| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमानवत्थु-अट्ठकथा • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
३. छत्तमाणवकविमानवण्णना
3. Chattamāṇavakavimānavaṇṇanā
यो वदतं पवरो मनुजेसूति छत्तमाणवकविमानं। तस्स का उप्पत्ति? भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने। तेन समयेन सेतब्यायं अञ्ञतरस्स ब्राह्मणस्स किच्छालद्धो पुत्तो छत्तो नाम ब्राह्मणमाणवो अहोसि। सो वयप्पत्तो पितरा पेसितो उक्कट्ठं गन्त्वा ब्राह्मणस्स पोक्खरसातिस्स सन्तिके मेधाविताय अनलसताय च न चिरेनेव मन्ते विज्जाट्ठानानि च उग्गहेत्वा ब्राह्मणसिप्पे निप्फत्तिं पत्तो। सो आचरियं अभिवादेत्वा ‘‘मया तुम्हाकं सन्तिके सिप्पं सिक्खितं, किं वो गरुदक्खिणं देमी’’ति आह। आचरियो ‘‘गरुदक्खिणा नाम अन्तेवासिकस्स विभवानुरूपा, कहापणसहस्समानेही’’ति आह। छत्तमाणवो आचरियं अभिवादेत्वा सेतब्यं गन्त्वा मातापितरो वन्दित्वा तेहि अभिनन्दियमानो कतपटिसन्थारो तमत्थं पितु आरोचेत्वा ‘‘देथ मे दातब्बयुत्तकं, अज्जेव दत्वा आगमिस्सामी’’ति आह। तं मातापितरो ‘‘तात, अज्ज विकालो, स्वे गमिस्ससी’’ति वत्वा कहापणे नीहरित्वा भण्डिकं बन्धापेत्वा ठपेसुं। चोरा तं पवत्तिं ञत्वा छत्तमाणवकस्स गमनमग्गे अञ्ञतरस्मिं वनगहने निलीना अच्छिंसु ‘‘माणवं मारेत्वा कहापणे गण्हिस्सामा’’ति।
Yo vadataṃ pavaro manujesūti chattamāṇavakavimānaṃ. Tassa kā uppatti? Bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane. Tena samayena setabyāyaṃ aññatarassa brāhmaṇassa kicchāladdho putto chatto nāma brāhmaṇamāṇavo ahosi. So vayappatto pitarā pesito ukkaṭṭhaṃ gantvā brāhmaṇassa pokkharasātissa santike medhāvitāya analasatāya ca na cireneva mante vijjāṭṭhānāni ca uggahetvā brāhmaṇasippe nipphattiṃ patto. So ācariyaṃ abhivādetvā ‘‘mayā tumhākaṃ santike sippaṃ sikkhitaṃ, kiṃ vo garudakkhiṇaṃ demī’’ti āha. Ācariyo ‘‘garudakkhiṇā nāma antevāsikassa vibhavānurūpā, kahāpaṇasahassamānehī’’ti āha. Chattamāṇavo ācariyaṃ abhivādetvā setabyaṃ gantvā mātāpitaro vanditvā tehi abhinandiyamāno katapaṭisanthāro tamatthaṃ pitu ārocetvā ‘‘detha me dātabbayuttakaṃ, ajjeva datvā āgamissāmī’’ti āha. Taṃ mātāpitaro ‘‘tāta, ajja vikālo, sve gamissasī’’ti vatvā kahāpaṇe nīharitvā bhaṇḍikaṃ bandhāpetvā ṭhapesuṃ. Corā taṃ pavattiṃ ñatvā chattamāṇavakassa gamanamagge aññatarasmiṃ vanagahane nilīnā acchiṃsu ‘‘māṇavaṃ māretvā kahāpaṇe gaṇhissāmā’’ti.
भगवा पच्चूससमये महाकरुणासमापत्तितो वुट्ठाय लोकं वोलोकेन्तो छत्तमाणवकस्स सरणेसु च सीलेसु च पतिट्ठानं, चोरेहि मारितस्स देवलोके निब्बत्तिं, ततो सह विमानेन आगतस्स तत्थ सन्निपतितपरिसाय च धम्माभिसमयं दिस्वा पठमतरमेव गन्त्वा माणवकस्स गमनमग्गे अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निसीदि। माणवो आचरियधनं गहेत्वा सेतब्यतो उक्कट्ठाभिमुखो गच्छन्तो अन्तरामग्गे भगवन्तं निसिन्नं दिस्वा उपसङ्कमित्वा अट्ठासि। ‘‘कुहिं गमिस्ससी’’ति भगवता वुत्तो ‘‘उक्कट्ठं, भो गोतम, गमिस्सामि मय्हं आचरियस्स पोक्खरसातिस्स गरुदक्खिणं दातु’’न्ति आह। अथ भगवा ‘‘जानासि पन त्वं, माणव, तीणि सरणानि, पञ्च सीलानी’’ति वत्वा तेन ‘‘नाहं जानामि, किमत्थियानि पनेतानि कीदिसानि चा’’ति वुत्ते ‘‘इदमीदिस’’न्ति सरणगमनस्स सीलसमादानस्स च फलानिसंसं विभावेत्वा ‘‘उग्गण्हाहि ताव, माणवक, सरणगमनविधि’’न्ति वत्वा ‘‘साधु उग्गण्हिस्सामि, कथेथ भन्ते भगवा’’ति तेन याचितो तस्स रुचिया अनुरूपं गाथाबन्धवसेन सरणगमनविधिं दस्सेन्तो –
Bhagavā paccūsasamaye mahākaruṇāsamāpattito vuṭṭhāya lokaṃ volokento chattamāṇavakassa saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhānaṃ, corehi māritassa devaloke nibbattiṃ, tato saha vimānena āgatassa tattha sannipatitaparisāya ca dhammābhisamayaṃ disvā paṭhamatarameva gantvā māṇavakassa gamanamagge aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi. Māṇavo ācariyadhanaṃ gahetvā setabyato ukkaṭṭhābhimukho gacchanto antarāmagge bhagavantaṃ nisinnaṃ disvā upasaṅkamitvā aṭṭhāsi. ‘‘Kuhiṃ gamissasī’’ti bhagavatā vutto ‘‘ukkaṭṭhaṃ, bho gotama, gamissāmi mayhaṃ ācariyassa pokkharasātissa garudakkhiṇaṃ dātu’’nti āha. Atha bhagavā ‘‘jānāsi pana tvaṃ, māṇava, tīṇi saraṇāni, pañca sīlānī’’ti vatvā tena ‘‘nāhaṃ jānāmi, kimatthiyāni panetāni kīdisāni cā’’ti vutte ‘‘idamīdisa’’nti saraṇagamanassa sīlasamādānassa ca phalānisaṃsaṃ vibhāvetvā ‘‘uggaṇhāhi tāva, māṇavaka, saraṇagamanavidhi’’nti vatvā ‘‘sādhu uggaṇhissāmi, kathetha bhante bhagavā’’ti tena yācito tassa ruciyā anurūpaṃ gāthābandhavasena saraṇagamanavidhiṃ dassento –
८८६.
886.
‘‘यो वदतं पवरो मनुजेसु, सक्यमुनी भगवा कतकिच्चो।
‘‘Yo vadataṃ pavaro manujesu, sakyamunī bhagavā katakicco;
पारगतो बलवीरियसमङ्गी, तं सुगतं सरणत्थमुपेहि॥
Pāragato balavīriyasamaṅgī, taṃ sugataṃ saraṇatthamupehi.
८८७.
887.
‘‘रागविरागमनेजमसोकं , धम्ममसङ्खतमप्पटिकूलं।
‘‘Rāgavirāgamanejamasokaṃ , dhammamasaṅkhatamappaṭikūlaṃ;
मधुरमिमं पगुणं सुविभत्तं, धम्ममिमं सरणत्थमुपेहि॥
Madhuramimaṃ paguṇaṃ suvibhattaṃ, dhammamimaṃ saraṇatthamupehi.
८८८.
888.
‘‘यत्थ च दिन्न महप्फलमाहु, चतूसु सुचीसु पुरिसयुगेसु।
‘‘Yattha ca dinna mahapphalamāhu, catūsu sucīsu purisayugesu;
अट्ठ च पुग्गल धम्मदसा ते, सङ्घमिमं सरणत्थमुपेही’’ति॥ –
Aṭṭha ca puggala dhammadasā te, saṅghamimaṃ saraṇatthamupehī’’ti. –
तिस्सो गाथायो अभासि।
Tisso gāthāyo abhāsi.
८८६. तत्थ योति अनियमितवचनं, तस्स ‘‘त’’न्ति इमिना नियमनं वेदितब्बं। वदतन्ति वदन्तानं। पवरोति सेट्ठो, कथिकानं उत्तमो वादीवरोति अत्थो। मनुजेसूति उक्कट्ठनिद्देसो यथा ‘‘सत्था देवमनुस्सान’’न्ति। भगवा पन देवमनुस्सानम्पि ब्रह्मानम्पि सब्बेसम्पि सत्तानं पवरोयेव, भगवतो च चरिमभवे मनुस्सेसु उप्पन्नताय वुत्तं ‘‘मनुजेसू’’ति। तेनेवाह ‘‘सक्यमुनी’’ति। सक्यकुलप्पसुतताय सक्यो, कायमोनेय्यादीहि समन्नागततो अनवसेसस्स च ञेय्यस्स मुननतो मुनि चाति सक्यमुनि। भाग्यवन्ततादीहि चतूहि कारणेहि भगवा। चतूहि मग्गेहि कातब्बस्स परिञ्ञादिपभेदस्स सोळसविधस्स किच्चस्स कतत्ता निप्फादितत्ता कतकिच्चो। पारं सक्कायस्स परतीरं निब्बानं गतो सयम्भुञाणेन अधिगतोति पारगतो। असदिसेन कायबलेन, अनञ्ञसाधारणेन ञाणबलेन, चतुब्बिधसम्मप्पधानवीरियेन च समन्नागतत्ता बलवीरियसमङ्गी। सोभनगमनत्ता, सुन्दरं ठानं गतत्ता, सम्मा गतत्ता, सम्मा च गदितत्ता सुगतो। तं सुगतं सम्मासम्बुद्धं सरणत्थं सरणाय परायणाय अपायदुक्खवट्टदुक्खपरित्ताणाय उपेहि उपगच्छ, अज्ज पट्ठाय अहितनिवत्तनेन हितसंवड्ढनेन ‘‘अयं मे भगवा सरणं ताणं लेणं परायणं गति पटिसरण’’न्ति भज सेव, एवं जानाहि वा बुज्झस्सूति अत्थो।
886. Tattha yoti aniyamitavacanaṃ, tassa ‘‘ta’’nti iminā niyamanaṃ veditabbaṃ. Vadatanti vadantānaṃ. Pavaroti seṭṭho, kathikānaṃ uttamo vādīvaroti attho. Manujesūti ukkaṭṭhaniddeso yathā ‘‘satthā devamanussāna’’nti. Bhagavā pana devamanussānampi brahmānampi sabbesampi sattānaṃ pavaroyeva, bhagavato ca carimabhave manussesu uppannatāya vuttaṃ ‘‘manujesū’’ti. Tenevāha ‘‘sakyamunī’’ti. Sakyakulappasutatāya sakyo, kāyamoneyyādīhi samannāgatato anavasesassa ca ñeyyassa munanato muni cāti sakyamuni. Bhāgyavantatādīhi catūhi kāraṇehi bhagavā. Catūhi maggehi kātabbassa pariññādipabhedassa soḷasavidhassa kiccassa katattā nipphāditattā katakicco. Pāraṃ sakkāyassa paratīraṃ nibbānaṃ gato sayambhuñāṇena adhigatoti pāragato. Asadisena kāyabalena, anaññasādhāraṇena ñāṇabalena, catubbidhasammappadhānavīriyena ca samannāgatattā balavīriyasamaṅgī. Sobhanagamanattā, sundaraṃ ṭhānaṃ gatattā, sammā gatattā, sammā ca gaditattā sugato. Taṃ sugataṃ sammāsambuddhaṃ saraṇatthaṃ saraṇāya parāyaṇāya apāyadukkhavaṭṭadukkhaparittāṇāya upehi upagaccha, ajja paṭṭhāya ahitanivattanena hitasaṃvaḍḍhanena ‘‘ayaṃ me bhagavā saraṇaṃ tāṇaṃ leṇaṃ parāyaṇaṃ gati paṭisaraṇa’’nti bhaja seva, evaṃ jānāhi vā bujjhassūti attho.
८८७. रागविरागन्ति अरियमग्गमाह। तेन हि अरिया अनादिकालभावितम्पि रागं विरज्जेन्ति। अनेजमसोकन्ति अरियफलं। तञ्हि एजासङ्खाताय तण्हाय अवसिट्ठानञ्च सोकनिमित्तानं किलेसानं सब्बसो पटिप्पस्सम्भनतो ‘‘अनेजं असोक’’न्ति च वुच्चति। धम्मन्ति सभावधम्मं। सभावतो गहेतब्बधम्मो हेस यदिदं मग्गफलनिब्बानानि, न परियत्तिधम्मो विय पञ्ञत्तिधम्मवसेन। धम्मन्ति वा परमत्थधम्मं, निब्बानन्ति अत्थो। समेच्च सम्भुय्य पच्चयेहि कतं सङ्खतं, न सङ्खतन्ति असङ्खतं। तदेव निब्बानं। नत्थि एत्थ किञ्चिपि पटिकूलन्ति अप्पटिकूलं। सवनवेलायं उपपरिक्खणवेलायं पटिपज्जनवेलायन्ति सब्बदापि इट्ठमेवाति मधुरं। सब्बञ्ञुतञ्ञाणसन्निस्सयाय पटिभानसम्पदाय पवत्तितत्ता सुप्पवत्तिभावतो निपुणभावतो च पगुणं। विभजितब्बस्स अत्थस्स खन्धादिवसेन कुसलादिवसेन उद्देसादिवसेन च सुट्ठु विभजनतो सुविभत्तं। तीहिपि पदेहि परियत्तिधम्ममेव वदति। तेनेव हिस्स आपाथकाले विय विमद्दनकालेपि कथेन्तस्स विय सुणन्तस्सापि सम्मुखीभावतो उभतोपच्चक्खताय दस्सनत्थं ‘‘इम’’न्ति वुत्तं। धम्मन्ति यथावपटिपज्जन्ते अपायदुक्खपाततो धारणत्थेन धम्मं, इदं चतुब्बिधस्सापि धम्मस्स साधारणवचनं। परियत्तिधम्मोपि हि सरणेसु च सीलेसु च पतिट्ठानमत्तायपि यथावपटिपत्तिया अपायदुक्खपाततो धारेति एव। इमस्स च अत्थस्स इदमेव विमानं साधकन्ति दट्ठब्बं। साधारणभावेन यथावुत्तधम्मस्स पच्चक्खं कत्वा दस्सेन्तो पुन ‘‘इम’’न्ति आह।
887.Rāgavirāganti ariyamaggamāha. Tena hi ariyā anādikālabhāvitampi rāgaṃ virajjenti. Anejamasokanti ariyaphalaṃ. Tañhi ejāsaṅkhātāya taṇhāya avasiṭṭhānañca sokanimittānaṃ kilesānaṃ sabbaso paṭippassambhanato ‘‘anejaṃ asoka’’nti ca vuccati. Dhammanti sabhāvadhammaṃ. Sabhāvato gahetabbadhammo hesa yadidaṃ maggaphalanibbānāni, na pariyattidhammo viya paññattidhammavasena. Dhammanti vā paramatthadhammaṃ, nibbānanti attho. Samecca sambhuyya paccayehi kataṃ saṅkhataṃ, na saṅkhatanti asaṅkhataṃ. Tadeva nibbānaṃ. Natthi ettha kiñcipi paṭikūlanti appaṭikūlaṃ. Savanavelāyaṃ upaparikkhaṇavelāyaṃ paṭipajjanavelāyanti sabbadāpi iṭṭhamevāti madhuraṃ. Sabbaññutaññāṇasannissayāya paṭibhānasampadāya pavattitattā suppavattibhāvato nipuṇabhāvato ca paguṇaṃ. Vibhajitabbassa atthassa khandhādivasena kusalādivasena uddesādivasena ca suṭṭhu vibhajanato suvibhattaṃ. Tīhipi padehi pariyattidhammameva vadati. Teneva hissa āpāthakāle viya vimaddanakālepi kathentassa viya suṇantassāpi sammukhībhāvato ubhatopaccakkhatāya dassanatthaṃ ‘‘ima’’nti vuttaṃ. Dhammanti yathāvapaṭipajjante apāyadukkhapātato dhāraṇatthena dhammaṃ, idaṃ catubbidhassāpi dhammassa sādhāraṇavacanaṃ. Pariyattidhammopi hi saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhānamattāyapi yathāvapaṭipattiyā apāyadukkhapātato dhāreti eva. Imassa ca atthassa idameva vimānaṃ sādhakanti daṭṭhabbaṃ. Sādhāraṇabhāvena yathāvuttadhammassa paccakkhaṃ katvā dassento puna ‘‘ima’’nti āha.
८८८. यत्थाति यस्मिं अरियसङ्घे। दिन्नन्ति परिच्चत्तं अन्नादिदेय्यधम्मं। दिन्न महप्फलन्ति गाथासुखत्थं अनुनासिकलोपो कतो। अच्चन्तमेव किलेसासुचितो विसुज्झनेन सुचीसु ‘‘सोतापन्नो सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नो’’तिआदिना (अ॰ नि॰ ८.६०) वुत्तेसु चतूसु पुरिसयुगेसु। अट्ठाति मग्गट्ठफलट्ठेसु युगळे अकत्वा विसुं विसुं गहणेन अट्ठ पुग्गला। गाथासुखत्थमेव चेत्थ ‘‘पुग्गल धम्मदसा’’ति रस्सं कत्वा निद्देसो। धम्मदसाति चतुसच्चधम्मस्स निब्बानधम्मस्स च पच्चक्खतो दस्सनका। दिट्ठिसीलसामञ्ञेन संहतभावेन सङ्घं।
888.Yatthāti yasmiṃ ariyasaṅghe. Dinnanti pariccattaṃ annādideyyadhammaṃ. Dinna mahapphalanti gāthāsukhatthaṃ anunāsikalopo kato. Accantameva kilesāsucito visujjhanena sucīsu ‘‘sotāpanno sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipanno’’tiādinā (a. ni. 8.60) vuttesu catūsu purisayugesu. Aṭṭhāti maggaṭṭhaphalaṭṭhesu yugaḷe akatvā visuṃ visuṃ gahaṇena aṭṭha puggalā. Gāthāsukhatthameva cettha ‘‘puggala dhammadasā’’ti rassaṃ katvā niddeso. Dhammadasāti catusaccadhammassa nibbānadhammassa ca paccakkhato dassanakā. Diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvena saṅghaṃ.
एवं भगवता तीहि गाथाहि सरणगुणसन्दस्सनेन सद्धिं सरणगमनविधिम्हि वुत्ते माणवो तंतंसरणगुणानुस्सरणमुखेन सरणगमनविधिनो अत्तनो हदये ठपितभावं विभावेन्तो तस्सा तस्सा गाथाय अनन्तरं ‘‘यो वदतं पवरो’’तिआदिना तं तं गाथं पच्चनुभासि। एवं पच्चनुभासित्वा ठितस्स पञ्च सिक्खापदानि सरूपतो फलानिसंसतो च विभावेत्वा तेसं समादानविधिं कथेसि। सो तम्पि सुट्ठु उपधारेत्वा पसन्नमानसो ‘‘हन्दाहं भगवा गमिस्सामी’’ति वत्वा रतनत्तयगुणं अनुस्सरन्तो तंयेव मग्गं पटिपज्जि। भगवापि ‘‘अलं इमस्स एत्तकं कुसलं देवलोकूपपत्तिया’’ति जेतवनमेव अगमासि।
Evaṃ bhagavatā tīhi gāthāhi saraṇaguṇasandassanena saddhiṃ saraṇagamanavidhimhi vutte māṇavo taṃtaṃsaraṇaguṇānussaraṇamukhena saraṇagamanavidhino attano hadaye ṭhapitabhāvaṃ vibhāvento tassā tassā gāthāya anantaraṃ ‘‘yo vadataṃ pavaro’’tiādinā taṃ taṃ gāthaṃ paccanubhāsi. Evaṃ paccanubhāsitvā ṭhitassa pañca sikkhāpadāni sarūpato phalānisaṃsato ca vibhāvetvā tesaṃ samādānavidhiṃ kathesi. So tampi suṭṭhu upadhāretvā pasannamānaso ‘‘handāhaṃ bhagavā gamissāmī’’ti vatvā ratanattayaguṇaṃ anussaranto taṃyeva maggaṃ paṭipajji. Bhagavāpi ‘‘alaṃ imassa ettakaṃ kusalaṃ devalokūpapattiyā’’ti jetavanameva agamāsi.
माणवस्स पन पसन्नचित्तस्स रतनत्तयगुणं सल्लक्खणवसेन ‘‘सरणं उपेमी’’ति पवत्तचित्तुप्पादताय सरणेसु च, भगवता वुत्तनयेन पञ्चन्नं सीलानं अधिट्ठानेन सीलेसु च पतिट्ठितस्स तेनेव नयेन रतनत्तयगुणे अनुस्सरन्तस्सेव गच्छन्तस्स चोरा मग्गे परियुट्ठिंसु। सो ते अगणेत्वा रतनत्तयगुणे अनुस्सरन्तोयेव गच्छति। तञ्चेको चोरो गुम्बन्तरं उपनिस्साय ठितो विसपीतेन सरेन सहसाव विज्झित्वा जीवितक्खयं पापेत्वा कहापणभण्डिकं गहेत्वा अत्तनो सहायेहि सद्धिं पक्कामि। माणवो पन कालं कत्वा तावतिंसभवने तिंसयोजनिके कनकविमाने सुत्तप्पबुद्धो विय अच्छरासहस्सपरिवुतो सट्ठिसकटभारालङ्कारपटिमण्डितत्तभावो निब्बत्ति, तस्स विमानस्स आभा सातिरेकानि वीसतियोजनानि फरित्वा तिट्ठति।
Māṇavassa pana pasannacittassa ratanattayaguṇaṃ sallakkhaṇavasena ‘‘saraṇaṃ upemī’’ti pavattacittuppādatāya saraṇesu ca, bhagavatā vuttanayena pañcannaṃ sīlānaṃ adhiṭṭhānena sīlesu ca patiṭṭhitassa teneva nayena ratanattayaguṇe anussarantasseva gacchantassa corā magge pariyuṭṭhiṃsu. So te agaṇetvā ratanattayaguṇe anussarantoyeva gacchati. Tañceko coro gumbantaraṃ upanissāya ṭhito visapītena sarena sahasāva vijjhitvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā kahāpaṇabhaṇḍikaṃ gahetvā attano sahāyehi saddhiṃ pakkāmi. Māṇavo pana kālaṃ katvā tāvatiṃsabhavane tiṃsayojanike kanakavimāne suttappabuddho viya accharāsahassaparivuto saṭṭhisakaṭabhārālaṅkārapaṭimaṇḍitattabhāvo nibbatti, tassa vimānassa ābhā sātirekāni vīsatiyojanāni pharitvā tiṭṭhati.
अथ माणवं कालकतं दिस्वा सेतब्यगामवासिनो मनुस्सा सेतब्यं गन्त्वा तस्स मातापितूनं उक्कट्ठगामवासिनो च उक्कट्ठं गन्त्वा ब्राह्मणस्स पोक्खरसातिस्स कथेसुं। तं सुत्वा तस्स मातापितरो ञातिमित्ता ब्राह्मणो च पोक्खरसाति सपरिवारा अस्सुमुखा रोदमाना तं पदेसं अगमंसु, येभुय्येन सेतब्यवासिनो च उक्कट्ठवासिनो च इच्छानङ्गलवासिनो च सन्निपतिंसु, महासमागमो अहोसि। अथ माणवस्स मातापितरो मग्गस्स अविदूरे चितकं सज्जेत्वा सरीरकिच्चं कातुं आरभिंसु।
Atha māṇavaṃ kālakataṃ disvā setabyagāmavāsino manussā setabyaṃ gantvā tassa mātāpitūnaṃ ukkaṭṭhagāmavāsino ca ukkaṭṭhaṃ gantvā brāhmaṇassa pokkharasātissa kathesuṃ. Taṃ sutvā tassa mātāpitaro ñātimittā brāhmaṇo ca pokkharasāti saparivārā assumukhā rodamānā taṃ padesaṃ agamaṃsu, yebhuyyena setabyavāsino ca ukkaṭṭhavāsino ca icchānaṅgalavāsino ca sannipatiṃsu, mahāsamāgamo ahosi. Atha māṇavassa mātāpitaro maggassa avidūre citakaṃ sajjetvā sarīrakiccaṃ kātuṃ ārabhiṃsu.
अथ भगवा चिन्तेसि ‘‘मयि गते छत्तमाणवो मं वन्दितुं आगमिस्सति, आगतञ्च तं कतकम्मं कथापेन्तो कम्मफलं पच्चक्खं कारेत्वा धम्मं देसेस्सामि, एवं महाजनस्स धम्माभिसमयो भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं तं पदेसं उपगन्त्वा अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निसीदि छब्बण्णबुद्धरंसियो विस्सज्जेन्तो। अथ छत्तमाणवदेवपुत्तोपि अत्तनो सम्पत्तिं पच्चवेक्खित्वा, तस्सा कारणं उपधारेन्तो सरणगमनञ्च सीलसमादानञ्च दिस्वा, विम्हयजातो भगवति सञ्जातपसादबहुमानो ‘‘इदानेवाहं गन्त्वा भगवन्तञ्च भिक्खुसङ्घञ्च वन्दिस्सामि, रतनत्तयगुणे च महाजनस्स पाकटे करिस्सामी’’ति कतञ्ञुतं निस्साय सकलं तं अरञ्ञपदेसं एकालोकं करोन्तो, सह विमानेन आगन्त्वा विमानतो ओरुय्ह महता परिवारेन सद्धिं दिस्समानरूपो उपसङ्कमित्वा भगवतो पादेसु सिरसा निपतन्तो अभिवादेत्वा अञ्जलिं पग्गय्ह एकमन्तं अट्ठासि। तं दिस्वा महाजनो ‘‘को नु खो अयं देवो वा ब्रह्मा वा’’ति अच्छरियब्भुतजातो उपसङ्कमित्वा भगवन्तं परिवारेसि। भगवा तेन कतपुञ्ञकम्मं पाकटं कातुं –
Atha bhagavā cintesi ‘‘mayi gate chattamāṇavo maṃ vandituṃ āgamissati, āgatañca taṃ katakammaṃ kathāpento kammaphalaṃ paccakkhaṃ kāretvā dhammaṃ desessāmi, evaṃ mahājanassa dhammābhisamayo bhavissatī’’ti cintetvā mahatā bhikkhusaṅghena saddhiṃ taṃ padesaṃ upagantvā aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi chabbaṇṇabuddharaṃsiyo vissajjento. Atha chattamāṇavadevaputtopi attano sampattiṃ paccavekkhitvā, tassā kāraṇaṃ upadhārento saraṇagamanañca sīlasamādānañca disvā, vimhayajāto bhagavati sañjātapasādabahumāno ‘‘idānevāhaṃ gantvā bhagavantañca bhikkhusaṅghañca vandissāmi, ratanattayaguṇe ca mahājanassa pākaṭe karissāmī’’ti kataññutaṃ nissāya sakalaṃ taṃ araññapadesaṃ ekālokaṃ karonto, saha vimānena āgantvā vimānato oruyha mahatā parivārena saddhiṃ dissamānarūpo upasaṅkamitvā bhagavato pādesu sirasā nipatanto abhivādetvā añjaliṃ paggayha ekamantaṃ aṭṭhāsi. Taṃ disvā mahājano ‘‘ko nu kho ayaṃ devo vā brahmā vā’’ti acchariyabbhutajāto upasaṅkamitvā bhagavantaṃ parivāresi. Bhagavā tena katapuññakammaṃ pākaṭaṃ kātuṃ –
८८९.
889.
‘‘न तथा तपति नभे सूरियो, चन्दो च न भासति न फुस्सो।
‘‘Na tathā tapati nabhe sūriyo, cando ca na bhāsati na phusso;
यथा अतुलमिदं महप्पभासं, को नु त्वं तिदिवा महिं उपागा॥
Yathā atulamidaṃ mahappabhāsaṃ, ko nu tvaṃ tidivā mahiṃ upāgā.
८९०.
890.
‘‘छिन्दति रंसी पभङ्करस्स, साधिकवीसतियोजनानि आभा।
‘‘Chindati raṃsī pabhaṅkarassa, sādhikavīsatiyojanāni ābhā;
रत्तिमपि यथा दिवं करोति, परिसुद्धं विमलं सुभं विमानं॥
Rattimapi yathā divaṃ karoti, parisuddhaṃ vimalaṃ subhaṃ vimānaṃ.
८९१.
891.
‘‘बहुपदुमविचित्रपुण्डरीकं, वोकिण्णं कुसुमेहि नेकचित्तं।
‘‘Bahupadumavicitrapuṇḍarīkaṃ, vokiṇṇaṃ kusumehi nekacittaṃ;
अरजविरजहेमजालछन्नं, आकासे तपति यथापि सूरियो॥
Arajavirajahemajālachannaṃ, ākāse tapati yathāpi sūriyo.
८९२.
892.
‘‘रत्तम्बरपीतवाससाहि, अगरुपियङ्गुचन्दनुस्सदाहि।
‘‘Rattambarapītavāsasāhi, agarupiyaṅgucandanussadāhi;
कञ्चनतनुसन्निभत्तचाहि, परिपूरं गगनंव तारकाहि॥
Kañcanatanusannibhattacāhi, paripūraṃ gaganaṃva tārakāhi.
८९३.
893.
‘‘नरनारियो बहुकेत्थनेकवण्णा, कुसुमविभूसिताभरणेत्थ सुमना।
‘‘Naranāriyo bahuketthanekavaṇṇā, kusumavibhūsitābharaṇettha sumanā;
अनिलपमुञ्चिता पवन्ति सुरभिं, तपनियवितता सुवण्णछन्ना॥
Anilapamuñcitā pavanti surabhiṃ, tapaniyavitatā suvaṇṇachannā.
८९४.
894.
‘‘किस्स संयमस्स अयं विपाको, केनासि कम्मफलेनिधूपपन्नो।
‘‘Kissa saṃyamassa ayaṃ vipāko, kenāsi kammaphalenidhūpapanno;
यथा च ते अधिगतमिदं विमानं, तदनुपदं अवचासि इग्घ पुट्ठो’’ति॥ –
Yathā ca te adhigatamidaṃ vimānaṃ, tadanupadaṃ avacāsi iggha puṭṭho’’ti. –
तं देवपुत्तं पटिपुच्छि।
Taṃ devaputtaṃ paṭipucchi.
८८६. तत्थ तपतीति दिप्पति। नभेति आकासे। फुस्सोति फुस्सतारका। अतुलन्ति अनुपमं, अप्पमाणं वा। इदं वुत्तं होति – यथा इदं तव विमानं अनुपमं अप्पमाणं पभस्सरभावेन ततो एव महप्पभासं आकासे दिप्पति, न तथा तारकरूपानि दिप्पन्ति, न चन्दो, तानि ताव तिट्ठन्तु, नापि सूरियो दिप्पति, एवंभूतो को नु त्वं देवलोकतो इमं भूमिपदेसं उपगतो, तं पाकटं कत्वा इमस्स महाजनस्स कथेहीति।
886. Tattha tapatīti dippati. Nabheti ākāse. Phussoti phussatārakā. Atulanti anupamaṃ, appamāṇaṃ vā. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā idaṃ tava vimānaṃ anupamaṃ appamāṇaṃ pabhassarabhāvena tato eva mahappabhāsaṃ ākāse dippati, na tathā tārakarūpāni dippanti, na cando, tāni tāva tiṭṭhantu, nāpi sūriyo dippati, evaṃbhūto ko nu tvaṃ devalokato imaṃ bhūmipadesaṃ upagato, taṃ pākaṭaṃ katvā imassa mahājanassa kathehīti.
८९०. छिन्दतीति विच्छिन्दति, पवत्तितुं अदेन्तो पटिहनतीति अत्थो। रंसीति रस्मियो। पभङ्करस्साति सूरियस्स। तस्स च विमानस्स पभा समन्ततो पञ्चवीसति योजनानि फरित्वा तिट्ठति। तेनाह ‘‘साधिकवीसतियोजनानि आभा’’ति। रत्तिमपि यथा दिवं करोतीति अत्तनो पभाय अन्धकारं विधमन्तं रत्तिभागम्पि दिवसभागं विय करोति। परिसमन्ततो अन्तो चेव बहि च सुद्धताय परिसुद्धं। सब्बसो मलाभावेन विमलं। सुन्दरताय सुभं।
890.Chindatīti vicchindati, pavattituṃ adento paṭihanatīti attho. Raṃsīti rasmiyo. Pabhaṅkarassāti sūriyassa. Tassa ca vimānassa pabhā samantato pañcavīsati yojanāni pharitvā tiṭṭhati. Tenāha ‘‘sādhikavīsatiyojanāni ābhā’’ti. Rattimapi yathā divaṃ karotīti attano pabhāya andhakāraṃ vidhamantaṃ rattibhāgampi divasabhāgaṃ viya karoti. Parisamantato anto ceva bahi ca suddhatāya parisuddhaṃ. Sabbaso malābhāvena vimalaṃ. Sundaratāya subhaṃ.
८९१. बहुपदुमविचित्रपुण्डरीकन्ति बहुविधरत्तकमलञ्चेव विचित्तवण्णसेतकमलञ्च। सेतकमलं पदुमं, रत्तकमलं पुण्डरीकन्ति वदन्ति। वोकिण्णं कुसुमेहीति अञ्ञेहि च नानाविधेहि पुप्फेहि समोकिण्णं। नेकचित्तन्ति मालाकम्मलताकम्मादिनानाविधविचित्तं। अरजविरजहेमजालछन्नन्ति सयं अपगतरजं विरजेन निद्दोसेन कञ्चनजालेन छादितं।
891.Bahupadumavicitrapuṇḍarīkanti bahuvidharattakamalañceva vicittavaṇṇasetakamalañca. Setakamalaṃ padumaṃ, rattakamalaṃ puṇḍarīkanti vadanti. Vokiṇṇaṃ kusumehīti aññehi ca nānāvidhehi pupphehi samokiṇṇaṃ. Nekacittanti mālākammalatākammādinānāvidhavicittaṃ. Arajavirajahemajālachannanti sayaṃ apagatarajaṃ virajena niddosena kañcanajālena chāditaṃ.
८९२. रत्तम्बरपीतवाससाहीति रत्तवत्थाहि चेव पीतवत्थाहि च। एका हि रत्तं दिब्बवत्थं निवासेत्वा पीतं उत्तरियं करोति, अपरा पीतं निवासेत्वा रत्तं उत्तरियं करोति। तं सन्धाय वुत्तं ‘‘रत्तम्बरपीतवाससाही’’ति । अगरुपियङ्गुचन्दनुस्सदाहीति अगरुगन्धेन पियङ्गुमालाहि चन्दनगन्धेहि च उस्सदाहि, उस्सन्नदिब्बागरुगन्धादिकाहीति अत्थो। कञ्चनतनुसन्निभत्तचाहीति कनकसदिससुखुमच्छवीहि। परिपूरन्ति तहं तहं विचरन्तीहि सङ्गीतिपसुताहि च परिपुण्णं।
892.Rattambarapītavāsasāhīti rattavatthāhi ceva pītavatthāhi ca. Ekā hi rattaṃ dibbavatthaṃ nivāsetvā pītaṃ uttariyaṃ karoti, aparā pītaṃ nivāsetvā rattaṃ uttariyaṃ karoti. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘rattambarapītavāsasāhī’’ti . Agarupiyaṅgucandanussadāhīti agarugandhena piyaṅgumālāhi candanagandhehi ca ussadāhi, ussannadibbāgarugandhādikāhīti attho. Kañcanatanusannibhattacāhīti kanakasadisasukhumacchavīhi. Paripūranti tahaṃ tahaṃ vicarantīhi saṅgītipasutāhi ca paripuṇṇaṃ.
८९३. बहुकेत्थाति बहुका एत्थ। अनेकवण्णाति नानारूपा। कुसमविभूसिताभरणाति विसेसतो सुरभिवायनत्थं दिब्बकुसुमेहि अलङ्कतदिब्बाभरणा। एत्थाति एतस्मिं विमाने। सुमनाति सुन्दरमना पमुदितचित्ता। अनिलपमुञ्चिता पवन्ति सुरभिन्ति अनिलेन पमुञ्चितगन्धानं पुप्फानं वायुना विमुत्तपत्तपुटं विय विबन्धताय विकसितताय च सुगन्धं पवायन्ति। ‘‘अनिलपधूपिता’’तिपि पठन्ति, वातेन मन्दं आवुय्हमाना हेममयपुप्फाति अत्थो। कनकचीरकादीहि वेणिआदीसु ओततताय तपनियवितता। येभुय्येन कञ्चनाभरणेहि अच्छादितसरीरताय सुवण्णछन्ना। नरनारियोति देवपुत्ता देवधीतरो च बहुका एत्थ तव विमानेति दस्सेति।
893.Bahuketthāti bahukā ettha. Anekavaṇṇāti nānārūpā. Kusamavibhūsitābharaṇāti visesato surabhivāyanatthaṃ dibbakusumehi alaṅkatadibbābharaṇā. Etthāti etasmiṃ vimāne. Sumanāti sundaramanā pamuditacittā. Anilapamuñcitā pavanti surabhinti anilena pamuñcitagandhānaṃ pupphānaṃ vāyunā vimuttapattapuṭaṃ viya vibandhatāya vikasitatāya ca sugandhaṃ pavāyanti. ‘‘Anilapadhūpitā’’tipi paṭhanti, vātena mandaṃ āvuyhamānā hemamayapupphāti attho. Kanakacīrakādīhi veṇiādīsu otatatāya tapaniyavitatā. Yebhuyyena kañcanābharaṇehi acchāditasarīratāya suvaṇṇachannā. Naranāriyoti devaputtā devadhītaro ca bahukā ettha tava vimāneti dasseti.
८९४. इङ्घाति चोदनत्थे निपातो पुट्ठोति पुच्छितो इमस्स महाजनस्स कम्मफलपच्चक्खभावायाति अधिप्पायो।
894.Iṅghāti codanatthe nipāto puṭṭhoti pucchito imassa mahājanassa kammaphalapaccakkhabhāvāyāti adhippāyo.
ततो देवपुत्तो इमाहि गाथाहि ब्याकासि –
Tato devaputto imāhi gāthāhi byākāsi –
८९५.
895.
‘‘सयमिध पथे समेच्च माणवेन, सत्थानुसासि अनुकम्पमानो।
‘‘Sayamidha pathe samecca māṇavena, satthānusāsi anukampamāno;
तव रतनवरस्स धम्मं सुत्वा, करिस्सामीति च ब्रवित्थ छत्तो॥
Tava ratanavarassa dhammaṃ sutvā, karissāmīti ca bravittha chatto.
८९६.
896.
‘‘जिनवरपवरं उपेहि सरणं, धम्मञ्चापि तथेव भिक्खुसङ्घं।
‘‘Jinavarapavaraṃ upehi saraṇaṃ, dhammañcāpi tatheva bhikkhusaṅghaṃ;
नोति पठमं अवोचहं भन्ते, पच्छा ते वचनं तथेवकासिं॥
Noti paṭhamaṃ avocahaṃ bhante, pacchā te vacanaṃ tathevakāsiṃ.
८९७.
897.
‘‘मा च पाणवधं विविधं चरस्सु असुचिं,
‘‘Mā ca pāṇavadhaṃ vividhaṃ carassu asuciṃ,
न हि पाणेसु असञ्ञतं अवण्णयिंसु सप्पञ्ञा।
Na hi pāṇesu asaññataṃ avaṇṇayiṃsu sappaññā;
नोति पठमं अवोचहं भन्ते, पच्छा ते वचनं तथेवकासिं॥
Noti paṭhamaṃ avocahaṃ bhante, pacchā te vacanaṃ tathevakāsiṃ.
८९८.
898.
‘‘मा च परजनस्स रक्खितम्पि, आदातब्बममञ्ञिथो अदिन्नं।
‘‘Mā ca parajanassa rakkhitampi, ādātabbamamaññitho adinnaṃ;
नोति पठमं अवोचहं भन्ते, पच्छा ते वचनं तथेवकासिं॥
Noti paṭhamaṃ avocahaṃ bhante, pacchā te vacanaṃ tathevakāsiṃ.
८९९.
899.
‘‘मा च परजनस्स रक्खितायो, परभरिया अगमा अनरियमेतं।
‘‘Mā ca parajanassa rakkhitāyo, parabhariyā agamā anariyametaṃ;
नोति पठमं अवोचहं भन्ते, पच्छा ते वचनं तथेवकासिं॥
Noti paṭhamaṃ avocahaṃ bhante, pacchā te vacanaṃ tathevakāsiṃ.
९००.
900.
‘‘मा च वितथं अञ्ञथा अभाणि, न हि मुसावादं अवण्णयिंसु सप्पञ्ञा।
‘‘Mā ca vitathaṃ aññathā abhāṇi, na hi musāvādaṃ avaṇṇayiṃsu sappaññā;
नोति पठमं अवोचहं भन्ते, पच्छा ते वचनं तथेवकासिं॥
Noti paṭhamaṃ avocahaṃ bhante, pacchā te vacanaṃ tathevakāsiṃ.
९०१.
901.
‘‘येन च पुरिसस्स अपेति सञ्ञा, तं मज्जं परिवज्जयस्सु सब्बं।
‘‘Yena ca purisassa apeti saññā, taṃ majjaṃ parivajjayassu sabbaṃ;
नोति पठमं अवोचहं भन्ते, पच्छा ते वचनं तथेवकासिं॥
Noti paṭhamaṃ avocahaṃ bhante, pacchā te vacanaṃ tathevakāsiṃ.
९०२.
902.
‘‘स्वाहं इध पञ्च सिक्खा करित्वा, पटिपज्जित्वा तथागतस्स धम्मे।
‘‘Svāhaṃ idha pañca sikkhā karitvā, paṭipajjitvā tathāgatassa dhamme;
द्वेपथमगमासिं चोरमज्झे, ते मं तत्थ वधिंसु भोगहेतु॥
Dvepathamagamāsiṃ coramajjhe, te maṃ tattha vadhiṃsu bhogahetu.
९०३.
903.
‘‘एत्तकमिदं अनुस्सरामि कुसलं, ततो परं न मे विज्जति अञ्ञं।
‘‘Ettakamidaṃ anussarāmi kusalaṃ, tato paraṃ na me vijjati aññaṃ;
तेन सुचरितेन कम्मुनाहं, उप्पन्नो तिदिवेसु कामकामी॥
Tena sucaritena kammunāhaṃ, uppanno tidivesu kāmakāmī.
९०४.
904.
‘‘पस्स खणमुहुत्तसञ्ञमस्स, अनुधम्मप्पटिपत्तिया विपाकं।
‘‘Passa khaṇamuhuttasaññamassa, anudhammappaṭipattiyā vipākaṃ;
जलमिव यससा समेक्खमाना, बहुकामं पिहयन्ति हीनकम्मा॥
Jalamiva yasasā samekkhamānā, bahukāmaṃ pihayanti hīnakammā.
९०५.
905.
‘‘पस्स कतिपयाय देसनाय, सुगतिञ्चम्हि गतो सुखञ्च पत्तो।
‘‘Passa katipayāya desanāya, sugatiñcamhi gato sukhañca patto;
ये च ते सततं सुणन्ति धम्मं, मञ्ञे ते अमतं फुसन्ति खेमं॥
Ye ca te satataṃ suṇanti dhammaṃ, maññe te amataṃ phusanti khemaṃ.
९०६.
906.
‘‘अप्पम्पि कतं महाविपाकं, विपुलं होति तथागतस्स धम्मे।
‘‘Appampi kataṃ mahāvipākaṃ, vipulaṃ hoti tathāgatassa dhamme;
पस्स कतपुञ्ञताय छत्तो, ओभासेति पथविं यथापि सूरियो॥
Passa katapuññatāya chatto, obhāseti pathaviṃ yathāpi sūriyo.
९०७.
907.
‘‘किमिदं कुसलं किमाचरेम, इच्चेके हि समेच्च मन्तयन्ति।
‘‘Kimidaṃ kusalaṃ kimācarema, icceke hi samecca mantayanti;
ते मयं पुनरेव लद्ध मानुसत्तं, पटिपन्ना विहरेमु सीलवन्तो॥
Te mayaṃ punareva laddha mānusattaṃ, paṭipannā viharemu sīlavanto.
९०८.
908.
‘‘बहुकारो अनुकम्पको च सत्था, इति मे सति अगमा दिवा दिवस्स।
‘‘Bahukāro anukampako ca satthā, iti me sati agamā divā divassa;
स्वाहं उपगतोम्हि सच्चनामं, अनुकम्पस्सु पुनपि सुणेम्ह धम्मं॥
Svāhaṃ upagatomhi saccanāmaṃ, anukampassu punapi suṇemha dhammaṃ.
९०९.
909.
‘‘ये चिध पजहन्ति कामरागं, भवरागानुसयञ्च पहाय मोहं।
‘‘Ye cidha pajahanti kāmarāgaṃ, bhavarāgānusayañca pahāya mohaṃ;
न च ते पुन मुपेन्ति गब्भसेय्यं, परिनिब्बानगता हि सीतिभूता’’ति॥
Na ca te puna mupenti gabbhaseyyaṃ, parinibbānagatā hi sītibhūtā’’ti.
८९५. तत्थ सयमिध पथे समेच्च माणवेनाति इध इमस्मिं पथे महामग्गे सयमेव उपगतेन माणवेन ब्राह्मणकुमारेन समेच्च समागन्त्वा। दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थेहि सत्तानं यथारहमनुसासनतो सत्था भगवा, त्वं यं माणवं यथाधम्मं अनुसासि अनुकम्पमानो अनुग्गण्हन्तो, तव रतनवरस्स अग्गरतनस्स सम्मासम्बुद्धस्स, तं धम्मं सुत्वा इति एवं करिस्सामि यथानुसिट्ठं पटिपज्जिस्सामीति, सो छत्तो छत्तनामको माणवो ब्रवित्थ कथेसीति पदयोजना।
895. Tattha sayamidha pathe samecca māṇavenāti idha imasmiṃ pathe mahāmagge sayameva upagatena māṇavena brāhmaṇakumārena samecca samāgantvā. Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi sattānaṃ yathārahamanusāsanato satthā bhagavā, tvaṃ yaṃ māṇavaṃ yathādhammaṃ anusāsi anukampamāno anuggaṇhanto, tava ratanavarassa aggaratanassa sammāsambuddhassa, taṃ dhammaṃ sutvā iti evaṃ karissāmi yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjissāmīti, so chatto chattanāmako māṇavo bravittha kathesīti padayojanā.
८९६. एवं यथापुच्छितं कम्मं कारणतो दस्सेत्वा इदानि तं सरूपतो विभागतो च दस्सेन्तो सत्थारा समादपितभावं अत्तना च तत्थ पच्छा पतिट्ठितभावं दस्सेतुं ‘‘जिनवरपवर’’न्तिआदिमाह। तत्थ नोति पठमं अवोचहं भन्तेति भन्ते भगवा ‘‘सरणगमनं जानासी’’ति तया वुत्तो ‘‘नो’’ति न ‘‘जानामी’’ति पठमं अवोचं अहं। पच्छा ते वचनं तथेवकासिन्ति पच्छा तया वुत्तं कथं परिवत्तेन्तो तव वचनं तथेव अकासिं पटिपज्जिं, तीणिपि सरणानि उपगच्छिन्ति अत्थो।
896. Evaṃ yathāpucchitaṃ kammaṃ kāraṇato dassetvā idāni taṃ sarūpato vibhāgato ca dassento satthārā samādapitabhāvaṃ attanā ca tattha pacchā patiṭṭhitabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘jinavarapavara’’ntiādimāha. Tattha noti paṭhamaṃ avocahaṃ bhanteti bhante bhagavā ‘‘saraṇagamanaṃ jānāsī’’ti tayā vutto ‘‘no’’ti na ‘‘jānāmī’’ti paṭhamaṃ avocaṃ ahaṃ. Pacchā te vacanaṃ tathevakāsinti pacchā tayā vuttaṃ kathaṃ parivattento tava vacanaṃ tatheva akāsiṃ paṭipajjiṃ, tīṇipi saraṇāni upagacchinti attho.
८९७. विविधन्ति उच्चावचं, अप्पसावज्जं महासावज्जञ्चाति अत्थो। मा चरस्सूति मा अकासि। असुचिन्ति किलेसासुचिमिस्सताय न सुचिं। पाणेसु असञ्ञतन्ति पाणघाततो अविरतं। न हि अवण्णयिंसूति न हि वण्णयन्ति। पच्चूप्पन्नकालत्थे हि इदं अतीतकालवचनं। अथ वा ‘‘अवण्णयिंसू’’ति एकदेसेन सकलस्स कालस्स उपलक्खणं, तस्मा यथा न वण्णयिंसु अतीतमद्धानं, एवं एतरहिपि न वण्णयन्ति, अनागतेपि न वण्णयिस्सन्तीति वुत्तं होति।
897.Vividhanti uccāvacaṃ, appasāvajjaṃ mahāsāvajjañcāti attho. Mā carassūti mā akāsi. Asucinti kilesāsucimissatāya na suciṃ. Pāṇesu asaññatanti pāṇaghātato avirataṃ. Na hi avaṇṇayiṃsūti na hi vaṇṇayanti. Paccūppannakālatthe hi idaṃ atītakālavacanaṃ. Atha vā ‘‘avaṇṇayiṃsū’’ti ekadesena sakalassa kālassa upalakkhaṇaṃ, tasmā yathā na vaṇṇayiṃsu atītamaddhānaṃ, evaṃ etarahipi na vaṇṇayanti, anāgatepi na vaṇṇayissantīti vuttaṃ hoti.
८९८-९००. परजनस्स रक्खितन्ति परपरिग्गहितवत्थु। तेनाह ‘‘अदिन्न’’न्ति। मा अगमाति मा अज्झाचरि। वितथन्ति अतथं, मुसाति अत्थो। अञ्ञथाति अञ्ञथाव, वितथसञ्ञी एवं वितथन्ति जानन्तो एवं मा भणीति अत्थो।
898-900.Parajanassa rakkhitanti parapariggahitavatthu. Tenāha ‘‘adinna’’nti. Mā agamāti mā ajjhācari. Vitathanti atathaṃ, musāti attho. Aññathāti aññathāva, vitathasaññī evaṃ vitathanti jānanto evaṃ mā bhaṇīti attho.
९०१. येनाति येन मज्जेन, पीतेनाति अधिप्पायो। अपेतीति विगच्छति। सञ्ञाति धम्मसञ्ञा, लोकसञ्ञा एव वा। सब्बन्ति अनवसेसं, बीजतो पट्ठायाति अत्थो।
901.Yenāti yena majjena, pītenāti adhippāyo. Apetīti vigacchati. Saññāti dhammasaññā, lokasaññā eva vā. Sabbanti anavasesaṃ, bījato paṭṭhāyāti attho.
९०२. स्वाहन्ति सो तदा छत्तमाणवभूतो अहं। इध इमस्मिं मग्गपदेसे, इमस्मिं वा तव सासने। तेनाह ‘‘तथागतस्स धम्मे’’ति। पञ्च सिक्खाति पञ्च सीलानि। करित्वाति आदियित्वा, अधिट्ठायाति अत्थो। द्वेपथन्ति द्विन्नं गामसीमानं वेमज्झभूतं पथं, सीमन्तरिकपथन्ति अत्थो। तेति ते चोरा। तत्थाति सीमन्तरिकमग्गे। भोगहेतूति आमिसकिञ्चिक्खनिमित्तं।
902.Svāhanti so tadā chattamāṇavabhūto ahaṃ. Idha imasmiṃ maggapadese, imasmiṃ vā tava sāsane. Tenāha ‘‘tathāgatassa dhamme’’ti. Pañca sikkhāti pañca sīlāni. Karitvāti ādiyitvā, adhiṭṭhāyāti attho. Dvepathanti dvinnaṃ gāmasīmānaṃ vemajjhabhūtaṃ pathaṃ, sīmantarikapathanti attho. Teti te corā. Tatthāti sīmantarikamagge. Bhogahetūti āmisakiñcikkhanimittaṃ.
९०३. ततोति यथावुत्तकुसलतो परं उपरि अञ्ञं कुसलं न विज्जति न उपलब्भति, यमहं अनुस्सरेय्यन्ति अत्थो। कामकामीति यथिच्छितकामगुणसमङ्गी।
903.Tatoti yathāvuttakusalato paraṃ upari aññaṃ kusalaṃ na vijjati na upalabbhati, yamahaṃ anussareyyanti attho. Kāmakāmīti yathicchitakāmaguṇasamaṅgī.
९०४. खणमुहुत्तसञ्ञमस्साति खणमुहुत्तमत्तं पवत्तसीलस्स। अनुधम्मप्पटिपत्तियाति यथाधिगतस्स फलस्स अनुरूपधम्मं पटिपज्जमानस्स भगवा पस्स, तुय्हं ओवादधम्मस्स वा अनुरूपाय धम्मपटिपत्तिया वुत्तनियामेनेव सरणगमनस्स सीलसमादानस्स चाति अत्थो। जलमिव यससाति इद्धिया परिवारसम्पत्तिया च जलन्तं विय। समेक्खमानाति पस्सन्ता। बहुकाति बहवो। पिहयन्तीति ‘‘कथं नु खो मयं एदिसा भवेय्यामा’’ति पत्थेन्ति। हीनकम्माति मम सम्पत्तितो निहीनभोगा।
904.Khaṇamuhuttasaññamassāti khaṇamuhuttamattaṃ pavattasīlassa. Anudhammappaṭipattiyāti yathādhigatassa phalassa anurūpadhammaṃ paṭipajjamānassa bhagavā passa, tuyhaṃ ovādadhammassa vā anurūpāya dhammapaṭipattiyā vuttaniyāmeneva saraṇagamanassa sīlasamādānassa cāti attho. Jalamiva yasasāti iddhiyā parivārasampattiyā ca jalantaṃ viya. Samekkhamānāti passantā. Bahukāti bahavo. Pihayantīti ‘‘kathaṃ nu kho mayaṃ edisā bhaveyyāmā’’ti patthenti. Hīnakammāti mama sampattito nihīnabhogā.
९०५. कतिपयायाति अप्पिकाय। येति ये भिक्खू चेव उपासकादयो च। च-सद्दो ब्यतिरेके। तेति तव। सततन्ति दिवसे दिवसे।
905.Katipayāyāti appikāya. Yeti ye bhikkhū ceva upāsakādayo ca. Ca-saddo byatireke. Teti tava. Satatanti divase divase.
९०६. विपुलन्ति उळारफलं विपुलानुभावं। तथागतस्स धम्मेति तथागतस्स सासने ओवादे ठत्वा कतन्ति योजना। एवं अनुद्देसिकवसेन वुत्तमेवत्थं अत्तुद्देसिकवसेन दस्सेन्तो ‘‘पस्सा’’तिआदिमाह। तत्थ पस्साति भगवन्तं वदति, अत्तानमेव वा अञ्ञं विय च कत्वा वदति।
906.Vipulanti uḷāraphalaṃ vipulānubhāvaṃ. Tathāgatassa dhammeti tathāgatassa sāsane ovāde ṭhatvā katanti yojanā. Evaṃ anuddesikavasena vuttamevatthaṃ attuddesikavasena dassento ‘‘passā’’tiādimāha. Tattha passāti bhagavantaṃ vadati, attānameva vā aññaṃ viya ca katvā vadati.
९०७. किमिदं कुसलं किमाचरेमाति कुसलं नामेतं किंसभावं कीदिसं, कथं वा तं आचरेय्याम। इच्चेके हि समेच्च मन्तयन्तीति एवमेके समेच्च समागन्त्वा पथविं परिवत्तेन्ता विय सिनेरुं उक्खिपन्ता विय च सुदुक्करं कत्वा मन्तयन्ति विचारेन्ति, मयं पन अकिच्छेनेव पुनपि कुसलं आचरेय्यामाति अधिप्पायो। तेनेवाह ‘‘मय’’न्तिआदि।
907.Kimidaṃkusalaṃ kimācaremāti kusalaṃ nāmetaṃ kiṃsabhāvaṃ kīdisaṃ, kathaṃ vā taṃ ācareyyāma. Icceke hi samecca mantayantīti evameke samecca samāgantvā pathaviṃ parivattentā viya sineruṃ ukkhipantā viya ca sudukkaraṃ katvā mantayanti vicārenti, mayaṃ pana akiccheneva punapi kusalaṃ ācareyyāmāti adhippāyo. Tenevāha ‘‘maya’’ntiādi.
९०८. बहुकारोति बहूपकारो, महाउपकारो वा। अनुकम्पकोति कारुणिको। म-कारो पदसन्धिकरो। इतीति एवं, भगवतो अत्तनि पटिपन्नाकारं सन्धाय वदति। मे सतीति मयि सति विज्जमाने, चोरेहि अवधिते एवाति अत्थो। दिवा दिवस्साति दिवसस्सपि दिवा, कालस्सेवाति अत्थो। स्वाहन्ति सो छत्तमाणवभूतो अहं। सच्चनामन्ति ‘‘भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो’’तिआदिनामेहि अवितथनामं भूतत्थनामं। अनुकम्पस्सूति अनुग्गण्हाहि। पुनपीति भिय्योपि सुणेमु, तव धम्मं सुणेय्यामयेवाति अत्थो।
908.Bahukāroti bahūpakāro, mahāupakāro vā. Anukampakoti kāruṇiko. Ma-kāro padasandhikaro. Itīti evaṃ, bhagavato attani paṭipannākāraṃ sandhāya vadati. Me satīti mayi sati vijjamāne, corehi avadhite evāti attho. Divā divassāti divasassapi divā, kālassevāti attho. Svāhanti so chattamāṇavabhūto ahaṃ. Saccanāmanti ‘‘bhagavā arahaṃ sammāsambuddho’’tiādināmehi avitathanāmaṃ bhūtatthanāmaṃ. Anukampassūti anuggaṇhāhi. Punapīti bhiyyopi suṇemu, tava dhammaṃ suṇeyyāmayevāti attho.
एवं देवपुत्तो सब्बमेतं कतञ्ञुताभावे ठत्वा सत्थु पयिरुपासने च धम्मस्सवने च अतित्तिमेव दीपेन्तो वदति। भगवा देवपुत्तस्स च तत्थ सन्निपतितपरिसाय च अज्झासयं ओलोकेत्वा अनुपुब्बिकथं कथेसि। अथ नेसं अल्लचित्ततं ञत्वा सामुक्कंसिकं धम्मदेसनं पकासेसि। देसनापरियोसाने देवपुत्तो चेव मातापितरो चस्स सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसु, महतो च जनकायस्स धम्माभिसमयो अहोसि।
Evaṃ devaputto sabbametaṃ kataññutābhāve ṭhatvā satthu payirupāsane ca dhammassavane ca atittimeva dīpento vadati. Bhagavā devaputtassa ca tattha sannipatitaparisāya ca ajjhāsayaṃ oloketvā anupubbikathaṃ kathesi. Atha nesaṃ allacittataṃ ñatvā sāmukkaṃsikaṃ dhammadesanaṃ pakāsesi. Desanāpariyosāne devaputto ceva mātāpitaro cassa sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu, mahato ca janakāyassa dhammābhisamayo ahosi.
९०९. पठमफले पतिट्ठितो देवपुत्तो उपरिमग्गेसु अत्तनो गरुचित्तीकारं, तदधिगमस्स च महानिसंसतं विभावेन्तो ‘‘ये चिध पजहन्ति कामराग’’न्ति परियोसानगाथमाह। तस्सत्थो – ये इध इमस्मिं सासने ठिता पजहन्ति अनवसेसतो समुच्छिन्दन्ति कामरागं, न च ते पुन उपेन्ति गब्भसेय्यं ओरम्भागियानं संयोजनानं समुच्छिन्नत्ता। ये च पन पहाय मोहं सब्बसो समुग्घातेत्वा भवरागानुसयञ्च पजहन्ति, ते पुन उपेन्ति गब्भसेय्यन्ति वत्तब्बमेव नत्थि। कस्मा? परिनिब्बानगता हि सीतिभूता, ते हि उत्तमपुरिसा अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बानं गता एवं इधेव सब्बवेदयितानं सब्बपरिळाहानं ब्यन्तिभावेन सीतिभूता।
909. Paṭhamaphale patiṭṭhito devaputto uparimaggesu attano garucittīkāraṃ, tadadhigamassa ca mahānisaṃsataṃ vibhāvento ‘‘ye cidha pajahanti kāmarāga’’nti pariyosānagāthamāha. Tassattho – ye idha imasmiṃ sāsane ṭhitā pajahanti anavasesato samucchindanti kāmarāgaṃ, na ca te puna upentigabbhaseyyaṃ orambhāgiyānaṃ saṃyojanānaṃ samucchinnattā. Ye ca pana pahāya mohaṃ sabbaso samugghātetvā bhavarāgānusayañca pajahanti, te puna upenti gabbhaseyyanti vattabbameva natthi. Kasmā? Parinibbānagatā hi sītibhūtā, te hi uttamapurisā anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbānaṃ gatā evaṃ idheva sabbavedayitānaṃ sabbapariḷāhānaṃ byantibhāvena sītibhūtā.
इति देवपुत्तो अत्तनो अरियसोतसमापन्नभावं पवेदेन्तो अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया देसनाय कूटं गहेत्वा भगवन्तं वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा भिक्खुसङ्घस्स अपचितिं दस्सेत्वा मातापितरो आपुच्छित्वा देवलोकमेव गतो, सत्थापि उट्ठायासना गतो सद्धिं भिक्खुसङ्घेन। माणवस्स पन मातापितरो ब्राह्मणो पोक्खरसाति सब्बो च महाजनो भगवन्तं अनुगन्त्वा निवत्ति। भगवा जेतवनं गन्त्वा सन्निपतिताय परिसाय इमं विमानं वित्थारतो कथेसि। सा देसना महाजनस्स सात्थिका अहोसीति।
Iti devaputto attano ariyasotasamāpannabhāvaṃ pavedento anupādisesāya nibbānadhātuyā desanāya kūṭaṃ gahetvā bhagavantaṃ vanditvā padakkhiṇaṃ katvā bhikkhusaṅghassa apacitiṃ dassetvā mātāpitaro āpucchitvā devalokameva gato, satthāpi uṭṭhāyāsanā gato saddhiṃ bhikkhusaṅghena. Māṇavassa pana mātāpitaro brāhmaṇo pokkharasāti sabbo ca mahājano bhagavantaṃ anugantvā nivatti. Bhagavā jetavanaṃ gantvā sannipatitāya parisāya imaṃ vimānaṃ vitthārato kathesi. Sā desanā mahājanassa sātthikā ahosīti.
छत्तमाणवकविमानवण्णना निट्ठिता।
Chattamāṇavakavimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / विमानवत्थुपाळि • Vimānavatthupāḷi / ३. छत्तमाणवकविमानवत्थु • 3. Chattamāṇavakavimānavatthu
