| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३०९] ९. छवजातकवण्णना
[309] 9. Chavajātakavaṇṇanā
सब्बमिदं चरिमं कतन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो छब्बग्गिये भिक्खू आरब्भ कथेसि। वत्थु विनये (पाचि॰ ६४६) वित्थारतो आगतमेव। अयं पनेत्थ सङ्खेपो – सत्था छब्बग्गिये पक्कोसापेत्वा ‘‘सच्चं किर तुम्हे, भिक्खवे, नीचे आसने निसीदित्वा उच्चे आसने निसिन्नस्स धम्मं देसेथा’’ति पुच्छित्वा ‘‘एवं, भन्ते’’ति वुत्ते ते भिक्खू गरहित्वा ‘‘अयुत्तं, भिक्खवे, तुम्हाकं मम धम्मे अगारवकरणं, पोराणकपण्डिता हि नीचे आसने निसीदित्वा बाहिरकमन्तेपि वाचेन्ते गरहिंसू’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Sabbamidaṃcarimaṃ katanti idaṃ satthā jetavane viharanto chabbaggiye bhikkhū ārabbha kathesi. Vatthu vinaye (pāci. 646) vitthārato āgatameva. Ayaṃ panettha saṅkhepo – satthā chabbaggiye pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ kira tumhe, bhikkhave, nīce āsane nisīditvā ucce āsane nisinnassa dhammaṃ desethā’’ti pucchitvā ‘‘evaṃ, bhante’’ti vutte te bhikkhū garahitvā ‘‘ayuttaṃ, bhikkhave, tumhākaṃ mama dhamme agāravakaraṇaṃ, porāṇakapaṇḍitā hi nīce āsane nisīditvā bāhirakamantepi vācente garahiṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो चण्डालकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो कुटुम्बं सण्ठपेसि। तस्स भरिया अम्बदोहळिनी हुत्वा तं आह ‘‘सामि, इच्छामहं अम्बं खादितु’’न्ति। ‘‘भद्दे, इमस्मिं काले अम्बं नत्थि, अञ्ञं किञ्चि अम्बिलफलं आहरिस्सामी’’ति। ‘‘सामि, अम्बफलं लभमानाव जीविस्सामि, अलभमानाय मे जीवितं नत्थी’’ति। सो तस्सा पटिबद्धचित्तो ‘‘कहं नु खो अम्बफलं लभिस्सामी’’ति चिन्तेसि। तेन खो पन समयेन बाराणसिरञ्ञो उय्याने अम्बो धुवफलो होति। सो ‘‘ततो अम्बपक्कं आहरित्वा इमिस्सा दोहळं पटिप्पस्सम्भेस्सामी’’ति रत्तिभागे उय्यानं गन्त्वा अम्बं अभिरुहित्वा निलीनो साखाय साखं अम्बं ओलोकेन्तो विचरि। तस्स तथा करोन्तस्सेव रत्ति विभायि। सो चिन्तेसि ‘‘सचे इदानि ओतरित्वा गमिस्सामि, दिस्वा मं ‘चोरो’ति गण्हिस्सन्ति, रत्तिभागे गमिस्सामी’’ति। अथेकं विटपं अभिरुहित्वा निलीनो अच्छि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto caṇḍālakule nibbattitvā vayappatto kuṭumbaṃ saṇṭhapesi. Tassa bhariyā ambadohaḷinī hutvā taṃ āha ‘‘sāmi, icchāmahaṃ ambaṃ khāditu’’nti. ‘‘Bhadde, imasmiṃ kāle ambaṃ natthi, aññaṃ kiñci ambilaphalaṃ āharissāmī’’ti. ‘‘Sāmi, ambaphalaṃ labhamānāva jīvissāmi, alabhamānāya me jīvitaṃ natthī’’ti. So tassā paṭibaddhacitto ‘‘kahaṃ nu kho ambaphalaṃ labhissāmī’’ti cintesi. Tena kho pana samayena bārāṇasirañño uyyāne ambo dhuvaphalo hoti. So ‘‘tato ambapakkaṃ āharitvā imissā dohaḷaṃ paṭippassambhessāmī’’ti rattibhāge uyyānaṃ gantvā ambaṃ abhiruhitvā nilīno sākhāya sākhaṃ ambaṃ olokento vicari. Tassa tathā karontasseva ratti vibhāyi. So cintesi ‘‘sace idāni otaritvā gamissāmi, disvā maṃ ‘coro’ti gaṇhissanti, rattibhāge gamissāmī’’ti. Athekaṃ viṭapaṃ abhiruhitvā nilīno acchi.
तदा बाराणसिराजा ‘‘पुरोहितस्स सन्तिके मन्ते उग्गण्हिस्सामी’’ति उय्यानं पविसित्वा अम्बरुक्खमूले उच्चे आसने निसीदित्वा आचरियं नीचे आसने निसीदापेत्वा मन्ते उग्गण्हि। बोधिसत्तो उपरि निलीनो चिन्तेसि – ‘‘याव अधम्मिको अयं राजा, यो उच्चासने निसीदित्वा मन्ते उग्गण्हाति। अयं ब्राह्मणोपि अधम्मिको, यो नीचासने निसीदित्वा मन्ते वाचेति। अहम्पि अधम्मिको, यो मातुगामस्स वसं गन्त्वा मम जीवितं अगणेत्वा अम्बं आहरामी’’ति। सो रुक्खतो ओतरन्तो एकं ओलम्बनसाखं गहेत्वा तेसं उभिन्नम्पि अन्तरे पतिट्ठाय ‘‘महाराज, अहं नट्ठो, त्वं मूळ्हो, पुरोहितो मतो’’ति आह। सो रञ्ञा ‘‘किंकारणा’’ति पुट्ठो पठमं गाथमाह –
Tadā bārāṇasirājā ‘‘purohitassa santike mante uggaṇhissāmī’’ti uyyānaṃ pavisitvā ambarukkhamūle ucce āsane nisīditvā ācariyaṃ nīce āsane nisīdāpetvā mante uggaṇhi. Bodhisatto upari nilīno cintesi – ‘‘yāva adhammiko ayaṃ rājā, yo uccāsane nisīditvā mante uggaṇhāti. Ayaṃ brāhmaṇopi adhammiko, yo nīcāsane nisīditvā mante vāceti. Ahampi adhammiko, yo mātugāmassa vasaṃ gantvā mama jīvitaṃ agaṇetvā ambaṃ āharāmī’’ti. So rukkhato otaranto ekaṃ olambanasākhaṃ gahetvā tesaṃ ubhinnampi antare patiṭṭhāya ‘‘mahārāja, ahaṃ naṭṭho, tvaṃ mūḷho, purohito mato’’ti āha. So raññā ‘‘kiṃkāraṇā’’ti puṭṭho paṭhamaṃ gāthamāha –
३३.
33.
‘‘सब्बमिदं चरिमं कतं, उभो धम्मं न पस्सरे।
‘‘Sabbamidaṃ carimaṃ kataṃ, ubho dhammaṃ na passare;
उभो पकतिया चुता, यो चायं मन्तेज्झापेति।
Ubho pakatiyā cutā, yo cāyaṃ mantejjhāpeti;
यो च मन्तं अधीयती’’ति॥
Yo ca mantaṃ adhīyatī’’ti.
तत्थ सब्बमिदं चरिमं कतन्ति यं अम्हेहि तीहि जनेहि कतं, सब्बं इदं किच्चं लामकं निम्मरियादं अधम्मिकं। एवं अत्तनो चोरभावं तेसञ्च मन्तेसु अगारवं गरहित्वा पुन इतरे द्वेयेव गरहन्तो ‘‘उभो धम्मं न पस्सरे’’तिआदिमाह। तत्थ उभोति इमे द्वेपि जना गरुकारारहं पोराणकधम्मं न पस्सन्ति, ततो धम्मपकतितो चुता। धम्मो हि पठमुप्पत्तिवसेन पकति नाम। वुत्तम्पि चेतं –
Tattha sabbamidaṃ carimaṃ katanti yaṃ amhehi tīhi janehi kataṃ, sabbaṃ idaṃ kiccaṃ lāmakaṃ nimmariyādaṃ adhammikaṃ. Evaṃ attano corabhāvaṃ tesañca mantesu agāravaṃ garahitvā puna itare dveyeva garahanto ‘‘ubhodhammaṃ na passare’’tiādimāha. Tattha ubhoti ime dvepi janā garukārārahaṃ porāṇakadhammaṃ na passanti, tato dhammapakatito cutā. Dhammo hi paṭhamuppattivasena pakati nāma. Vuttampi cetaṃ –
‘‘धम्मो हवे पातुरहोसि पुब्बे।
‘‘Dhammo have pāturahosi pubbe;
पच्छा अधम्मो उदपादि लोके’’ति॥ (जा॰ १.११.२८)।
Pacchā adhammo udapādi loke’’ti. (jā. 1.11.28);
यो चायन्ति यो च अयं नीचासने निसीदित्वा मन्ते अज्झापेति, यो च उच्चे आसने निसीदित्वा अधीयतीति।
Yo cāyanti yo ca ayaṃ nīcāsane nisīditvā mante ajjhāpeti, yo ca ucce āsane nisīditvā adhīyatīti.
तं सुत्वा ब्राह्मणो दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā brāhmaṇo dutiyaṃ gāthamāha –
३४.
34.
‘‘सालीनं ओदनं भुञ्जे, सुचिं मंसूपसेचनं।
‘‘Sālīnaṃ odanaṃ bhuñje, suciṃ maṃsūpasecanaṃ;
तस्मा एतं न सेवामि, धम्मं इसीहि सेवित’’न्ति॥
Tasmā etaṃ na sevāmi, dhammaṃ isīhi sevita’’nti.
तस्सत्थो – अहञ्हि भो इमस्स रञ्ञो सन्तकं सालीनं ओदनं सुचिं पण्डरं नानप्पकाराय मंसविकतिया सित्तं मंसूपसेचनं भुञ्जामि, तस्मा उदरे बद्धो हुत्वा एतं एसितगुणेहि इसीहि सेवितं धम्मं न सेवामीति।
Tassattho – ahañhi bho imassa rañño santakaṃ sālīnaṃ odanaṃ suciṃ paṇḍaraṃ nānappakārāya maṃsavikatiyā sittaṃ maṃsūpasecanaṃ bhuñjāmi, tasmā udare baddho hutvā etaṃ esitaguṇehi isīhi sevitaṃ dhammaṃ na sevāmīti.
तं सुत्वा इतरो द्वे गाथा अभासि –
Taṃ sutvā itaro dve gāthā abhāsi –
३५.
35.
‘‘परिब्बज महा लोको, पचन्तञ्ञेपि पाणिनो।
‘‘Paribbaja mahā loko, pacantaññepi pāṇino;
मा तं अधम्मो आचरितो, अस्मा कुम्भमिवाभिदा॥
Mā taṃ adhammo ācarito, asmā kumbhamivābhidā.
३६.
36.
‘‘धिरत्थु तं यसलाभं, धनलाभञ्च ब्राह्मण।
‘‘Dhiratthu taṃ yasalābhaṃ, dhanalābhañca brāhmaṇa;
या वुत्ति विनिपातेन, अधम्मचरणेन वा’’ति॥
Yā vutti vinipātena, adhammacaraṇena vā’’ti.
तत्थ परिब्बजाति इतो अञ्ञत्थ गच्छ। महाति अयं लोको नाम महा। पचन्तञ्ञेपि पाणिनोति इमस्मिं जम्बुदीपे अञ्ञेपि पाणिनो पचन्ति, नायमेवेको राजा। अस्मा कुम्भमिवाभिदाति पासाणो घटं विय। इदं वुत्तं होति – यं त्वं अञ्ञत्थ अगन्त्वा इध वसन्तो अधम्मं आचरसि, सो अधम्मो एवं आचरितो पासाणो घटं विय मा तं भिन्दि।
Tattha paribbajāti ito aññattha gaccha. Mahāti ayaṃ loko nāma mahā. Pacantaññepi pāṇinoti imasmiṃ jambudīpe aññepi pāṇino pacanti, nāyameveko rājā. Asmā kumbhamivābhidāti pāsāṇo ghaṭaṃ viya. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ tvaṃ aññattha agantvā idha vasanto adhammaṃ ācarasi, so adhammo evaṃ ācarito pāsāṇo ghaṭaṃ viya mā taṃ bhindi.
‘‘धिरत्थू’’ति गाथाय अयं सङ्खेपत्थो – ब्राह्मण यो एस एवं तव यसलाभो च धनलाभो च धिरत्थु, तं गरहाम मयं। कस्मा? यस्मा अयं तया लद्धलाभो आयतिं अपायेसु विनिपातनहेतुना सम्पति च अधम्मचरणेन जीवितवुत्ति नाम होति, या चेसा वुत्ति इमिना आयतिं विनिपातेन इध अधम्मचरणेन वा निप्पज्जति, किं ताय, तेन तं एवं वदामीति।
‘‘Dhiratthū’’ti gāthāya ayaṃ saṅkhepattho – brāhmaṇa yo esa evaṃ tava yasalābho ca dhanalābho ca dhiratthu, taṃ garahāma mayaṃ. Kasmā? Yasmā ayaṃ tayā laddhalābho āyatiṃ apāyesu vinipātanahetunā sampati ca adhammacaraṇena jīvitavutti nāma hoti, yā cesā vutti iminā āyatiṃ vinipātena idha adhammacaraṇena vā nippajjati, kiṃ tāya, tena taṃ evaṃ vadāmīti.
अथस्स धम्मकथाय राजा पसीदित्वा ‘‘भो, पुरिस, किंजातिकोसी’’ति पुच्छि। ‘‘चण्डालो अहं, देवा’’ति। भो ‘‘सचे त्वं जातिसम्पन्नो अभविस्स्स, रज्जं ते अहं अदस्सं, इतो पट्ठाय पन अहं दिवा राजा भविस्सामि, त्वं रत्तिं राजा होही’’ति अत्तनो कण्ठे पिळन्धनं पुप्फदामं तस्स गीवायं पिळन्धापेत्वा तं नगरगुत्तिकं अकासि। अयं नगरगुत्तिकानं कण्ठे रत्तपुप्फदामपिळन्धनवंसो। ततो पट्ठाय पन राजा तस्सोवादे ठत्वा आचरिये गारवं करित्वा नीचे आसने निसिन्नो मन्ते उग्गण्हीति।
Athassa dhammakathāya rājā pasīditvā ‘‘bho, purisa, kiṃjātikosī’’ti pucchi. ‘‘Caṇḍālo ahaṃ, devā’’ti. Bho ‘‘sace tvaṃ jātisampanno abhavisssa, rajjaṃ te ahaṃ adassaṃ, ito paṭṭhāya pana ahaṃ divā rājā bhavissāmi, tvaṃ rattiṃ rājā hohī’’ti attano kaṇṭhe piḷandhanaṃ pupphadāmaṃ tassa gīvāyaṃ piḷandhāpetvā taṃ nagaraguttikaṃ akāsi. Ayaṃ nagaraguttikānaṃ kaṇṭhe rattapupphadāmapiḷandhanavaṃso. Tato paṭṭhāya pana rājā tassovāde ṭhatvā ācariye gāravaṃ karitvā nīce āsane nisinno mante uggaṇhīti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि ‘‘तदा राजा आनन्दो अहोसि, चण्डालपुत्तो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā rājā ānando ahosi, caṇḍālaputto pana ahameva ahosi’’nti.
छवजातकवण्णना नवमा।
Chavajātakavaṇṇanā navamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३०९. छवकजातकं • 309. Chavakajātakaṃ
