ठसहस्सनागा नागराजानं रक्खन्ति। तुमूलन्ति भिंसनकं महासद्दानुबन्धं अस्सासं मुञ्चन्ता तिट्ठन्ति। एरितस्साति वातपहरितस्स यं सद्दानुबन्धं एरितं चलनं कम्पनं, तस्सपि कुप्पन्ति, एवंफरुसा ते नागा। नास्साति तस्स नासवातेन विद्धंसेत्वा भस्मं कतस्स तस्स रजोपि न भवेय्याति।
Tattha itoti imamhā ṭhānā. Uttariyanti uttarāya. Uḷāroti mahā itarehi chahi pabbatehi uccataro. Olokayāti ālokeyyāsi. Tatthacchatīti tasmiṃ nigrodhamūle gimhasamaye udakavātaṃ sampaṭicchanto tiṭṭhati. Duppasahoti aññe taṃ upagantvā pasayhakāraṃ kātuṃ samatthā nāma natthīti duppasaho parebhi. Īsādantāti rathīsāya samānadantā. Vātajavappahārinoti vātajavena gantvā paccāmitte paharaṇasīlā evarūpā aṭṭhasahassanāgā nāgarājānaṃ rakkhanti. Tumūlanti bhiṃsanakaṃ mahāsaddānubandhaṃ assāsaṃ muñcantā tiṭṭhanti. Eritassāti vātapaharitassa yaṃ saddānubandhaṃ eritaṃ calanaṃ kampanaṃ, tassapi kuppanti, evaṃpharusā te nāgā. Nāssāti tassa nāsavātena viddhaṃsetvā bhasmaṃ katassa tassa rajopi na bhaveyyāti.
तं सुत्वा सोनुत्तरो मरणभयभीतो आह –
Taṃ sutvā sonuttaro maraṇabhayabhīto āha –
१०९.
109.
‘‘बहू हिमे राजकुलम्हि सन्ति, पिळन्धना जातरूपस्स देवि।
‘‘Bahū hime rājakulamhi santi, piḷandhanā jātarūpassa devi;
मुत्ता मणी वेळुरियामया च, किं काहसि दन्तपिळन्धनेन।
Muttā maṇī veḷuriyāmayā ca, kiṃ kāhasi dantapiḷandhanena;
मारेतुकामा कुञ्जरं छब्बिसाणं, उदाहु घातेस्ससि लुद्दपुत्ते’’ति॥
Māretukāmā kuñjaraṃ chabbisāṇaṃ, udāhu ghātessasi luddaputte’’ti.
तत्थ पिळन्धनाति आभरणानि। वेळुरियामयाति वेळुरियमयानि। घातेस्ससीति उदाहु पिळन्धनापदेसेन लुद्दपुत्ते घातापेतुकामासीति पुच्छति।
Tattha piḷandhanāti ābharaṇāni. Veḷuriyāmayāti veḷuriyamayāni. Ghātessasīti udāhu piḷandhanāpadesena luddaputte ghātāpetukāmāsīti pucchati.
ततो देवी गाथमाह –
Tato devī gāthamāha –
११०.
110.
‘‘सा इस्सिता दुक्खिता चस्मि लुद्द, उद्धञ्च सुस्सामि अनुस्सरन्ती।
‘‘Sā issitā dukkhitā casmi ludda, uddhañca sussāmi anussarantī;
करोहि मे लुद्दक एतमत्थं, दस्सामि ते गामवरानि पञ्चा’’ति॥
Karohi me luddaka etamatthaṃ, dassāmi te gāmavarāni pañcā’’ti.
तत्थ साति सा अहं। अनुस्सरन्तीति तेन वारणेन पुरे मयि कतं वेरं अनुस्सरमाना। दस्सामि तेति एतस्मिं ते अत्थे निप्फादिते संवच्छरे सतसहस्सुट्ठानके पञ्च गामवरे ददामीति।
Tattha sāti sā ahaṃ. Anussarantīti tena vāraṇena pure mayi kataṃ veraṃ anussaramānā. Dassāmi teti etasmiṃ te atthe nipphādite saṃvacchare satasahassuṭṭhānake pañca gāmavare dadāmīti.
एवञ्च पन वत्वा ‘‘सम्म लुद्दपुत्त अहं ‘एतं छद्दन्तहत्थिं मारापेत्वा यमकदन्ते आहरापेतुं समत्था होमी’ति पुब्बे पच्चेकबुद्धानं दानं दत्वा पत्थनं पट्ठपेसिं, मया सुपिनन्तेन दिट्ठं नाम नत्थि, सा पन मया पत्थितपत्थना समिज्झिस्सति, त्वं गच्छन्तो मा भायी’’ति तं समस्सासेत्वा पेसेसि। सो ‘‘साधु, अय्ये’’ति तस्सा वचनं सम्पटिच्छित्वा ‘‘तेन हि मे पाकटं कत्वा तस्स वसनट्ठानं कथेही’’ति पुच्छन्तो इमं गाथमाह –
Evañca pana vatvā ‘‘samma luddaputta ahaṃ ‘etaṃ chaddantahatthiṃ mārāpetvā yamakadante āharāpetuṃ samatthā homī’ti pubbe paccekabuddhānaṃ dānaṃ datvā patthanaṃ paṭṭhapesiṃ, mayā supinantena diṭṭhaṃ nāma natthi, sā pana mayā patthitapatthanā samijjhissati, tvaṃ gacchanto mā bhāyī’’ti taṃ samassāsetvā pesesi. So ‘‘sādhu, ayye’’ti tassā vacanaṃ sampaṭicchitvā ‘‘tena hi me pākaṭaṃ katvā tassa vasanaṭṭhānaṃ kathehī’’ti pucchanto imaṃ gāthamāha –
१११.
111.
‘‘कत्थच्छती कत्थ मुपेति ठानं, वीथिस्स का न्हानगतस्स होति।
‘‘Katthacchatī kattha mupeti ṭhānaṃ, vīthissa kā nhānagatassa hoti;
कथञ्हि सो न्हायति नागराजा, कथं विजानेमु गतिं गजस्सा’’ति॥
Kathañhi so nhāyati nāgarājā, kathaṃ vijānemu gatiṃ gajassā’’ti.
तत्थ कत्थच्छतीति कत्थ वसति। कत्थ मुपेतीति कत्थ उपेति, कत्थ तिट्ठतीति अत्थो। वीथिस्स काति तस्स न्हानगतस्स का वीथि होति, कतरमग्गेन सो गच्छति। कथं विजानेमु गतिन्ति तया अकथिते मयं कथं तस्स नागराजस्स गतिं विजानिस्साम, तस्मा कथेहि नोति अत्थो।
Tattha katthacchatīti kattha vasati. Kattha mupetīti kattha upeti, kattha tiṭṭhatīti attho. Vīthissa kāti tassa nhānagatassa kā vīthi hoti, kataramaggena so gacchati. Kathaṃ vijānemu gatinti tayā akathite mayaṃ kathaṃ tassa nāgarājassa gatiṃ vijānissāma, tasmā kathehi noti attho.
ततो सा जातिस्सरञाणेन पच्चक्खतो दिट्ठट्ठानं तस्स आचिक्खन्ती द्वे गाथा अभासि –
Tato sā jātissarañāṇena paccakkhato diṭṭhaṭṭhānaṃ tassa ācikkhantī dve gāthā abhāsi –
११२.
112.
‘‘तत्थेव सा पोक्खरणी अदूरे, रम्मा सुतित्था च महोदिका च।
‘‘Tattheva sā pokkharaṇī adūre, rammā sutitthā ca mahodikā ca;
सम्पुप्फिता भमरगणानुचिण्णा, एत्थ हि सो न्हायति नागराजा॥
Sampupphitā bhamaragaṇānuciṇṇā, ettha hi so nhāyati nāgarājā.
११३.
113.
‘‘सीसं नहातुप्पलमालभारी, सब्बसेतो पुण्डरीकत्तचङ्गी।
‘‘Sīsaṃ nahātuppalamālabhārī, sabbaseto puṇḍarīkattacaṅgī;
आमोदमानो गच्छति सन्निकेतं, पुरक्खत्वा महेसिं सब्बभद्द’’न्ति॥
Āmodamāno gacchati sanniketaṃ, purakkhatvā mahesiṃ sabbabhadda’’nti.
तत्थ तत्थेवाति तस्स वसनट्ठानेयेव। पोक्खरणीति छद्दन्तदहं सन्धायाह। सम्पुप्फिताति दुविधेहि कुमुदेहि तिविधेहि उप्पलेहि पञ्चवण्णेहि च पदुमेहि समन्ततो पुप्फिता। एत्थ हि सोति सो नागराजा एत्थ छद्दन्तदहे न्हायति। उप्पलमालभारीति उप्पलादीनं जलजथलजानं पुप्फानं मालं धारेन्तो। पुण्डरीकत्तचङ्गीति पुण्डरीकसदिसतचेन ओदातेन अङ्गेन समन्नागतो। आमोदमानोति आमोदितपमोदितो। सन्निकेतन्ति अत्तनो वसनट्ठानं। पुरक्खत्वाति सब्बभद्दं नाम महेसिं पुरतो कत्वा अट्ठहि नागसहस्सेहि परिवुतो अत्तनो वसनट्ठानं गच्छतीति।
Tattha tatthevāti tassa vasanaṭṭhāneyeva. Pokkharaṇīti chaddantadahaṃ sandhāyāha. Sampupphitāti duvidhehi kumudehi tividhehi uppalehi pañcavaṇṇehi ca padumehi samantato pupphitā. Ettha hi soti so nāgarājā ettha chaddantadahe nhāyati. Uppalamālabhārīti uppalādīnaṃ jalajathalajānaṃ pupphānaṃ mālaṃ dhārento. Puṇḍarīkattacaṅgīti puṇḍarīkasadisatacena odātena aṅgena samannāgato. Āmodamānoti āmoditapamodito. Sanniketanti attano vasanaṭṭhānaṃ. Purakkhatvāti sabbabhaddaṃ nāma mahesiṃ purato katvā aṭṭhahi nāgasahassehi parivuto attano vasanaṭṭhānaṃ gacchatīti.
तं सुत्वा सोनुत्तरो ‘‘साधु अय्ये, अहं तं वारणं मारेत्वा तस्स दन्ते आहरिस्सामी’’ति सम्पटिच्छि। अथस्स सा तुट्ठा सहस्सं दत्वा ‘‘गेहं ताव गच्छ, इतो सत्ताहच्चयेन तत्थ गमिस्ससी’’ति तं उय्योजेत्वा कम्मारे पक्कोसापेत्वा ‘‘ताता अम्हाकं वासिफरसु-कुद्दाल-निखादन-मुट्ठिकवेळुगुम्बच्छेदन-सत्थ-तिणलायन-असिलोहदण्डककचखाणुक- अयसिङ्घाटकेहि अत्थो, सब्बं सीघं कत्वा आहरथा’’ति आणापेत्वा चम्मकारे पक्कोसापेत्वा ‘‘ताता अम्हाकं कुम्भभारगाहितं चम्मभस्तं कातुं वट्टति, चम्मयोत्तवरत्तहत्थिपादउपाहनचम्मछत्तेहिपि नो अत्थो, सब्बं सीघं कत्वा आहरथा’’ति आणापेसि। ते उभोपि सब्बानि तानि सीघं कत्वा आहरित्वा अदंसु। सा तस्स पाथेय्यं संविदहित्वा अरणिसहितं आदिं कत्वा सब्बं उपकरणञ्च बद्धसत्तुमादिं कत्वा पाथेय्यञ्च चम्मभस्तायं पक्खिपि, तं सब्बम्पि कुम्भभारमत्तं अहोसि।
Taṃ sutvā sonuttaro ‘‘sādhu ayye, ahaṃ taṃ vāraṇaṃ māretvā tassa dante āharissāmī’’ti sampaṭicchi. Athassa sā tuṭṭhā sahassaṃ datvā ‘‘gehaṃ tāva gaccha, ito sattāhaccayena tattha gamissasī’’ti taṃ uyyojetvā kammāre pakkosāpetvā ‘‘tātā amhākaṃ vāsipharasu-kuddāla-nikhādana-muṭṭhikaveḷugumbacchedana-sattha-tiṇalāyana-asilohadaṇḍakakacakhāṇuka- ayasiṅghāṭakehi attho, sabbaṃ sīghaṃ katvā āharathā’’ti āṇāpetvā cammakāre pakkosāpetvā ‘‘tātā amhākaṃ kumbhabhāragāhitaṃ cammabhastaṃ kātuṃ vaṭṭati, cammayottavarattahatthipādaupāhanacammachattehipi no attho, sabbaṃ sīghaṃ katvā āharathā’’ti āṇāpesi. Te ubhopi sabbāni tāni sīghaṃ katvā āharitvā adaṃsu. Sā tassa pātheyyaṃ saṃvidahitvā araṇisahitaṃ ādiṃ katvā sabbaṃ upakaraṇañca baddhasattumādiṃ katvā pātheyyañca cammabhastāyaṃ pakkhipi, taṃ sabbampi kumbhabhāramattaṃ ahosi.
सोनुत्तरोपि अत्तनो परिवच्छं कत्वा सत्तमे दिवसे आगन्त्वा देविं वन्दित्वा अट्ठासि। अथ नं सा ‘‘निट्ठितं ते सम्म सब्बूपकरणं, इमं ताव पसिब्बकं गण्हा’’ति आह। सो पन महाथामो पञ्चन्नं हत्थीनं बलं धारेति, तस्मा तम्बूलपसिब्बकं विय उक्खिपित्वा उपकच्छन्तरे ठपेत्वा रित्तहत्थो विय अट्ठासि। सुभद्दा लुद्दस्स पुत्तदारानं परिब्बयं दत्वा रञ्ञो आचिक्खित्वा सोनुत्तरं उय्योजेसि। सोपि राजानञ्च देविञ्च वन्दित्वा राजनिवेसना ओरुय्ह रथे ठत्वा महन्तेन परिवारेन नगरा निक्खमित्वा गामनिगमजनपदपरम्पराय पच्चन्तं पत्वा जानपदे निवत्तेत्वा पच्चन्तवासीहि सद्धिं अरञ्ञं पविसित्वा मनुस्सपथं अतिक्कम्म पच्चन्तवासिनोपि निवत्तेत्वा एककोव गच्छन्तो तिंसयोजनं पत्वा पठमं दब्बगहनं कासगहनं तिणगहनं तुलसिगहनं सरगहनं तिरिवच्छगहनन्ति छ गहनानि, कण्टकवेळुगुम्बगहनानि वेत्तगहनं ओमिस्सकगहनं नळगहनं सरगहनसदिसं उरगेनपि दुब्बिनिविज्झं घनवनगहनं रुक्खगहनं वेळुगहनं अपरम्पि वेळुगुम्बगहनं कललगहनं उदकगहनं पब्बतगहनन्ति अट्ठारस गहनानि पटिपाटिया पत्वा दब्बगहनादीनि असितेन लायित्वा तुलसिगहनादीनि वेळुगुम्बच्छेदनसत्थेन छिन्दित्वा रुक्खे फरसुना कोट्टेत्वा अतिमहन्ते रुक्खे निखादनेन विज्झित्वा मग्गं करोन्तो वेळुवने निस्सेणिं कत्वा वेळुगुम्बं आरुय्ह वेळुं छिन्दित्वा अपरस्स वेळुगुम्बस्स उपरि पातेत्वा वेळुगुम्बमत्थकेन गन्त्वा कललगहने सुक्खरुक्खपदरं अत्थरित्वा तेन गन्त्वा अपरं अत्थरित्वा इतरं उक्खिपित्वा पुन पुरतो अत्थरन्तो तं अतिक्कमित्वा उदकगहने दोणिं कत्वा ताय उदकगहनं तरित्वा पब्बतपादे ठत्वा अयसिङ्घाटकं योत्तेन बन्धित्वा उद्धं खिपित्वा पब्बते लग्गापेत्वा योत्तेनारुय्ह वजिरग्गेन लोहदण्डेन पब्बतं विज्झित्वा खाणुकं कोट्टेत्वा तत्थ ठत्वा सिङ्घाटकं आकड्ढित्वा पुन उपरि लग्गापेत्वा तत्थ ठितो चम्मयोत्तं ओलम्बेत्वा तं आदाय ओतरित्वा हेट्ठिमखाणुके बन्धित्वा वामहत्थेन योत्तं गहेत्वा दक्खिणहत्थेन मुग्गरं आदाय योत्तं पहरित्वा खाणुकं नीहरित्वा पुन अभिरुहति। एतेनुपायेन पब्बतमत्थकं अभिरुय्ह परतो ओतरन्तो पुरिमनयेनेव पठमं पब्बतमत्थके खाणुकं कोट्टेत्वा चम्मपसिब्बके योत्तं बन्धित्वा खाणुके वेठेत्वा सयं अन्तोपसिब्बके निसीदित्वा मक्कटकानं मक्कटसुत्तविस्सज्जनाकारेन योत्तं विनिवेठेन्तो ओतरति। चम्मछत्तेन वातं गाहापेत्वा सकुणो विय ओतरतीतिपि वदन्तियेव।
Sonuttaropi attano parivacchaṃ katvā sattame divase āgantvā deviṃ vanditvā aṭṭhāsi. Atha naṃ sā ‘‘niṭṭhitaṃ te samma sabbūpakaraṇaṃ, imaṃ tāva pasibbakaṃ gaṇhā’’ti āha. So pana mahāthāmo pañcannaṃ hatthīnaṃ balaṃ dhāreti, tasmā tambūlapasibbakaṃ viya ukkhipitvā upakacchantare ṭhapetvā rittahattho viya aṭṭhāsi. Subhaddā luddassa puttadārānaṃ paribbayaṃ datvā rañño ācikkhitvā sonuttaraṃ uyyojesi. Sopi rājānañca deviñca vanditvā rājanivesanā oruyha rathe ṭhatvā mahantena parivārena nagarā nikkhamitvā gāmanigamajanapadaparamparāya paccantaṃ patvā jānapade nivattetvā paccantavāsīhi saddhiṃ araññaṃ pavisitvā manussapathaṃ atikkamma paccantavāsinopi nivattetvā ekakova gacchanto tiṃsayojanaṃ patvā paṭhamaṃ dabbagahanaṃ kāsagahanaṃ tiṇagahanaṃ tulasigahanaṃ saragahanaṃ tirivacchagahananti cha gahanāni, kaṇṭakaveḷugumbagahanāni vettagahanaṃ omissakagahanaṃ naḷagahanaṃ saragahanasadisaṃ uragenapi dubbinivijjhaṃ ghanavanagahanaṃ rukkhagahanaṃ veḷugahanaṃ aparampi veḷugumbagahanaṃ kalalagahanaṃ udakagahanaṃ pabbatagahananti aṭṭhārasa gahanāni paṭipāṭiyā patvā dabbagahanādīni asitena lāyitvā tulasigahanādīni veḷugumbacchedanasatthena chinditvā rukkhe pharasunā koṭṭetvā atimahante rukkhe nikhādanena vijjhitvā maggaṃ karonto veḷuvane nisseṇiṃ katvā veḷugumbaṃ āruyha veḷuṃ chinditvā aparassa veḷugumbassa upari pātetvā veḷugumbamatthakena gantvā kalalagahane sukkharukkhapadaraṃ attharitvā tena gantvā aparaṃ attharitvā itaraṃ ukkhipitvā puna purato attharanto taṃ atikkamitvā udakagahane doṇiṃ katvā tāya udakagahanaṃ taritvā pabbatapāde ṭhatvā ayasiṅghāṭakaṃ yottena bandhitvā uddhaṃ khipitvā pabbate laggāpetvā yottenāruyha vajiraggena lohadaṇḍena pabbataṃ vijjhitvā khāṇukaṃ koṭṭetvā tattha ṭhatvā siṅghāṭakaṃ ākaḍḍhitvā puna upari laggāpetvā tattha ṭhito cammayottaṃ olambetvā taṃ ādāya otaritvā heṭṭhimakhāṇuke bandhitvā vāmahatthena yottaṃ gahetvā dakkhiṇahatthena muggaraṃ ādāya yottaṃ paharitvā khāṇukaṃ nīharitvā puna abhiruhati. Etenupāyena pabbatamatthakaṃ abhiruyha parato otaranto purimanayeneva paṭhamaṃ pabbatamatthake khāṇukaṃ koṭṭetvā cammapasibbake yottaṃ bandhitvā khāṇuke veṭhetvā sayaṃ antopasibbake nisīditvā makkaṭakānaṃ makkaṭasuttavissajjanākārena yottaṃ viniveṭhento otarati. Cammachattena vātaṃ gāhāpetvā sakuṇo viya otaratītipi vadantiyeva.
एवं तस्स सुभद्दाय वचनं आदाय नगरा निक्खमित्वा सत्तरस गहनानि अतिक्कमित्वा पब्बतगहनं पत्वा तत्रापि छ पब्बते अतिक्कमित्वा सुवण्णपस्सपब्बतमत्थकं आरुळ्हभावं आविकरोन्तो सत्था आह –
Evaṃ tassa subhaddāya vacanaṃ ādāya nagarā nikkhamitvā sattarasa gahanāni atikkamitvā pabbatagahanaṃ patvā tatrāpi cha pabbate atikkamitvā suvaṇṇapassapabbatamatthakaṃ āruḷhabhāvaṃ āvikaronto satthā āha –
११४.
114.
‘‘तत्थेव सो उग्गहेत्वान वाक्यं, आदाय तूणिञ्च धनुञ्च लुद्दो।
‘‘Tattheva so uggahetvāna vākyaṃ, ādāya tūṇiñca dhanuñca luddo;
वितुरियति सत्त गिरी ब्रहन्ते, सुवण्णपस्सं नाम गिरिं उळारं॥
Vituriyati satta girī brahante, suvaṇṇapassaṃ nāma giriṃ uḷāraṃ.
११५.
115.
‘‘आरुय्ह सेलं भवनं किन्नरानं, ओलोकयी पब्बतपादमूलं।
‘‘Āruyha selaṃ bhavanaṃ kinnarānaṃ, olokayī pabbatapādamūlaṃ;
तत्थद्दसा मेघसमानवण्णं, निग्रोधराजं अट्ठसहस्सपादं॥
Tatthaddasā meghasamānavaṇṇaṃ, nigrodharājaṃ aṭṭhasahassapādaṃ.
११६.
116.
‘‘तत्थद्दसा कुञ्जरं छब्बिसाणं, सब्बसेतं दुप्पसहं परेभि।
‘‘Tatthaddasā kuñjaraṃ chabbisāṇaṃ, sabbasetaṃ duppasahaṃ parebhi;
रक्खन्ति नं अट्ठसहस्सनागा, ईसादन्ता वातजवप्पहारिनो॥
Rakkhanti naṃ aṭṭhasahassanāgā, īsādantā vātajavappahārino.
११७.
117.
‘‘तत्थद्दसा पोक्खरणिं अदूरे, रम्मं सुतित्थञ्च महोदिकञ्च।
‘‘Tatthaddasā pokkharaṇiṃ adūre, rammaṃ sutitthañca mahodikañca;
सम्पुप्फितं भमरगणानुचिण्णं, यत्थ हि सो न्हायति नागराजा॥
Sampupphitaṃ bhamaragaṇānuciṇṇaṃ, yattha hi so nhāyati nāgarājā.
११८.
118.
‘‘दिस्वान नागस्स गतिं ठितिञ्च, वीथिस्सया न्हानगतस्स होति।
‘‘Disvāna nāgassa gatiṃ ṭhitiñca, vīthissayā nhānagatassa hoti;
ओपातमागच्छि अनरियरूपो, पयोजितो चित्तवसानुगाया’’ति॥
Opātamāgacchi anariyarūpo, payojito cittavasānugāyā’’ti.
तत्थ सोति, भिक्खवे, सो लुद्दो तत्थेव सत्तभूमिकपासादतले ठिताय तस्सा सुभद्दाय वचनं उग्गहेत्वा सरतूणिञ्च महाधनुञ्च आदाय पब्बतगहनं पत्वा ‘‘कतरो नु खो सुवण्णपस्सपब्बतो नामा’’ति सत्त महापब्बते वितुरियति, तस्मिं काले तुलेति तीरेति। सो एवं तीरेन्तो सुवण्णपस्सं नाम गिरिं उळारं दिस्वा ‘‘अयं सो भविस्सती’’ति चिन्तेसि। ओलोकयीति तं किन्नरानं भवनभूतं पब्बतं आरुय्ह सुभद्दाय दिन्नसञ्ञावसेन हेट्ठा ओलोकेसि। तत्थाति तस्मिं पब्बतपादमूले अविदूरेयेव तं निग्रोधं अद्दस।
Tattha soti, bhikkhave, so luddo tattheva sattabhūmikapāsādatale ṭhitāya tassā subhaddāya vacanaṃ uggahetvā saratūṇiñca mahādhanuñca ādāya pabbatagahanaṃ patvā ‘‘kataro nu kho suvaṇṇapassapabbato nāmā’’ti satta mahāpabbate vituriyati, tasmiṃ kāle tuleti tīreti. So evaṃ tīrento suvaṇṇapassaṃ nāma giriṃ uḷāraṃ disvā ‘‘ayaṃ so bhavissatī’’ti cintesi. Olokayīti taṃ kinnarānaṃ bhavanabhūtaṃ pabbataṃ āruyha subhaddāya dinnasaññāvasena heṭṭhā olokesi. Tatthāti tasmiṃ pabbatapādamūle avidūreyeva taṃ nigrodhaṃ addasa.
तत्थाति तस्मिं निग्रोधरुक्खमूले ठितं। तत्थाति तत्थेव अन्तोपब्बते तस्स निग्रोधस्साविदूरे यत्थ सो न्हायति, तं पोक्खरणिं अद्दस। दिस्वानाति सुवण्णपस्सपब्बता ओरुय्ह हत्थीनं गतकाले हत्थिपादउपाहनं आरुय्ह तस्स नागरञ्ञो गतट्ठानं निबद्धवसनट्ठानं उपधारेन्तो ‘‘इमिना मग्गेन गच्छति, इध न्हायति, न्हत्वा उत्तिण्णो, इध तिट्ठती’’ति सब्बं दिस्वा अहिरिकभावेन अनरियरूपो ताय चित्तवसानुगाय पयोजितो, तस्मा ओपातं आगच्छि पटिपज्जि, आवाटं खणीति अत्थो।
Tatthāti tasmiṃ nigrodharukkhamūle ṭhitaṃ. Tatthāti tattheva antopabbate tassa nigrodhassāvidūre yattha so nhāyati, taṃ pokkharaṇiṃ addasa. Disvānāti suvaṇṇapassapabbatā oruyha hatthīnaṃ gatakāle hatthipādaupāhanaṃ āruyha tassa nāgarañño gataṭṭhānaṃ nibaddhavasanaṭṭhānaṃ upadhārento ‘‘iminā maggena gacchati, idha nhāyati, nhatvā uttiṇṇo, idha tiṭṭhatī’’ti sabbaṃ disvā ahirikabhāvena anariyarūpo tāya cittavasānugāya payojito, tasmā opātaṃ āgacchi paṭipajji, āvāṭaṃ khaṇīti attho.
तत्रायं अनुपुब्बिकथा – ‘‘सो किर महासत्तस्स वसनोकासं सत्तमासाधिकेहि सत्तहि संवच्छरेहि सत्तहि च दिवसेहि पत्वा वुत्तनयेनेव तस्स वसनोकासं सल्लक्खेत्वा ‘‘इध आवाटं खणित्वा तस्मिं ठितो वारणाधिपतिं विसपीतेन सल्लेन विज्झित्वा जीवितक्खयं पापेस्सामी’’ति ववत्थपेत्वा अरञ्ञं पविसित्वा थम्भादीनं अत्थाय रुक्खे छिन्दित्वा दब्बसम्भारे सज्जेत्वा हत्थीसु न्हानत्थाय गतेसु तस्स वसनोकासे महाकुद्दालेन चतुरस्सं आवाटं खणित्वा उद्धतपंसुं बीजं वपन्तो विय उदकेन विकिरित्वा उदुक्खलपासाणानं उपरि थम्भे पतिट्ठपेत्वा तुला च काजे च दत्वा पदरानि अत्थरित्वा कण्डप्पमाणं छिद्दं कत्वा उपरि पंसुञ्च कचवरञ्च पक्खिपित्वा एकेन पस्सेन अत्तनो पविसनट्ठानं कत्वा एवं निट्ठिते आवाटे पच्चूसकालेयेव पतिसीसकं पटिमुञ्चित्वा कासायानि परिदहित्वा सद्धिं विसपीतेन सल्लेन धनुं आदाय आवाटं ओतरित्वा अट्ठासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tatrāyaṃ anupubbikathā – ‘‘so kira mahāsattassa vasanokāsaṃ sattamāsādhikehi sattahi saṃvaccharehi sattahi ca divasehi patvā vuttanayeneva tassa vasanokāsaṃ sallakkhetvā ‘‘idha āvāṭaṃ khaṇitvā tasmiṃ ṭhito vāraṇādhipatiṃ visapītena sallena vijjhitvā jīvitakkhayaṃ pāpessāmī’’ti vavatthapetvā araññaṃ pavisitvā thambhādīnaṃ atthāya rukkhe chinditvā dabbasambhāre sajjetvā hatthīsu nhānatthāya gatesu tassa vasanokāse mahākuddālena caturassaṃ āvāṭaṃ khaṇitvā uddhatapaṃsuṃ bījaṃ vapanto viya udakena vikiritvā udukkhalapāsāṇānaṃ upari thambhe patiṭṭhapetvā tulā ca kāje ca datvā padarāni attharitvā kaṇḍappamāṇaṃ chiddaṃ katvā upari paṃsuñca kacavarañca pakkhipitvā ekena passena attano pavisanaṭṭhānaṃ katvā evaṃ niṭṭhite āvāṭe paccūsakāleyeva patisīsakaṃ paṭimuñcitvā kāsāyāni paridahitvā saddhiṃ visapītena sallena dhanuṃ ādāya āvāṭaṃ otaritvā aṭṭhāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
११९.
119.
‘‘खणित्वान कासुं फलकेहि छादयि, अत्तानमोधाय धनुञ्च लुद्दो।
‘‘Khaṇitvāna kāsuṃ phalakehi chādayi, attānamodhāya dhanuñca luddo;
पस्सागतं पुथुसल्लेन नागं, समप्पयी दुक्कटकम्मकारी॥
Passāgataṃ puthusallena nāgaṃ, samappayī dukkaṭakammakārī.
१२०.
120.
‘‘विद्धो च नागो कोञ्चमनादि घोरं, सब्बे च नागा निन्नदुं घोररूपं।
‘‘Viddho ca nāgo koñcamanādi ghoraṃ, sabbe ca nāgā ninnaduṃ ghorarūpaṃ;
तिणञ्च कट्ठञ्च रणं करोन्ता, धाविंसु ते अट्ठ दिसा समन्ततो॥
Tiṇañca kaṭṭhañca raṇaṃ karontā, dhāviṃsu te aṭṭha disā samantato.
१२१.
121.
‘‘वधिस्समेतन्ति परामसन्तो, कासावमद्दक्खि धजं इसीनं।
‘‘Vadhissametanti parāmasanto, kāsāvamaddakkhi dhajaṃ isīnaṃ;
दुक्खेन फुट्ठस्सुदपादि सञ्ञा, अरहद्धजो सब्भि अवज्झरूपो’’ति॥
Dukkhena phuṭṭhassudapādi saññā, arahaddhajo sabbhi avajjharūpo’’ti.
तत्थ ओधायाति ओदहित्वा पवेसेत्वा। पस्सागतन्ति अत्तनो आवाटस्स पस्सं आगतं। सो किर दुतियदिवसे आगन्त्वा न्हत्वा उत्तिण्णो तस्मिं महाविसालमालके नाम पदेसे अट्ठासि। अथस्स सरीरतो उदकं नाभिपदेसेन ओगलित्वा तेन छिद्देन लुद्दस्स सरीरे पति। ताय सञ्ञाय सो महासत्तस्स आगन्त्वा ठितभावं ञत्वा तं पस्सागतं पुथुना सल्लेन समप्पयि विज्झि। दुक्कटकम्मकारीति तस्स महासत्तस्स कायिकचेतसिकस्स दुक्खस्स उप्पादनेन दुक्कटस्स कम्मस्स कारको।
Tattha odhāyāti odahitvā pavesetvā. Passāgatanti attano āvāṭassa passaṃ āgataṃ. So kira dutiyadivase āgantvā nhatvā uttiṇṇo tasmiṃ mahāvisālamālake nāma padese aṭṭhāsi. Athassa sarīrato udakaṃ nābhipadesena ogalitvā tena chiddena luddassa sarīre pati. Tāya saññāya so mahāsattassa āgantvā ṭhitabhāvaṃ ñatvā taṃ passāgataṃ puthunā sallena samappayi vijjhi. Dukkaṭakammakārīti tassa mahāsattassa kāyikacetasikassa dukkhassa uppādanena dukkaṭassa kammassa kārako.
कोञ्चमनादीति कोञ्चनादं अकरि। तस्स किर तं सल्लं नाभियं पविसित्वा पिहकादीनि सञ्चुण्णेत्वा अन्तानि छिन्दित्वा पिट्ठिभागं फरसुना पदालेन्तं विय उग्गन्त्वा आकासे पक्खन्दि। भिन्नरजतकुम्भतो रजनं विय पहारमुखेन लोहितं पग्घरि, बलववेदना उप्पज्जि। सो वेदनं अधिवासेतुं असक्कोन्तो वेदनाप्पत्तो सकलपब्बतं एकनिन्नादं करोन्तो तिक्खत्तुं महन्तं कोञ्चनादं नदि। सब्बे चाति तेपि सब्बे अट्ठसहस्सनागा तं सद्दं सुत्वा मरणभयभीता घोररूपं निन्नदुं अनुरवं करिंसु। रणं करोन्ताति तेन सद्देन गन्त्वा छद्दन्तवारणं वेदनाप्पत्तं दिस्वा ‘‘पच्चामित्तं गण्हिस्सामा’’ति तिणञ्च कट्ठञ्च चुण्णविचुण्णं करोन्ता समन्ता धाविंसु।
Koñcamanādīti koñcanādaṃ akari. Tassa kira taṃ sallaṃ nābhiyaṃ pavisitvā pihakādīni sañcuṇṇetvā antāni chinditvā piṭṭhibhāgaṃ pharasunā padālentaṃ viya uggantvā ākāse pakkhandi. Bhinnarajatakumbhato rajanaṃ viya pahāramukhena lohitaṃ pagghari, balavavedanā uppajji. So vedanaṃ adhivāsetuṃ asakkonto vedanāppatto sakalapabbataṃ ekaninnādaṃ karonto tikkhattuṃ mahantaṃ koñcanādaṃ nadi. Sabbe cāti tepi sabbe aṭṭhasahassanāgā taṃ saddaṃ sutvā maraṇabhayabhītā ghorarūpaṃ ninnaduṃ anuravaṃ kariṃsu. Raṇaṃ karontāti tena saddena gantvā chaddantavāraṇaṃ vedanāppattaṃ disvā ‘‘paccāmittaṃ gaṇhissāmā’’ti tiṇañca kaṭṭhañca cuṇṇavicuṇṇaṃ karontā samantā dhāviṃsu.
वधिस्समेतन्ति ‘‘भिक्खवे, सो छद्दन्तवारणो दिसा पक्कन्तेसु नागेसु सुभद्दाय करेणुया पस्से ठत्वा सन्धारेत्वा समस्सासयमानाय वेदनं अधिवासेत्वा कण्डस्स आगतट्ठानं सल्लक्खेन्तो ‘सचे इदं पुरत्थिमदिसादीहि आगतं अभविस्स, कुम्भादीहि पविसित्वा पच्छिमकायीदीहि निक्खमिस्स, इदं पन नाभिया पविसित्वा आकासं पक्खन्दि, तस्मा पथवियं ठितेन विस्सट्ठं भविस्सती’ति उपधारेत्वा ठितट्ठानं उपपरिक्खितुकामो ‘‘को जानाति, किं भविस्सति, सुभद्दं अपनेतुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘भद्दे, अट्ठसहस्सनागा मम पच्चामित्तं परियेसन्ता दिसा पक्खन्दा, त्वं इध किं करोसी’’ति वत्वा, ‘‘देव, अहं तुम्हे सन्धारेत्वा समस्सासेन्ती ठिता, खमथ मे’’ति तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा चतूसु ठानेसु वन्दित्वा ताय आकासं पक्खन्दाय नागराजा भूमिं पादनखेन पहरि, पदरं उप्पतित्वा गतं। सो छिद्देन ओलोकेन्तो सोनुत्तरं दिस्वा ‘‘वधिस्सामि न’’न्ति चित्तं उप्पादेत्वा रजतदामवण्णसोण्डं पवेसेत्वा परामसन्तो बुद्धानं इसीनं धजं कासावं अद्दक्खि। लुद्दो कासावं महासत्तस्स हत्थे ठपेसि। सो तं उक्खिपित्वा पुरतो ठपेसि। अथस्स तेन तथारूपेनपि दुक्खेन फुट्ठस्स ‘‘अरहद्धजो नाम सब्भि पण्डितेहि अवज्झरूपो, अञ्ञदत्थु सक्कातब्बो गरुकातब्बोयेवा’’ति अयं सञ्ञा उदपादि।
Vadhissametanti ‘‘bhikkhave, so chaddantavāraṇo disā pakkantesu nāgesu subhaddāya kareṇuyā passe ṭhatvā sandhāretvā samassāsayamānāya vedanaṃ adhivāsetvā kaṇḍassa āgataṭṭhānaṃ sallakkhento ‘sace idaṃ puratthimadisādīhi āgataṃ abhavissa, kumbhādīhi pavisitvā pacchimakāyīdīhi nikkhamissa, idaṃ pana nābhiyā pavisitvā ākāsaṃ pakkhandi, tasmā pathaviyaṃ ṭhitena vissaṭṭhaṃ bhavissatī’ti upadhāretvā ṭhitaṭṭhānaṃ upaparikkhitukāmo ‘‘ko jānāti, kiṃ bhavissati, subhaddaṃ apanetuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā ‘‘bhadde, aṭṭhasahassanāgā mama paccāmittaṃ pariyesantā disā pakkhandā, tvaṃ idha kiṃ karosī’’ti vatvā, ‘‘deva, ahaṃ tumhe sandhāretvā samassāsentī ṭhitā, khamatha me’’ti tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā catūsu ṭhānesu vanditvā tāya ākāsaṃ pakkhandāya nāgarājā bhūmiṃ pādanakhena pahari, padaraṃ uppatitvā gataṃ. So chiddena olokento sonuttaraṃ disvā ‘‘vadhissāmi na’’nti cittaṃ uppādetvā rajatadāmavaṇṇasoṇḍaṃ pavesetvā parāmasanto buddhānaṃ isīnaṃ dhajaṃ kāsāvaṃ addakkhi. Luddo kāsāvaṃ mahāsattassa hatthe ṭhapesi. So taṃ ukkhipitvā purato ṭhapesi. Athassa tena tathārūpenapi dukkhena phuṭṭhassa ‘‘arahaddhajo nāma sabbhi paṇḍitehi avajjharūpo, aññadatthu sakkātabbo garukātabboyevā’’ti ayaṃ saññā udapādi.
सो तेन सद्धिं सल्लपन्तो गाथाद्वयमाह –
So tena saddhiṃ sallapanto gāthādvayamāha –
१२२.
122.
‘‘अनिक्कसावो कासावं, यो वत्थं परिदहिस्सति।
‘‘Anikkasāvo kāsāvaṃ, yo vatthaṃ paridahissati;
अपेतो दमसच्चेन, न सो कासावमरहति॥
Apeto damasaccena, na so kāsāvamarahati.
१२३.
123.
‘‘यो च वन्तकसावस्स, सीलेसु सुसमाहितो।
‘‘Yo ca vantakasāvassa, sīlesu susamāhito;
उपेतो दमसच्चेन, स वे कासावमरहती’’ति॥
Upeto damasaccena, sa ve kāsāvamarahatī’’ti.
तस्सत्थो – सम्म लुद्दपुत्त यो पुरिसो रागादीहि कसावेहि अनिक्कसावो इन्द्रियदमेन चेव वचीसच्चेन च अपेतो अनुपगतो तेहि गुणेहि कसावरसपीतं कासाववत्थं परिदहति, सो तं कासावं नारहति, नानुच्छविको सो तस्स वत्थस्स। यो पन तेसं कसावानं वन्तत्ता वन्तकसावो अस्स सीलेसु सुसमाहितो सुपतिट्ठितो परिपुण्णसीलाचारो, सो तं कासावं अरहति नामाति।
Tassattho – samma luddaputta yo puriso rāgādīhi kasāvehi anikkasāvo indriyadamena ceva vacīsaccena ca apeto anupagato tehi guṇehi kasāvarasapītaṃ kāsāvavatthaṃ paridahati, so taṃ kāsāvaṃ nārahati, nānucchaviko so tassa vatthassa. Yo pana tesaṃ kasāvānaṃ vantattā vantakasāvo assa sīlesu susamāhito supatiṭṭhito paripuṇṇasīlācāro, so taṃ kāsāvaṃ arahati nāmāti.
एवं वत्वा महासत्तो तस्मिं चित्तं निब्बापेत्वा ‘‘सम्म किमत्थं त्वं मं विज्झसि, किं अत्तनो अत्थाय, उदाहु अञ्ञेन पयोजितोसी’’ति पुच्छि। तमत्थं आवीकरोन्तो सत्था आह –
Evaṃ vatvā mahāsatto tasmiṃ cittaṃ nibbāpetvā ‘‘samma kimatthaṃ tvaṃ maṃ vijjhasi, kiṃ attano atthāya, udāhu aññena payojitosī’’ti pucchi. Tamatthaṃ āvīkaronto satthā āha –
१२४.
124.
‘‘समप्पितो पुथुसल्लेन नागो, अदुट्ठचित्तो लुद्दकमज्झभासि।
‘‘Samappito puthusallena nāgo, aduṭṭhacitto luddakamajjhabhāsi;
किमत्थयं किस्स वा सम्म हेतु, ममं वधी कस्स वायं पयोगो’’ति॥
Kimatthayaṃ kissa vā samma hetu, mamaṃ vadhī kassa vāyaṃ payogo’’ti.
तत्थ किमत्थयन्ति आयतिं किं पत्थेन्तो। किस्स वाति किस्स हेतु केन कारणेन, किं नाम तव मया सद्धिं वेरन्ति अधिप्पायो। कस्स वाति कस्स वा अञ्ञस्स अयं पयोगो, केन पयोजितो मं अवधीति अत्थो।
Tattha kimatthayanti āyatiṃ kiṃ patthento. Kissa vāti kissa hetu kena kāraṇena, kiṃ nāma tava mayā saddhiṃ veranti adhippāyo. Kassa vāti kassa vā aññassa ayaṃ payogo, kena payojito maṃ avadhīti attho.
अथस्स आचिक्खन्तो लुद्दो गाथमाह –
Athassa ācikkhanto luddo gāthamāha –
१२५.
125.
‘‘कासिस्स रञ्ञो महेसी भदन्ते, सा पूजिता राजकुले सुभद्दा।
‘‘Kāsissa rañño mahesī bhadante, sā pūjitā rājakule subhaddā;
तं अद्दसा सा च ममं असंसि, दन्तेहि अत्थोति च मं अवोचा’’ति॥
Taṃ addasā sā ca mamaṃ asaṃsi, dantehi atthoti ca maṃ avocā’’ti.
तत्थ पूजिताति अग्गमहेसिट्ठाने ठपेत्वा पूजिता। अद्दसाति सा किर तं सुपिनन्ते अद्दस। असंसीति सा च मम सक्कारं कारेत्वा ‘‘हिमवन्तपदेसे एवरूपो नाम नागो असुकस्मिं नाम ठाने वसती’’ति ममं आचिक्खि। दन्तेहीति तस्स नागस्स छब्बण्णरंसिसमुज्जला दन्ता, तेहि मम अत्थो, पिळन्धनं कारेतुकामाम्हि, ते मे आहराति मं अवोचाति।
Tattha pūjitāti aggamahesiṭṭhāne ṭhapetvā pūjitā. Addasāti sā kira taṃ supinante addasa. Asaṃsīti sā ca mama sakkāraṃ kāretvā ‘‘himavantapadese evarūpo nāma nāgo asukasmiṃ nāma ṭhāne vasatī’’ti mamaṃ ācikkhi. Dantehīti tassa nāgassa chabbaṇṇaraṃsisamujjalā dantā, tehi mama attho, piḷandhanaṃ kāretukāmāmhi, te me āharāti maṃ avocāti.
तं सुत्वा ‘‘इदं चूळसुभद्दाय कम्म’’न्ति ञत्वा महासत्तो वेदनं अधिवासेत्वा ‘‘तस्सा मम दन्तेहि अत्थो नत्थि, मं मारेतुकामताय पन पहिणी’’ति दीपेन्तो गाथाद्वयमाह –
Taṃ sutvā ‘‘idaṃ cūḷasubhaddāya kamma’’nti ñatvā mahāsatto vedanaṃ adhivāsetvā ‘‘tassā mama dantehi attho natthi, maṃ māretukāmatāya pana pahiṇī’’ti dīpento gāthādvayamāha –
१२६.
126.
‘‘बहू हिमे दन्तयुगा उळारा, ये मे पितूनञ्च पितामहानं।
‘‘Bahū hime dantayugā uḷārā, ye me pitūnañca pitāmahānaṃ;
जानाति सा कोधना राजपुत्ती, वधत्थिका वेरमकासि बाला॥
Jānāti sā kodhanā rājaputtī, vadhatthikā veramakāsi bālā.
१२७.
127.
‘‘उट्ठेहि त्वं लुद्द खरं गहेत्वा, दन्ते इमे छिन्द पुरा मरामि।
‘‘Uṭṭhehi tvaṃ ludda kharaṃ gahetvā, dante ime chinda purā marāmi;
वज्जासि तं कोधनं राजपुत्तिं, नागो हतो हन्द इमस्स दन्ता’’ति॥
Vajjāsi taṃ kodhanaṃ rājaputtiṃ, nāgo hato handa imassa dantā’’ti.
तत्थ इमेति तस्स किर पितु पितामहानं दन्ता मा विनस्सन्तूति गुहायं सन्निचिता, ते सन्धाय एवमाह। जानातीति बहूनं वारणानं इध सन्निचिहे दन्ते जानाति। वधत्थिकाति केवलं पन सा मं मारेतुकामा अप्पमत्तकं दोसं हदये ठपेत्वा अत्तनो वेरं अकासि, एवरूपेन फरुसकम्मेन मत्थकं पापेसि। खरन्ति ककचं। पुरा मरामीति याव न मरामि। वज्जसीति वदेय्यासि। हन्द इमस्स दन्ताति हतो सो मया नागो, मनोरथो ते मत्थकप्पत्तो, गण्ह, इमे तस्स दन्ताति।
Tattha imeti tassa kira pitu pitāmahānaṃ dantā mā vinassantūti guhāyaṃ sannicitā, te sandhāya evamāha. Jānātīti bahūnaṃ vāraṇānaṃ idha sannicihe dante jānāti. Vadhatthikāti kevalaṃ pana sā maṃ māretukāmā appamattakaṃ dosaṃ hadaye ṭhapetvā attano veraṃ akāsi, evarūpena pharusakammena matthakaṃ pāpesi. Kharanti kakacaṃ. Purā marāmīti yāva na marāmi. Vajjasīti vadeyyāsi. Handa imassa dantāti hato so mayā nāgo, manoratho te matthakappatto, gaṇha, ime tassa dantāti.
सो तस्स वचनं सुत्वा निसीदनट्ठाना वुट्ठाय ककचं आदाय ‘‘दन्ते छिन्दिस्सामी’’ति तस्स सन्तिकं उपगतो। सो पन उब्बेधतो अट्ठासीतिहत्थो रजतपब्बतो विय ठितो, तेनस्स सो दन्तट्ठानं न पापुणि। अथ महासत्तो कायं उपनामेन्तो हेट्ठासीसको निपज्जि। तदा नेसादो महासत्तस्स रजतदामसदिसं सोण्डं मद्दन्तो अभिरुहित्वा केलासकूटे विय कुम्भे ठत्वा मुखकोटिमंसं धनुकेन पहरित्वा अन्तो पक्खिपित्वा कुम्भतो ओरुय्ह ककचं अन्तोमुखे पवेसेसि, उभोहि हत्थेहि दळ्हं अपरापरं कड्ढि। महासत्तस्स बलववेदना उप्पज्जि, मुखं लोहितेन पूरि। नेसादो इतो चितो च सञ्चारेन्तो ककचेन छिन्दितुं नासक्खि। अथ नं महासत्तो मुखतो लोहितं छड्डेत्वा वेदनं अधिवासेत्वा ‘‘किं सम्म छिन्दितुं न सक्कोसी’’ति पुच्छि। ‘‘आम, सामी’’ति। महासत्तो सतिं पच्चुपट्ठपेत्वा ‘‘तेन हि सम्म मम सोण्डं उक्खिपित्वा ककचकोटिं गण्हापेहि, मम सयं सोण्डं उक्खिपितुं बलं नत्थी’’ति आह। नेसादो तथा अकासि।
So tassa vacanaṃ sutvā nisīdanaṭṭhānā vuṭṭhāya kakacaṃ ādāya ‘‘dante chindissāmī’’ti tassa santikaṃ upagato. So pana ubbedhato aṭṭhāsītihattho rajatapabbato viya ṭhito, tenassa so dantaṭṭhānaṃ na pāpuṇi. Atha mahāsatto kāyaṃ upanāmento heṭṭhāsīsako nipajji. Tadā nesādo mahāsattassa rajatadāmasadisaṃ soṇḍaṃ maddanto abhiruhitvā kelāsakūṭe viya kumbhe ṭhatvā mukhakoṭimaṃsaṃ dhanukena paharitvā anto pakkhipitvā kumbhato oruyha kakacaṃ antomukhe pavesesi, ubhohi hatthehi daḷhaṃ aparāparaṃ kaḍḍhi. Mahāsattassa balavavedanā uppajji, mukhaṃ lohitena pūri. Nesādo ito cito ca sañcārento kakacena chindituṃ nāsakkhi. Atha naṃ mahāsatto mukhato lohitaṃ chaḍḍetvā vedanaṃ adhivāsetvā ‘‘kiṃ samma chindituṃ na sakkosī’’ti pucchi. ‘‘Āma, sāmī’’ti. Mahāsatto satiṃ paccupaṭṭhapetvā ‘‘tena hi samma mama soṇḍaṃ ukkhipitvā kakacakoṭiṃ gaṇhāpehi, mama sayaṃ soṇḍaṃ ukkhipituṃ balaṃ natthī’’ti āha. Nesādo tathā akāsi.
महासत्तो सोण्डाय ककचं गहेत्वा अपरापरं चारेसि, दन्ता कळीरा विय छिज्जिंसु। अथ नं ते आहरापेत्वा गण्हित्वा ‘‘सम्म लुद्दपुत्त अहं इमे दन्ते तुय्हं ददमानो नेव ‘मय्हं अप्पिया’ति दम्मि, न सक्कत्तमारत्तब्रह्मत्तानि पत्थेन्तो, इमेहि पन मे दन्तेहि सतगुणेन सहस्सगुणेन सतसहस्सगुणेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणदन्ताव पियतरा, सब्बञ्ञुतञ्ञाणप्पटिवेधाय मे इदं पुञ्ञं पच्चयो होतू’’ति दन्ते दत्वा ‘‘सम्म इदं ठानं कित्तकेन कालेन आगतोसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘सत्तमाससत्तदिवसाधिकेहि सत्तहि संवच्छरेही’’ति वुत्ते – ‘‘गच्छ इमेसं दन्तानं आनुभावेन सत्तदिवसब्भन्तरेयेव बाराणसिं पापुणिस्ससी’’ति वत्वा तस्स परित्तं कत्वा तं उय्योजेसि । उय्योजेत्वा च पन अनागतेसुयेव तेसु नागेसु सुभद्दाय च अनागताय कालमकासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Mahāsatto soṇḍāya kakacaṃ gahetvā aparāparaṃ cāresi, dantā kaḷīrā viya chijjiṃsu. Atha naṃ te āharāpetvā gaṇhitvā ‘‘samma luddaputta ahaṃ ime dante tuyhaṃ dadamāno neva ‘mayhaṃ appiyā’ti dammi, na sakkattamārattabrahmattāni patthento, imehi pana me dantehi sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena sabbaññutaññāṇadantāva piyatarā, sabbaññutaññāṇappaṭivedhāya me idaṃ puññaṃ paccayo hotū’’ti dante datvā ‘‘samma idaṃ ṭhānaṃ kittakena kālena āgatosī’’ti pucchitvā ‘‘sattamāsasattadivasādhikehi sattahi saṃvaccharehī’’ti vutte – ‘‘gaccha imesaṃ dantānaṃ ānubhāvena sattadivasabbhantareyeva bārāṇasiṃ pāpuṇissasī’’ti vatvā tassa parittaṃ katvā taṃ uyyojesi . Uyyojetvā ca pana anāgatesuyeva tesu nāgesu subhaddāya ca anāgatāya kālamakāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१२८.
128.
‘‘उट्ठाय सो लुद्दो खरं गहेत्वा, छेत्वान दन्तानि गजुत्तमस्स।
‘‘Uṭṭhāya so luddo kharaṃ gahetvā, chetvāna dantāni gajuttamassa;
वग्गू सुभे अप्पटिमे पथब्या, आदाय पक्कामि ततो हि खिप्प’’न्ति॥
Vaggū subhe appaṭime pathabyā, ādāya pakkāmi tato hi khippa’’nti.
तत्थ वग्गूति विलासवन्ते। सुभेति सुन्दरे। अप्पटिमेति इमिस्सं पथवियं अञ्ञेहि दन्तेहि असदिसेति।
Tattha vaggūti vilāsavante. Subheti sundare. Appaṭimeti imissaṃ pathaviyaṃ aññehi dantehi asadiseti.
तस्मिं पक्कन्ते ते नागा पच्चामित्तं अदिस्वा आगमिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tasmiṃ pakkante te nāgā paccāmittaṃ adisvā āgamiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१२९.
129.
‘‘भयट्टिता नागवधेन अट्टा, ये ते नागा अट्ठ दिसा विधावुं।
‘‘Bhayaṭṭitā nāgavadhena aṭṭā, ye te nāgā aṭṭha disā vidhāvuṃ;
अदिस्वान पोसं गजपच्चमित्तं, पच्चागमुं येन सो नागराजा’’ति॥
Adisvāna posaṃ gajapaccamittaṃ, paccāgamuṃ yena so nāgarājā’’ti.
तत्थ भयट्टिताति मरणभयेन उपद्दुता। अट्टाति दुक्खिता। गजपच्चमित्तन्ति गजस्स पच्चामित्तं। येन सोति यत्थ विसालमालके सो नागराजा कालं कत्वा केलासपब्बतो विय पतितो, तं ठानं पच्चागमुन्ति अत्थो।
Tattha bhayaṭṭitāti maraṇabhayena upaddutā. Aṭṭāti dukkhitā. Gajapaccamittanti gajassa paccāmittaṃ. Yena soti yattha visālamālake so nāgarājā kālaṃ katvā kelāsapabbato viya patito, taṃ ṭhānaṃ paccāgamunti attho.
तेहि पन सद्धिं महासुभद्दापि आगता। ते सब्बेपि अट्ठसहस्सनागा तत्थ रोदित्वा कन्दित्वा महासत्तस्स कुलुपकानं पच्चेकबुद्धानं सन्तिकं गन्त्वा, ‘‘भन्ते, तुम्हाकं पच्चयदायको विसपीतेन सल्लेन विद्धो कालकतो, सीवथिकदस्सनमस्स आगच्छथा’’ति वदिंसु। पञ्चसता पच्चेकबुद्धापि आकासेनागन्त्वा विसालमालके ओतरिंसु। तस्मिं खणे द्वे तरुणनागा नागरञ्ञो सरीरं दन्तेहि उक्खिपित्वा पच्चेकबुद्धे वन्दापेत्वा चितकं आरोपेत्वा झापयिंसु। पच्चेकबुद्धा सब्बरत्तिं आळाहने धम्मसज्झायमकंसु। अट्ठसहस्सनागा आळाहनं निब्बापेत्वा वन्दित्वा न्हत्वा महासुभद्दं पुरतो कत्वा अत्तनो वसनट्ठानं अगमंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tehi pana saddhiṃ mahāsubhaddāpi āgatā. Te sabbepi aṭṭhasahassanāgā tattha roditvā kanditvā mahāsattassa kulupakānaṃ paccekabuddhānaṃ santikaṃ gantvā, ‘‘bhante, tumhākaṃ paccayadāyako visapītena sallena viddho kālakato, sīvathikadassanamassa āgacchathā’’ti vadiṃsu. Pañcasatā paccekabuddhāpi ākāsenāgantvā visālamālake otariṃsu. Tasmiṃ khaṇe dve taruṇanāgā nāgarañño sarīraṃ dantehi ukkhipitvā paccekabuddhe vandāpetvā citakaṃ āropetvā jhāpayiṃsu. Paccekabuddhā sabbarattiṃ āḷāhane dhammasajjhāyamakaṃsu. Aṭṭhasahassanāgā āḷāhanaṃ nibbāpetvā vanditvā nhatvā mahāsubhaddaṃ purato katvā attano vasanaṭṭhānaṃ agamaṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१३०.
130.
‘‘ते तत्थ कन्दित्वा रोदित्वान नागा, सीसे सके पंसुकं ओकिरित्वा।
‘‘Te tattha kanditvā roditvāna nāgā, sīse sake paṃsukaṃ okiritvā;
अगमंसु ते सब्बे सकं निकेतं, पुरक्खत्वा महेसिं सब्बभद्द’’न्ति॥
Agamaṃsu te sabbe sakaṃ niketaṃ, purakkhatvā mahesiṃ sabbabhadda’’nti.
तत्थ पंसुकन्ति आळाहनपंसुकं।
Tattha paṃsukanti āḷāhanapaṃsukaṃ.
सोनुत्तरोपि अप्पत्तेयेव सत्तमे दिवसे दन्ते आदाय बाराणसिं सम्पापुणि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Sonuttaropi appatteyeva sattame divase dante ādāya bārāṇasiṃ sampāpuṇi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१३१.
131.
‘‘आदाय दन्तानि गजुत्तमस्स, वग्गू सुभे अप्पटिमे पथब्या।
‘‘Ādāya dantāni gajuttamassa, vaggū subhe appaṭime pathabyā;
सुवण्णराजीहि समन्तमोदरे, सो लुद्दको कासिपुरं उपागमि।
Suvaṇṇarājīhi samantamodare, so luddako kāsipuraṃ upāgami;
उपनेसि सो राजकञ्ञाय दन्ते, नागो हतो हन्द इमस्स दन्ता’’ति॥
Upanesi so rājakaññāya dante, nāgo hato handa imassa dantā’’ti.
तत्थ सुवण्णराजीहीति सुवण्णराजिरंसीहि। समन्तमोदरेति समन्ततो ओभासन्ते सकलवनसण्डं सुवण्णवण्णं विय करोन्ते। उपनेसीति अहं छद्दन्तवारणस्स छब्बण्णरंसिविस्सज्जने यमकदन्ते आदाय आगच्छामि, नगरं अलङ्कारापेथाति देविया सासनं पेसेत्वा ताय रञ्ञो आरोचापेत्वा देवनगरं विय नगरे अलङ्कारापिते सोनुत्तरोपि नगरं पविसित्वा पासादं आरुहित्वा दन्ते उपनेसि, उपनेत्वा च पन, ‘‘अय्ये, यस्स किर तुम्हे अप्पमत्तकं दोसं हदये करित्थ, सो नागो मया हतो मतो, ‘मतभावं मे आरोचेय्यासी’ति आह, तस्स मतभावं तुम्हे जानाथ, गण्हथ, इमे तस्स दन्ता’’ति दन्ते अदासि।
Tattha suvaṇṇarājīhīti suvaṇṇarājiraṃsīhi. Samantamodareti samantato obhāsante sakalavanasaṇḍaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ viya karonte. Upanesīti ahaṃ chaddantavāraṇassa chabbaṇṇaraṃsivissajjane yamakadante ādāya āgacchāmi, nagaraṃ alaṅkārāpethāti deviyā sāsanaṃ pesetvā tāya rañño ārocāpetvā devanagaraṃ viya nagare alaṅkārāpite sonuttaropi nagaraṃ pavisitvā pāsādaṃ āruhitvā dante upanesi, upanetvā ca pana, ‘‘ayye, yassa kira tumhe appamattakaṃ dosaṃ hadaye karittha, so nāgo mayā hato mato, ‘matabhāvaṃ me āroceyyāsī’ti āha, tassa matabhāvaṃ tumhe jānātha, gaṇhatha, ime tassa dantā’’ti dante adāsi.
सा महासत्तस्स छब्बण्णरंसिविचित्तदन्ते मणितालवण्टेन गहेत्वा ऊरूसु ठपेत्वा पुरिमभवे अत्तनो पिरसामिकस्स दन्ते ओलोकेन्ती ‘‘एवरूपं सोभग्गप्पत्तं वारणं विसपीतेन सल्लेन जीवितक्खयं पापेत्वा इमे दन्ते छिन्दित्वा सोनुत्तरो आगतो’’ति महासत्तं अनुस्सरन्ती सोकं उप्पादेत्वा अधिवासेतुं नासक्खि। अथस्सा तत्थेव हदयं फलि, तं दिवसमेव कालमकासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Sā mahāsattassa chabbaṇṇaraṃsivicittadante maṇitālavaṇṭena gahetvā ūrūsu ṭhapetvā purimabhave attano pirasāmikassa dante olokentī ‘‘evarūpaṃ sobhaggappattaṃ vāraṇaṃ visapītena sallena jīvitakkhayaṃ pāpetvā ime dante chinditvā sonuttaro āgato’’ti mahāsattaṃ anussarantī sokaṃ uppādetvā adhivāsetuṃ nāsakkhi. Athassā tattheva hadayaṃ phali, taṃ divasameva kālamakāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१३२.
132.
‘‘दिस्वान दन्तानि गजुत्तमस्स, भत्तुप्पियस्स पुरिमाय जातिया।
‘‘Disvāna dantāni gajuttamassa, bhattuppiyassa purimāya jātiyā;
तत्थेव तस्सा हदयं अफालि, तेनेव सा कालमकासि बाला’’ति॥
Tattheva tassā hadayaṃ aphāli, teneva sā kālamakāsi bālā’’ti.
१३३.
133.
‘‘सम्बोधिपत्तो स महानुभावो, सितं अकासी परिसाय मज्झे।
‘‘Sambodhipatto sa mahānubhāvo, sitaṃ akāsī parisāya majjhe;
पुच्छिंसु भिक्खू सुविमुत्तचित्ता, नाकारणे पातुकरोन्ति बुद्धा॥
Pucchiṃsu bhikkhū suvimuttacittā, nākāraṇe pātukaronti buddhā.
१३४.
134.
‘‘यमद्दसाथ दहरिं कुमारिं, कासायवत्थं अनगारियं चरन्तिं।
‘‘Yamaddasātha dahariṃ kumāriṃ, kāsāyavatthaṃ anagāriyaṃ carantiṃ;
सा खो तदा राजकञ्ञा अहोसि, अहं तदा नागराजा अहोसिं॥
Sā kho tadā rājakaññā ahosi, ahaṃ tadā nāgarājā ahosiṃ.
१३५.
135.
‘‘आदाय दन्तानि गजुत्तमस्स, वग्गू सुभे अप्पटिमे पथब्या।
‘‘Ādāya dantāni gajuttamassa, vaggū subhe appaṭime pathabyā;
यो लुद्दको कासिपुरं उपागमि, सो खो तदा देवदत्तो अहोसि॥
Yo luddako kāsipuraṃ upāgami, so kho tadā devadatto ahosi.
१३६.
136.
‘‘अनावसूरं चिररत्तसंसितं, उच्चावचं चरितमिदं पुराणं।
‘‘Anāvasūraṃ cirarattasaṃsitaṃ, uccāvacaṃ caritamidaṃ purāṇaṃ;
वीतद्दरो वीतसोको विसल्लो, सयं अभिञ्ञाय अभासि बुद्धो॥
Vītaddaro vītasoko visallo, sayaṃ abhiññāya abhāsi buddho.
१३७.
137.
‘‘अहं वो तेन कालेन, अहोसिं तत्थ भिक्खवो।
‘‘Ahaṃ vo tena kālena, ahosiṃ tattha bhikkhavo;
नागराजा तदा होमि, एवं धारेथ जातक’’न्ति॥ –
Nāgarājā tadā homi, evaṃ dhāretha jātaka’’nti. –
इमा गाथा दसबलस्स गुणे वण्णेन्तेहि धम्मसङ्गाहकत्थेरेहि ठपिता।
Imā gāthā dasabalassa guṇe vaṇṇentehi dhammasaṅgāhakattherehi ṭhapitā.
तत्थ सितं अकासीति सो सम्बोधिप्पत्तो सत्था महानुभावो अलङ्कतधम्मसभायं अलङ्कतधम्मासने परिसमज्झे निसिन्नो एकदिवसं सितं अकासि। नाकारणेति ‘‘भन्ते, बुद्धा नाम अकारणे सितं न करोन्ति, तुम्हेहि च सितं कतं, केन नु खो कारणेन सितं कत’’न्ति महाखीणासवा भिक्खू पुच्छिंसु। यमद्दसाथाति एवं पुट्ठो, आवुसो, सत्था अत्तनो सितकारणं आचिक्खन्तो एकं दहरभिक्खुनिं दस्सेत्वा एवमाह – ‘‘भिक्खवे, यं एकं दहरं योब्बनप्पत्तं कुमारिं कासायवत्थं अनगारियं उपेतं पब्बजित्वा इमस्मिं सासने चरन्तिं अद्दसाथ पस्सथ, सा तदा ‘विसपीतेन सल्लेन नागराजं विज्झित्वा वधेही’’’ति सोनुत्तरस्स पेसेता राजकञ्ञा अहोसि। तेन गन्त्वा जीवितक्खयं पापितो अहं तदा सो नागराजा अहोसिन्ति अत्थो। देवदत्तोति, भिक्खवे, इदानि देवदत्तो तदा सो लुद्दको अहोसि।
Tattha sitaṃ akāsīti so sambodhippatto satthā mahānubhāvo alaṅkatadhammasabhāyaṃ alaṅkatadhammāsane parisamajjhe nisinno ekadivasaṃ sitaṃ akāsi. Nākāraṇeti ‘‘bhante, buddhā nāma akāraṇe sitaṃ na karonti, tumhehi ca sitaṃ kataṃ, kena nu kho kāraṇena sitaṃ kata’’nti mahākhīṇāsavā bhikkhū pucchiṃsu. Yamaddasāthāti evaṃ puṭṭho, āvuso, satthā attano sitakāraṇaṃ ācikkhanto ekaṃ daharabhikkhuniṃ dassetvā evamāha – ‘‘bhikkhave, yaṃ ekaṃ daharaṃ yobbanappattaṃ kumāriṃ kāsāyavatthaṃ anagāriyaṃ upetaṃ pabbajitvā imasmiṃ sāsane carantiṃ addasātha passatha, sā tadā ‘visapītena sallena nāgarājaṃ vijjhitvā vadhehī’’’ti sonuttarassa pesetā rājakaññā ahosi. Tena gantvā jīvitakkhayaṃ pāpito ahaṃ tadā so nāgarājā ahosinti attho. Devadattoti, bhikkhave, idāni devadatto tadā so luddako ahosi.
अनावसूरन्ति न अवसूरं, अनत्थङ्गतसूरियन्ति अत्थो। चिररत्तसंसितन्ति इतो चिररत्ते अनेकवस्सकोटिमत्थके संसितं संसरितं अनुचिण्णं। इदं वुत्तं होति – आवुसो, इतो अनेकवस्सकोटिमत्थके संसरितम्पि पुब्बण्हे कतं तं दिवसमेव सायन्हे सरन्तो विय अत्तनो चरितवसेन उच्चत्ता ताय राजधीताय च सोनुत्तरस्स च चरितवसेन नीचत्ता उच्चानीचं चरितं इदं पुराणं रागादीनं दरानं विगतताय वीतद्दरो, ञातिधनसोकादीनं अभावेन वीतसोको, रागसल्लादीनं विगतत्ता विसल्लो अत्तनाव जानित्वा बुद्धो अभासीति। अहं वोति एत्थ वोति निपातमत्तं, भिक्खवे, अहं तेन कालेन तत्थ छद्दन्तदहे अहोसिन्ति अत्थो। नागराजाति होन्तो च पन न अञ्ञो कोचि तदा होमि, अथ खो नागराजा होमीति अत्थो। एवं चारेथाति तुम्हे तं जातकं एवं धारेथ उग्गण्हाथ परियापुणाथाति।
Anāvasūranti na avasūraṃ, anatthaṅgatasūriyanti attho. Cirarattasaṃsitanti ito ciraratte anekavassakoṭimatthake saṃsitaṃ saṃsaritaṃ anuciṇṇaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – āvuso, ito anekavassakoṭimatthake saṃsaritampi pubbaṇhe kataṃ taṃ divasameva sāyanhe saranto viya attano caritavasena uccattā tāya rājadhītāya ca sonuttarassa ca caritavasena nīcattā uccānīcaṃ caritaṃ idaṃ purāṇaṃ rāgādīnaṃ darānaṃ vigatatāya vītaddaro, ñātidhanasokādīnaṃ abhāvena vītasoko, rāgasallādīnaṃ vigatattā visallo attanāva jānitvā buddho abhāsīti. Ahaṃ voti ettha voti nipātamattaṃ, bhikkhave, ahaṃ tena kālena tattha chaddantadahe ahosinti attho. Nāgarājāti honto ca pana na añño koci tadā homi, atha kho nāgarājā homīti attho. Evaṃ cārethāti tumhe taṃ jātakaṃ evaṃ dhāretha uggaṇhātha pariyāpuṇāthāti.
इमञ्च पन धम्मदेसनं सुत्वा बहू सोतापन्नादयो अहेसुं। सा पन भिक्खुनी पच्छा विपस्सित्वा अरहत्तं पत्ताति।
Imañca pana dhammadesanaṃ sutvā bahū sotāpannādayo ahesuṃ. Sā pana bhikkhunī pacchā vipassitvā arahattaṃ pattāti.
छद्दन्तजातकवण्णना चतुत्था।
Chaddantajātakavaṇṇanā catutthā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५१४. छद्दन्तजातकं • 514. Chaddantajātakaṃ
