| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
६. छट्ठनयो सम्पयोगविप्पयोगपदवण्णना
6. Chaṭṭhanayo sampayogavippayogapadavaṇṇanā
२२८. सम्पयोगविप्पयोगपदे यं लब्भति, यञ्च न लब्भति, तं सब्बं पुच्छाय गहितन्ति इदं न रूपक्खन्धादीनि पदानि सन्धाय वुत्तं, अथ खो सम्पयोगपदं विप्पयोगपदञ्चाति वेदितब्बं। रूपक्खन्धादीसु हि यं धम्मायतनादिपदं न लब्भति, तं पुच्छायपि न गहितं। सम्पयोगपदं पन रूपक्खन्धादीसु अलब्भमानम्पि ‘‘रूपक्खन्धो कतिहि…पे॰… सम्पयुत्तो’’ति एवं पुच्छाय गहितं, वेदनाक्खन्धादीसु लब्भमानं, विप्पयोगपदं पन सब्बत्थ लब्भमानमेवाति। रूपधम्मानं पन रूपेन निब्बानेन वा, निब्बानस्स च रूपेन सद्धिं सम्पयोगो नाम नत्थीति एकुप्पादादिसभागताय अभावतो सम्पयोगं निवारेन्तेन सा एव एकुप्पादादिता एतेसं विसभागताति तदभावतो विप्पयोगोपि निवारितो एव होतीति दट्ठब्बो। चतूसु हि खन्धेसु विज्जमाना एकुप्पादादिता तेसं अञ्ञमञ्ञं सभागता होति रूपनिब्बानेहि तेसं तेहि च रूपनिब्बानानं विसभागता च, न च रूपेकदेसस्स निब्बानस्स वा सा एकुप्पादादिता अत्थि, या रूपेकदेसेन रूपेकदेसनिब्बानानं निब्बानेन च रूपस्स विसभागता सिया। तेनेव ‘‘चतूहि विप्पयोगो’’ति वुत्तन्ति।
228. Sampayogavippayogapade yaṃ labbhati, yañca na labbhati, taṃ sabbaṃ pucchāya gahitanti idaṃ na rūpakkhandhādīni padāni sandhāya vuttaṃ, atha kho sampayogapadaṃ vippayogapadañcāti veditabbaṃ. Rūpakkhandhādīsu hi yaṃ dhammāyatanādipadaṃ na labbhati, taṃ pucchāyapi na gahitaṃ. Sampayogapadaṃ pana rūpakkhandhādīsu alabbhamānampi ‘‘rūpakkhandho katihi…pe… sampayutto’’ti evaṃ pucchāya gahitaṃ, vedanākkhandhādīsu labbhamānaṃ, vippayogapadaṃ pana sabbattha labbhamānamevāti. Rūpadhammānaṃ pana rūpena nibbānena vā, nibbānassa ca rūpena saddhiṃ sampayogo nāma natthīti ekuppādādisabhāgatāya abhāvato sampayogaṃ nivārentena sā eva ekuppādāditā etesaṃ visabhāgatāti tadabhāvato vippayogopi nivārito eva hotīti daṭṭhabbo. Catūsu hi khandhesu vijjamānā ekuppādāditā tesaṃ aññamaññaṃ sabhāgatā hoti rūpanibbānehi tesaṃ tehi ca rūpanibbānānaṃ visabhāgatā ca, na ca rūpekadesassa nibbānassa vā sā ekuppādāditā atthi, yā rūpekadesena rūpekadesanibbānānaṃ nibbānena ca rūpassa visabhāgatā siyā. Teneva ‘‘catūhi vippayogo’’ti vuttanti.
सत्तसु विञ्ञाणधातूसु एकायपि अविप्पयुत्तेति यथा रूपभवो तीहि विञ्ञाणधातूहि, नेवविपाकनविपाकधम्मधम्मा पञ्चहि, अवितक्कअविचारा एकाय विप्पयुत्ते अनारम्मणमिस्सके धम्मे दीपेन्ति, एवं अदीपेत्वा एकायपि विप्पयुत्ते अहोन्ते सत्तहिपि सम्पयुत्ते सत्तपि वा ता दीपेन्तीति अधिप्पायो। अविप्पयुत्तेति हि ये विप्पयुत्ता न होन्ति, ते धम्मेति वुत्तं होति, न सम्पयुत्तेति। तेन यानि ताहि सम्पयुत्ते दीपेन्ति धम्मायतनादिपदानि, यानि च सम्पयुत्तविप्पयुत्तभावेहि नवत्तब्बं दीपेन्ति अचेतसिकादिपदानि, यानि च सम्पयुत्तनवत्तब्बानि दीपेन्ति दुक्खसच्चादिपदानि, तेसं सब्बेसं अनारम्मणमिस्सकधम्मदीपकानं अग्गहणं वुत्तं होति। न हि अनारम्मणमिस्सकसब्बविञ्ञाणधातुतंसम्पयुत्ततदुभयसमुदायानं खन्धायतनधातूसु केनचि सम्पयोगो विप्पयोगो वा अत्थीति।
Sattasuviññāṇadhātūsu ekāyapi avippayutteti yathā rūpabhavo tīhi viññāṇadhātūhi, nevavipākanavipākadhammadhammā pañcahi, avitakkaavicārā ekāya vippayutte anārammaṇamissake dhamme dīpenti, evaṃ adīpetvā ekāyapi vippayutte ahonte sattahipi sampayutte sattapi vā tā dīpentīti adhippāyo. Avippayutteti hi ye vippayuttā na honti, te dhammeti vuttaṃ hoti, na sampayutteti. Tena yāni tāhi sampayutte dīpenti dhammāyatanādipadāni, yāni ca sampayuttavippayuttabhāvehi navattabbaṃ dīpenti acetasikādipadāni, yāni ca sampayuttanavattabbāni dīpenti dukkhasaccādipadāni, tesaṃ sabbesaṃ anārammaṇamissakadhammadīpakānaṃ aggahaṇaṃ vuttaṃ hoti. Na hi anārammaṇamissakasabbaviññāṇadhātutaṃsampayuttatadubhayasamudāyānaṃ khandhāyatanadhātūsu kenaci sampayogo vippayogo vā atthīti.
यदि एवं विप्पयुत्तेनविप्पयुत्तपदनिद्देसे ‘‘कुसलेहि धम्मेहि ये धम्मा विप्पयुत्ता, तेहि धम्मेहि ये धम्मा विप्पयुत्ता’’ति न वत्तब्बं। अकुसलाब्याकता हि अनारम्मणमिस्सोभयधम्माति? न, यथावुत्तसमुदायानं खन्धादीहेव सम्पयोगविप्पयोगाभाववचनतो। खन्धादयो हि तदेकदेसा तदेकदेसञ्ञसमुदाया च, समुदायेकदेसानञ्च विभागाभावतो न सभागविसभागता अत्थि, तेन तेसं खन्धादीहि सम्पयोगविप्पयोगाभावो होति। कुसला पन धम्मा अकुसलाब्याकतेहि विभत्ता, ते च कुसलेहि, न तेसं समुदायेकदेसभावो तदेकदेसञ्ञसमुदायभावो वा, तस्मा खन्धादीनि अनामसित्वा विप्पयुत्ततामत्तेन यथानिद्धारितधम्मदस्सने कुसलेहि इतरेसं, इतरेहि च कुसलानं विप्पयोगो न न होति विसभागतासब्भावतोति तेसं अञ्ञमञ्ञविप्पयुत्तता वुत्ता। एस नयो सब्बेसु एवरूपेसु।
Yadi evaṃ vippayuttenavippayuttapadaniddese ‘‘kusalehi dhammehi ye dhammā vippayuttā, tehi dhammehi ye dhammā vippayuttā’’ti na vattabbaṃ. Akusalābyākatā hi anārammaṇamissobhayadhammāti? Na, yathāvuttasamudāyānaṃ khandhādīheva sampayogavippayogābhāvavacanato. Khandhādayo hi tadekadesā tadekadesaññasamudāyā ca, samudāyekadesānañca vibhāgābhāvato na sabhāgavisabhāgatā atthi, tena tesaṃ khandhādīhi sampayogavippayogābhāvo hoti. Kusalā pana dhammā akusalābyākatehi vibhattā, te ca kusalehi, na tesaṃ samudāyekadesabhāvo tadekadesaññasamudāyabhāvo vā, tasmā khandhādīni anāmasitvā vippayuttatāmattena yathāniddhāritadhammadassane kusalehi itaresaṃ, itarehi ca kusalānaṃ vippayogo na na hoti visabhāgatāsabbhāvatoti tesaṃ aññamaññavippayuttatā vuttā. Esa nayo sabbesu evarūpesu.
उद्दाने पन अट्ठारस ततो परेति इदं ‘‘सोळसा’’ति वत्तब्बं, तेवीसन्ति इदञ्च ‘‘एकवीस’’न्ति। सब्बत्थ च कालसन्तानभेदरहितारहितबहुधम्मसमोधानानं सङ्खारक्खन्धधम्मायतनधम्मधातूनं एकदेसा समुदयसच्चवेदनाक्खन्धादयो एकदेससम्मिस्सा च इद्धिपादादयो अनारम्मणेहि असम्मिस्सा रूपक्खन्धादयो च सारम्मणेहि असम्मिस्सा सम्पयोगीविप्पयोगीभावेन समानकालसन्तानेहि च एकदेसन्तरेहि विभत्ता एव गहिताति तेहि ते केहिचि एकदेसन्तरेहि विभत्तेहि यथायोगं सम्पयोगं विप्पयोगञ्च लभन्ति। अत्थि हि तेसं एकुप्पादादिता सभागता विसभागता चाति। तेन तत्थ तत्थ ‘‘एकेन खन्धेन एकेनायतनेन एकाय धातुया केहिचि सम्पयुत्त’’न्ति च, ‘‘एकेनायतनेन एकाय धातुया केहिचि विप्पयुत्त’’न्ति च वुत्तं। भिन्नकालसमुदाया एव पन वेदनासञ्ञाविञ्ञाणक्खन्धा वत्तमाना च एकेकधम्मा एव, तस्मा तेसं समानकालस्स विभजितब्बस्स अभावतो न सुखिन्द्रियादीनि वेदनाक्खन्धस्स विभागं करोन्ति, चक्खुविञ्ञाणधातादयो च विञ्ञाणक्खन्धस्स मनायतनस्स च। तेन ‘‘सुखिन्द्रियं एकेन खन्धेन केहिचि विप्पयुत्त’’न्ति, ‘‘चक्खुविञ्ञाणधातु एकेन खन्धेन एकेनायतनेन केहिचि विप्पयुत्ता’’ति च एवमादि न वुत्तं, खन्धायतनविभागविरहितम्पि पन विञ्ञाणं धातुविभागेन विभत्तमेव वुत्तन्ति ‘‘चक्खुविञ्ञाणधातु…पे॰… मनोविञ्ञाणधातु सोळसहि धातूहि विप्पयुत्ता’’ति वुत्तं, एवमेवं इन्द्रियविभागेन विभत्तानं सुखिन्द्रियादीनं ‘‘सुखिन्द्रियेन ये धम्मा विप्पयुत्ता’’तिआदीसु यथायोगं विप्पयोगो दट्ठब्बो, नाविभत्तस्स वेदनाक्खन्धस्साति।
Uddāne pana aṭṭhārasa tato pareti idaṃ ‘‘soḷasā’’ti vattabbaṃ, tevīsanti idañca ‘‘ekavīsa’’nti. Sabbattha ca kālasantānabhedarahitārahitabahudhammasamodhānānaṃ saṅkhārakkhandhadhammāyatanadhammadhātūnaṃ ekadesā samudayasaccavedanākkhandhādayo ekadesasammissā ca iddhipādādayo anārammaṇehi asammissā rūpakkhandhādayo ca sārammaṇehi asammissā sampayogīvippayogībhāvena samānakālasantānehi ca ekadesantarehi vibhattā eva gahitāti tehi te kehici ekadesantarehi vibhattehi yathāyogaṃ sampayogaṃ vippayogañca labhanti. Atthi hi tesaṃ ekuppādāditā sabhāgatā visabhāgatā cāti. Tena tattha tattha ‘‘ekena khandhena ekenāyatanena ekāya dhātuyā kehici sampayutta’’nti ca, ‘‘ekenāyatanena ekāya dhātuyā kehici vippayutta’’nti ca vuttaṃ. Bhinnakālasamudāyā eva pana vedanāsaññāviññāṇakkhandhā vattamānā ca ekekadhammā eva, tasmā tesaṃ samānakālassa vibhajitabbassa abhāvato na sukhindriyādīni vedanākkhandhassa vibhāgaṃ karonti, cakkhuviññāṇadhātādayo ca viññāṇakkhandhassa manāyatanassa ca. Tena ‘‘sukhindriyaṃ ekena khandhena kehici vippayutta’’nti, ‘‘cakkhuviññāṇadhātu ekena khandhena ekenāyatanena kehici vippayuttā’’ti ca evamādi na vuttaṃ, khandhāyatanavibhāgavirahitampi pana viññāṇaṃ dhātuvibhāgena vibhattameva vuttanti ‘‘cakkhuviññāṇadhātu…pe… manoviññāṇadhātu soḷasahi dhātūhi vippayuttā’’ti vuttaṃ, evamevaṃ indriyavibhāgena vibhattānaṃ sukhindriyādīnaṃ ‘‘sukhindriyena ye dhammā vippayuttā’’tiādīsu yathāyogaṃ vippayogo daṭṭhabbo, nāvibhattassa vedanākkhandhassāti.
२३५. यथा तंसम्पयोगीभावं सन्धाय ‘‘समुदयसच्चं तीहि खन्धेहि सम्पयुत्त’’न्ति वुत्तं, एवं तंविप्पयोगीभावं सन्धाय ‘‘तीहि खन्धेहि विप्पयुत्त’’न्ति कस्मा न वुत्तन्ति चे? अविभागेहि तेहि विप्पयोगवचनस्स अयुत्तत्ता। विभागे हि सति समुदयसच्चं सुखदुक्खदोमनस्सिन्द्रियेहि मनोविञ्ञाणधातुतो अञ्ञविञ्ञाणधातूहि विप्पयुत्तन्ति युत्तं वत्तुं विभागेनेव विसभागताय सङ्गहितत्ता, विभागरहितेहि पन वेदनाक्खन्धादीहि न युत्तं, तेहि विज्जमानेहि विज्जमानस्स समुदयस्स विसभागभावाभावतो। यञ्हि अनुप्पन्ना धम्मा विय आमट्ठकालभेदं न होति सङ्खतं उद्धरितब्बं, तं पच्चुप्पन्नभावं निस्साय सम्पयोगीविप्पयोगीभावेन उद्धरीयति, तञ्च विभागरहितेहि खन्धादीहि सङ्खतेहि पच्चुप्पन्नभावमेव निस्साय अनामट्ठकालभेदे अत्थिताय एव निस्सितब्बत्ता। अविज्जमानस्स हि अविज्जमानेन, अविज्जमानस्स च विज्जमानेन, विज्जमानस्स च अविज्जमानेन सम्पयोगो नत्थि, विप्पयोगो पन अविज्जमानतादीपके भेदे गहिते तेनेव विसभागतापि गहिता एवाति होति । भेदे पन अग्गहिते तेन तेन गहणेन विसभागताय अग्गहितत्ता सति सभागत्ते विज्जमानताय एव धम्मानं सभागस्स परिच्छिन्दनतो विज्जमानता दस्सिताति एकुप्पादादिभावसङ्खाता सभागतापि गहिता एव होति। तस्सा च गहितत्ता सम्पयोगोव लब्भति, न विप्पयोगो, तस्मा समुदयसच्चं वेदनाक्खन्धादीहि सम्पयुत्तत्तेन वुत्तं, न विप्पयुत्तत्तेनाति। एस नयो मग्गसच्चादीसुपीति।
235. Yathā taṃsampayogībhāvaṃ sandhāya ‘‘samudayasaccaṃ tīhi khandhehi sampayutta’’nti vuttaṃ, evaṃ taṃvippayogībhāvaṃ sandhāya ‘‘tīhi khandhehi vippayutta’’nti kasmā na vuttanti ce? Avibhāgehi tehi vippayogavacanassa ayuttattā. Vibhāge hi sati samudayasaccaṃ sukhadukkhadomanassindriyehi manoviññāṇadhātuto aññaviññāṇadhātūhi vippayuttanti yuttaṃ vattuṃ vibhāgeneva visabhāgatāya saṅgahitattā, vibhāgarahitehi pana vedanākkhandhādīhi na yuttaṃ, tehi vijjamānehi vijjamānassa samudayassa visabhāgabhāvābhāvato. Yañhi anuppannā dhammā viya āmaṭṭhakālabhedaṃ na hoti saṅkhataṃ uddharitabbaṃ, taṃ paccuppannabhāvaṃ nissāya sampayogīvippayogībhāvena uddharīyati, tañca vibhāgarahitehi khandhādīhi saṅkhatehi paccuppannabhāvameva nissāya anāmaṭṭhakālabhede atthitāya eva nissitabbattā. Avijjamānassa hi avijjamānena, avijjamānassa ca vijjamānena, vijjamānassa ca avijjamānena sampayogo natthi, vippayogo pana avijjamānatādīpake bhede gahite teneva visabhāgatāpi gahitā evāti hoti . Bhede pana aggahite tena tena gahaṇena visabhāgatāya aggahitattā sati sabhāgatte vijjamānatāya eva dhammānaṃ sabhāgassa paricchindanato vijjamānatā dassitāti ekuppādādibhāvasaṅkhātā sabhāgatāpi gahitā eva hoti. Tassā ca gahitattā sampayogova labbhati, na vippayogo, tasmā samudayasaccaṃ vedanākkhandhādīhi sampayuttattena vuttaṃ, na vippayuttattenāti. Esa nayo maggasaccādīsupīti.
२६२. ‘‘दुतियज्झानविचारञ्हि ठपेत्वा सेसा अवितक्कविचारमत्ता’’ति अट्ठकथावचनं ये पधाना वितक्को विय कोट्ठासन्तरचित्तुप्पादेसु अलीना, ते एव इध अवितक्कविचारमत्ताति अधिप्पेताति दस्सेति। तेनेव हि अनन्तरनये समुदयसच्चेन समानगतिका न सवितक्कसविचारेहीति ते न गहिता। दसमोसाननयेसु च तेहि विप्पयुत्तेहि विप्पयुत्तानं तेहि विप्पयुत्तानञ्च सोळसहि धातूहि विप्पयोगो अट्ठारससङ्गहितो च वुत्तो। वितक्कसहितेसुपि पन तेसु गहितेसु सब्बेपि ते विचारेन सम्पयुत्ताति ‘‘एकेन खन्धेन केहिचि सम्पयुत्ता’’ति सक्का वत्तुं। सो हि समुदायो विचारं वज्जेत्वा अञ्ञेन केनचि सम्पयुत्तो न होति। न हि तदेकदेसस्स वितक्कस्स विचारतो अञ्ञेन सम्पयोगो समुदायस्स होति। यथा नानाचित्तुप्पादेसु उप्पज्जमानानं इद्धिपादानं समुदायस्स इद्धिपादस्स एकदेसानं तीहि खन्धेहि सम्पयोगो समुदायस्स न होति, एवमिधापि दट्ठब्बं। यथा पन तेसु एकोपि वेदनासञ्ञाक्खन्धेहि सङ्खारक्खन्धेकदेसेन च असम्पयुत्तो नाम नत्थीति समुदायस्स तेहि सम्पयुत्तता वुत्ता, एवमिधापि विचारेन असम्पयुत्तस्स अवितक्कविचारमत्तस्स कस्सचि अभावतो समुदायस्स तेन सम्पयुत्तता न न सक्का वत्तुं। न हि अवितक्कविचारमत्तानं दस्सनेनपहातब्बहेतुकादीनं विय सम्पयुत्तता न वत्तब्बा। यथा हि दस्सनेनपहातब्बहेतुकेसु केचि सङ्खारक्खन्धेकदेसेन मोहेन सम्पयुत्ता, केचि असम्पयुत्ताति न समुदायो तेन सम्पयुत्तो, नापि अञ्ञो कोचि धम्मो अत्थि, येन सो समुदायो सम्पयुत्तो सियाति ‘‘दस्सनेनपहातब्बहेतुका धम्मा सम्पयुत्ताति नत्थी’’ति वुत्तं, एवं भावनायपहातब्बहेतुकसहेतुकादयोपि। न पनेवं येन अवितक्कविचारमत्तसमुदायो सम्पयुत्तो सिया, तं नत्थि अवितक्कविचारमत्तेसु कस्सचि विचारेन असम्पयुत्तस्स अभावा, तस्मा ते ‘‘सम्पयुत्ता’’ति न न वत्तब्बाति। सब्बत्थ च एकधम्मेपि केहिचीति बहुवचननिद्देसो सङ्खाय अनियमितत्ता कतोति वेदितब्बो।
262. ‘‘Dutiyajjhānavicārañhi ṭhapetvā sesā avitakkavicāramattā’’ti aṭṭhakathāvacanaṃ ye padhānā vitakko viya koṭṭhāsantaracittuppādesu alīnā, te eva idha avitakkavicāramattāti adhippetāti dasseti. Teneva hi anantaranaye samudayasaccena samānagatikā na savitakkasavicārehīti te na gahitā. Dasamosānanayesu ca tehi vippayuttehi vippayuttānaṃ tehi vippayuttānañca soḷasahi dhātūhi vippayogo aṭṭhārasasaṅgahito ca vutto. Vitakkasahitesupi pana tesu gahitesu sabbepi te vicārena sampayuttāti ‘‘ekena khandhena kehici sampayuttā’’ti sakkā vattuṃ. So hi samudāyo vicāraṃ vajjetvā aññena kenaci sampayutto na hoti. Na hi tadekadesassa vitakkassa vicārato aññena sampayogo samudāyassa hoti. Yathā nānācittuppādesu uppajjamānānaṃ iddhipādānaṃ samudāyassa iddhipādassa ekadesānaṃ tīhi khandhehi sampayogo samudāyassa na hoti, evamidhāpi daṭṭhabbaṃ. Yathā pana tesu ekopi vedanāsaññākkhandhehi saṅkhārakkhandhekadesena ca asampayutto nāma natthīti samudāyassa tehi sampayuttatā vuttā, evamidhāpi vicārena asampayuttassa avitakkavicāramattassa kassaci abhāvato samudāyassa tena sampayuttatā na na sakkā vattuṃ. Na hi avitakkavicāramattānaṃ dassanenapahātabbahetukādīnaṃ viya sampayuttatā na vattabbā. Yathā hi dassanenapahātabbahetukesu keci saṅkhārakkhandhekadesena mohena sampayuttā, keci asampayuttāti na samudāyo tena sampayutto, nāpi añño koci dhammo atthi, yena so samudāyo sampayutto siyāti ‘‘dassanenapahātabbahetukā dhammā sampayuttāti natthī’’ti vuttaṃ, evaṃ bhāvanāyapahātabbahetukasahetukādayopi. Na panevaṃ yena avitakkavicāramattasamudāyo sampayutto siyā, taṃ natthi avitakkavicāramattesu kassaci vicārena asampayuttassa abhāvā, tasmā te ‘‘sampayuttā’’ti na na vattabbāti. Sabbattha ca ekadhammepi kehicīti bahuvacananiddeso saṅkhāya aniyamitattā katoti veditabbo.
छट्ठनयसम्पयोगविप्पयोगपदवण्णना निट्ठिता।
Chaṭṭhanayasampayogavippayogapadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धातुकथापाळि • Dhātukathāpāḷi / ६. सम्पयोगविप्पयोगपदनिद्देसो • 6. Sampayogavippayogapadaniddeso
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / ६. छट्ठनयो सम्पयोगविप्पयोगपदवण्णना • 6. Chaṭṭhanayo sampayogavippayogapadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ६. छट्ठनयो सम्पयोगविप्पयोगपदवण्णना • 6. Chaṭṭhanayo sampayogavippayogapadavaṇṇanā
