| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
२. छन्नोवादसुत्तवण्णना
2. Channovādasuttavaṇṇanā
३८९. छन्नोति इदं तस्स नामन्ति आह ‘‘एवंनामको थेरो’’ति। यस्स पन सत्थारा परिनिब्बानकाले ब्रह्मदण्डो आणत्तो, अयं सो न होतीति दस्सेन्तो आह – ‘‘न अभिनिक्खमनं निक्खन्तत्थेरो’’ति, लोकनाथस्स अभिनिक्खमनकाले कपिलपुरतो निक्खन्तोति अत्थो। गिलानपुच्छकाति गिलानस्स पुच्छनका, गिलानभावस्स अवत्थं सोतुकामाति अत्थो। ससनतो हिंसनतो सत्थन्ति आह ‘‘जीवितहारकसत्थ’’न्ति।
389.Channoti idaṃ tassa nāmanti āha ‘‘evaṃnāmako thero’’ti. Yassa pana satthārā parinibbānakāle brahmadaṇḍo āṇatto, ayaṃ so na hotīti dassento āha – ‘‘na abhinikkhamanaṃ nikkhantatthero’’ti, lokanāthassa abhinikkhamanakāle kapilapurato nikkhantoti attho. Gilānapucchakāti gilānassa pucchanakā, gilānabhāvassa avatthaṃ sotukāmāti attho. Sasanato hiṃsanato satthanti āha ‘‘jīvitahārakasattha’’nti.
३९०. उपवज्जं एतस्स नत्थीति अनुपवज्जं, करजकायं कत्वा आयतिं उप्पत्तिरहितन्ति अत्थो। तेनाह ‘‘अनुप्पत्तिक’’न्ति।
390. Upavajjaṃ etassa natthīti anupavajjaṃ, karajakāyaṃ katvā āyatiṃ uppattirahitanti attho. Tenāha ‘‘anuppattika’’nti.
३९१. खयवयं ञत्वाति सङ्खारगतं खणभङ्गं नेत्वा ञाणेन याथावतो ञत्वा। नेतं ममाति दुक्खतो समनुपस्सना सङ्खारेसु दिट्ठेसु ममंकाराभावतो। नेसोहमस्मीति अनिच्चतो समनुपस्सना अनिच्चतो तेसु दिट्ठेसु अहंकाराभावतो। न मेसो अत्ताति अनत्ततो समनुपस्सना अनत्ततो तेसु दिट्ठेसु अत्तग्गाहाभावतोति आह – ‘‘नेतं मम…पे॰… अत्ताति समनुपस्सामी’’ति।
391.Khayavayaṃ ñatvāti saṅkhāragataṃ khaṇabhaṅgaṃ netvā ñāṇena yāthāvato ñatvā. Netaṃ mamāti dukkhato samanupassanā saṅkhāresu diṭṭhesu mamaṃkārābhāvato. Nesohamasmīti aniccato samanupassanā aniccato tesu diṭṭhesu ahaṃkārābhāvato. Na meso attāti anattato samanupassanā anattato tesu diṭṭhesu attaggāhābhāvatoti āha – ‘‘netaṃ mama…pe… attāti samanupassāmī’’ti.
३९३. तस्मा पुथुज्जनोति यस्मा अरियो सब्बसो परिञ्ञातवत्थुको दुक्खवेदनं अधिवासेतुं असक्कोन्तो नाम नत्थि, तस्मा पुथुज्जनो, केवलं पन अधिमानेनेव – ‘‘नाभिकङ्खामि जीवितं, परिचिण्णो मे सत्था, निरोधं दिस्वा’’ति वदतीति अधिप्पायो। इदम्पीति इदम्पि, ‘‘निस्सितस्स चलित’’न्तिआदि। तण्हानिस्सितभावेन हि आयस्मा छन्नो मारणन्तिकं वेदनं अधिवासेतुं असक्कोन्तो इतो चितो परिवत्तन्तो चलति विप्फन्दति, तस्मा ‘‘निस्सितस्स चलित’’न्तिआदि मनसिकातब्बं, तेन इदं सब्बं तं विप्फन्दितं न भविस्सतीति अधिप्पायो। कप्पसद्दो कालपरियायोपि होति, न कालविसेसवाचको एवाति आह – ‘‘निच्चकप्पन्ति निच्चकाल’’न्ति। यथा अप्पहीनतण्हादिट्ठिको पुग्गलो तंनिस्सितो अल्लिनो, एवं ताहिपि निस्सितो अमुत्तभावतोति आह – ‘‘तण्हादिट्ठीहि निस्सितस्सा’’ति। चलितन्ति यथा यथा असमारद्धाय सम्मापटिपत्तिया आदीनववसेन चलन्तं पन यस्मा अरियस्स विनये विरूपं चलितं नाम होति, तस्मा आह – ‘‘विप्फन्दितं होती’’ति। तादिसे पन पपञ्चविक्खम्भनवसेन चित्तस्स चलिते असति भावनाय वीथिपटिपन्नताय किलेसपटिप्पस्सद्धि एव होतीति आह ‘‘चलिते असति पस्सद्धी’’ति। तेन वुत्तं – ‘‘किलेसपस्सद्धि नाम होती’’ति।
393.Tasmā puthujjanoti yasmā ariyo sabbaso pariññātavatthuko dukkhavedanaṃ adhivāsetuṃ asakkonto nāma natthi, tasmā puthujjano, kevalaṃ pana adhimāneneva – ‘‘nābhikaṅkhāmi jīvitaṃ, pariciṇṇo me satthā, nirodhaṃ disvā’’ti vadatīti adhippāyo. Idampīti idampi, ‘‘nissitassa calita’’ntiādi. Taṇhānissitabhāvena hi āyasmā channo māraṇantikaṃ vedanaṃ adhivāsetuṃ asakkonto ito cito parivattanto calati vipphandati, tasmā ‘‘nissitassa calita’’ntiādi manasikātabbaṃ, tena idaṃ sabbaṃ taṃ vipphanditaṃ na bhavissatīti adhippāyo. Kappasaddo kālapariyāyopi hoti, na kālavisesavācako evāti āha – ‘‘niccakappanti niccakāla’’nti. Yathā appahīnataṇhādiṭṭhiko puggalo taṃnissito allino, evaṃ tāhipi nissito amuttabhāvatoti āha – ‘‘taṇhādiṭṭhīhi nissitassā’’ti. Calitanti yathā yathā asamāraddhāya sammāpaṭipattiyā ādīnavavasena calantaṃ pana yasmā ariyassa vinaye virūpaṃ calitaṃ nāma hoti, tasmā āha – ‘‘vipphanditaṃ hotī’’ti. Tādise pana papañcavikkhambhanavasena cittassa calite asati bhāvanāya vīthipaṭipannatāya kilesapaṭippassaddhi eva hotīti āha ‘‘calite asati passaddhī’’ti. Tena vuttaṃ – ‘‘kilesapassaddhi nāma hotī’’ti.
भवन्तरं दिस्वा नमनट्ठेन नति। तेनाह – ‘‘नतिया असतीति भवत्थाय आलयनिकन्तिपरियुट्ठानेसु असती’’ति। पटिसन्धिवसेन आगति नामाति पटिसन्धिग्गहणवसेन भवन्तरतो इधेव आगमनं नाम, चुतिवसेन चवनवसेन इतो भवन्तरस्स गमनं नाम न होति आगतिगतिया असति कतूपचितस्सपि कम्मस्स उप्पत्तिपरिकप्पवसेन पवत्तिया अभावतो। चवनवसेनाति निब्बत्तभवतो चवनवसेन चुति, आयतिं उपपज्जनवसेन उपपातो न होति। यतो गति आगति चवनं उपपातो न होति, ततो एव नेविध, न हुरं, न उभयमन्तरेन, कायस्स गतिया आगतिया च अभावतो सब्बसो चुतूपपातो नत्थि; तेन न इधलोके ठितोति वत्तब्बो। न परलोके ठितोति वत्तब्बो, न उभयमन्तरेन ठितोति वत्तब्बो। तेनाह ‘‘नयिध लोके’’तिआदि। तत्थ इधलोकपरलोकविनिमुत्तस्स संसरणपदेसस्स अभावतो, ‘‘न उभयमन्तरेना’’ति वुत्तोति उभयपरियापन्नो न होतीति पटिक्खिपन्तो, ‘‘न उभयत्थ होती’’ति आह। अयमेव अन्तोति यो इधलोके परलोके च अभावो अविज्जमानता अनुप्पज्जनं, अयमेव सकलस्स दुक्खमूलस्स अन्तो परियोसानं।
Bhavantaraṃ disvā namanaṭṭhena nati. Tenāha – ‘‘natiyā asatīti bhavatthāya ālayanikantipariyuṭṭhānesu asatī’’ti. Paṭisandhivasena āgati nāmāti paṭisandhiggahaṇavasena bhavantarato idheva āgamanaṃ nāma, cutivasena cavanavasena ito bhavantarassa gamanaṃ nāma na hoti āgatigatiyā asati katūpacitassapi kammassa uppattiparikappavasena pavattiyā abhāvato. Cavanavasenāti nibbattabhavato cavanavasena cuti, āyatiṃ upapajjanavasena upapāto na hoti. Yato gati āgati cavanaṃ upapāto na hoti, tato eva nevidha, na huraṃ, na ubhayamantarena, kāyassa gatiyā āgatiyā ca abhāvato sabbaso cutūpapāto natthi; tena na idhaloke ṭhitoti vattabbo. Na paraloke ṭhitoti vattabbo, na ubhayamantarena ṭhitoti vattabbo. Tenāha ‘‘nayidha loke’’tiādi. Tattha idhalokaparalokavinimuttassa saṃsaraṇapadesassa abhāvato, ‘‘na ubhayamantarenā’’ti vuttoti ubhayapariyāpanno na hotīti paṭikkhipanto, ‘‘na ubhayattha hotī’’ti āha. Ayameva antoti yo idhaloke paraloke ca abhāvo avijjamānatā anuppajjanaṃ, ayameva sakalassa dukkhamūlassa anto pariyosānaṃ.
३९४. कण्ठनाळिं छिन्दीति नाळिं छिन्दितुं आरभि। तस्मिं छिन्दितुं आरद्धक्खणे छेदो च वत्तति; मरणभयञ्च ओक्कमि अवीतरागभावतो, ततो एव गतिनिमित्तं उपट्ठाति। ‘‘सोपि नाम सब्रह्मचारीनं अनुपवज्जतं ब्याकरित्वा सरागमरणं मरिस्सती’’ति संविग्गमानसो सङ्खारे अनिच्चादिवसेन परिग्गण्हन्तो। अरहत्तं पत्वाति पुब्बे बहुसो विपस्सनाय उदयब्बयञाणं पावितत्ता तावदेव अरहत्तं पत्वा अरहत्तफलपच्चवेक्खणानन्तरं कण्ठनाळिच्छेदपच्चया जीवितनिरोधेन समसीसी हुत्वा परिनिब्बायि। न हि अन्तिमभविकस्स अरहत्तं अप्पत्वा जीवितन्तरायो होति। थेरस्साति आयस्मतो छन्नत्थेरस्स। ब्याकरणेनाति हेतुम्हि करणवचनं ‘‘ब्याकरणेन हेतुना’’ति। तन्निमित्तञ्हि थेरो वीरियं पग्गण्हन्तो विपस्सनं उस्सुक्कापेति। इमिनाति, ‘‘अत्थि, भन्ते’’तिआदिवचनेन। थेरोति आयस्मा सारिपुत्तत्थेरो। पुच्छतीति, भन्ते, तथा कुलसंसग्गपसुतो कथं परिनिब्बायिस्सतीति पुच्छति। ‘‘पुब्बे कुलेसु संसट्ठविहारी’’ति सब्रह्मचारीनं पञ्ञातस्सपि इमस्मिं ‘‘होन्ति हेते सारिपुत्ता’’तिआदिना भगवतो वुत्त-ट्ठाने असंसट्ठभावो पाकटो अहोसि। पक्कम्पि निपक्कं विय सम्मापटिपज्जमानापि केचि असञ्ञता उपट्ठहन्ति। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
394.Kaṇṭhanāḷiṃ chindīti nāḷiṃ chindituṃ ārabhi. Tasmiṃ chindituṃ āraddhakkhaṇe chedo ca vattati; maraṇabhayañca okkami avītarāgabhāvato, tato eva gatinimittaṃ upaṭṭhāti. ‘‘Sopi nāma sabrahmacārīnaṃ anupavajjataṃ byākaritvā sarāgamaraṇaṃ marissatī’’ti saṃviggamānaso saṅkhāre aniccādivasena pariggaṇhanto. Arahattaṃ patvāti pubbe bahuso vipassanāya udayabbayañāṇaṃ pāvitattā tāvadeva arahattaṃ patvā arahattaphalapaccavekkhaṇānantaraṃ kaṇṭhanāḷicchedapaccayā jīvitanirodhena samasīsī hutvā parinibbāyi. Na hi antimabhavikassa arahattaṃ appatvā jīvitantarāyo hoti. Therassāti āyasmato channattherassa. Byākaraṇenāti hetumhi karaṇavacanaṃ ‘‘byākaraṇena hetunā’’ti. Tannimittañhi thero vīriyaṃ paggaṇhanto vipassanaṃ ussukkāpeti. Imināti, ‘‘atthi, bhante’’tiādivacanena. Theroti āyasmā sāriputtatthero. Pucchatīti, bhante, tathā kulasaṃsaggapasuto kathaṃ parinibbāyissatīti pucchati. ‘‘Pubbe kulesu saṃsaṭṭhavihārī’’ti sabrahmacārīnaṃ paññātassapi imasmiṃ ‘‘honti hete sāriputtā’’tiādinā bhagavato vutta-ṭṭhāne asaṃsaṭṭhabhāvo pākaṭo ahosi. Pakkampi nipakkaṃ viya sammāpaṭipajjamānāpi keci asaññatā upaṭṭhahanti. Sesaṃ suviññeyyameva.
छन्नोवादसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Channovādasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / २. छन्नोवादसुत्तं • 2. Channovādasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / २. छन्नोवादसुत्तवण्णना • 2. Channovādasuttavaṇṇanā
