| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
८. चित्तयमकं
8. Cittayamakaṃ
उद्देसवारवण्णना
Uddesavāravaṇṇanā
१-६२. चित्तयमकवण्णनायं आदितोव तयो सुद्धिकमहावारा होन्तीति इमे तयो महावारा सरागादिकुसलादीहि मिस्सका सुद्धिका च, तेसु आदितो सुद्धिका होन्तीति अत्थो। मिस्सकेसु च एकेकस्मिं सरागादिमिस्सकचित्ते तयो तयो महावारा, ते तत्थ तत्थ पन वुत्ते सम्पिण्डेत्वा ‘‘सोळस पुग्गलवारा’’तिआदि वुत्तं, न निरन्तरं वुत्तेति। ‘‘यस्स चित्तं उप्पज्जति न निरुज्झति, तस्स चित्तं निरुज्झिस्सति नुप्पज्जिस्सती’’तिआदिना उप्पादनिरोधानं पच्चुप्पन्नानागतकालानञ्च संसग्गवसेन एकेकाय पुच्छाय पवत्तत्ता ‘‘उप्पादनिरोधकालसम्भेदवारो’’ति वुत्तो। एवं सेसानम्पि वारानं तंतंनामता पाळिअनुसारेन वेदितब्बा।
1-62. Cittayamakavaṇṇanāyaṃ āditova tayo suddhikamahāvārā hontīti ime tayo mahāvārā sarāgādikusalādīhi missakā suddhikā ca, tesu ādito suddhikā hontīti attho. Missakesu ca ekekasmiṃ sarāgādimissakacitte tayo tayo mahāvārā, te tattha tattha pana vutte sampiṇḍetvā ‘‘soḷasa puggalavārā’’tiādi vuttaṃ, na nirantaraṃ vutteti. ‘‘Yassa cittaṃ uppajjati na nirujjhati, tassa cittaṃ nirujjhissati nuppajjissatī’’tiādinā uppādanirodhānaṃ paccuppannānāgatakālānañca saṃsaggavasena ekekāya pucchāya pavattattā ‘‘uppādanirodhakālasambhedavāro’’ti vutto. Evaṃ sesānampi vārānaṃ taṃtaṃnāmatā pāḷianusārena veditabbā.
उद्देसवारवण्णना निट्ठिता।
Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
निद्देसवारवण्णना
Niddesavāravaṇṇanā
६३. तथारूपस्सेव खीणासवस्स चित्तं सन्धायाति इदं उप्पादक्खणसमङ्गिपच्छिमचित्तसमङ्गिम्हि पुग्गले अधिप्पेते तञ्च चित्तं अधिप्पेतमेव होतीति कत्वा वुत्तन्ति दट्ठब्बं। अरहतो पच्छिमचित्तम्पीति नुप्पज्जति निरुज्झतीति एवंपकारं भङ्गक्खणसमङ्गिमेव सन्धाय वुत्तं।
63. Tathārūpassevakhīṇāsavassa cittaṃ sandhāyāti idaṃ uppādakkhaṇasamaṅgipacchimacittasamaṅgimhi puggale adhippete tañca cittaṃ adhippetameva hotīti katvā vuttanti daṭṭhabbaṃ. Arahato pacchimacittampīti nuppajjati nirujjhatīti evaṃpakāraṃ bhaṅgakkhaṇasamaṅgimeva sandhāya vuttaṃ.
६५-८२. उप्पादवारस्स दुतियपुच्छाविस्सज्जने चित्तस्स भङ्गक्खणे, निरोधसमापन्नानं, असञ्ञसत्तानं तेसं चित्तं उप्पज्जित्थ, नो च तेसं चित्तं उप्पज्जतीति एत्थ ‘‘चित्तस्स भङ्गक्खणे तेसं चित्तं उप्पज्जित्था’’ति एतस्स ‘‘सब्बेसं चित्तं खणपच्चुप्पन्नमेव हुत्वा उप्पादक्खणं अतीतत्ता उप्पज्जित्थ नामा’’ति अत्थो वुत्तो। चित्तस्स उप्पादक्खणे तेसं चित्तं उप्पज्जित्थ चेव उप्पज्जति चाति एतस्सपि उप्पादं पत्तत्ता उप्पज्जित्थ, अनतीतत्ता उप्पज्जति नामाति द्वयमेतं एवं न सक्का वत्तुं। न हि खणपच्चुप्पन्ने ‘‘उप्पज्जित्था’’ति अतीतवोहारो अत्थि। यदि सिया, यं वा पन चित्तं उप्पज्जित्थ, तं चित्तं उप्पज्जतीति एत्थ ‘‘नो’’ति अवत्वा विभजितब्बं सिया। तथा ‘‘यं चित्तं उप्पज्जति, तं चित्तं उप्पज्जित्था’’ति एत्थ च ‘‘नो’’ति अवत्वा ‘‘आमन्ता’’ति वत्तब्बं सिया। ‘‘चित्तस्स भङ्गक्खणे’’ति पन भिज्जमानचित्तसमङ्गी पुग्गलो वुत्तो, तस्स अतीतं चित्तं उप्पज्जित्थ, न च किञ्चि चित्तं उप्पज्जति। चित्तस्स उप्पादक्खणेति च उप्पज्जमानचित्तसमङ्गी पुग्गलो वुत्तो, तस्सपि अतीतं चित्तं उप्पज्जित्थ, तं पन चित्तं उप्पज्जतीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। चित्तन्ति हि सामञ्ञवचनं एकस्मिं अनेकस्मिञ्च यथागहितविसेसे तिट्ठतीति। ‘‘यस्स वा पन चित्तं उप्पज्जिस्सति, तस्स चित्तं उप्पज्जतीति? चित्तस्स भङ्गक्खणे’’ति एत्थ यस्स वा पन चित्तं उप्पज्जिस्सतीति एतेन सन्निट्ठानेन गहितपुग्गलस्सेव चित्तस्स भङ्गक्खणेति एवं सब्बत्थ सन्निट्ठानवसेन नियमो वेदितब्बो। उप्पन्नुप्पज्जमानवारो निरुद्धनिरुज्झमानवारो च पुग्गलवारादीसु तीसुपि निन्नानाकरणा उद्दिट्ठा निद्दिट्ठा च। तत्थ पुग्गलवारे अविसेसेन यं कञ्चि तादिसं पुग्गलं सन्धाय ‘‘उप्पन्नं उप्पज्जमान’’न्तिआदि वुत्तं, धम्मवारे चित्तमेव, पुग्गलधम्मवारे पुग्गलं चित्तञ्चाति अयमेत्थ विसेसो दट्ठब्बो।
65-82. Uppādavārassa dutiyapucchāvissajjane cittassa bhaṅgakkhaṇe, nirodhasamāpannānaṃ, asaññasattānaṃ tesaṃ cittaṃ uppajjittha, no ca tesaṃ cittaṃ uppajjatīti ettha ‘‘cittassa bhaṅgakkhaṇe tesaṃ cittaṃ uppajjitthā’’ti etassa ‘‘sabbesaṃ cittaṃ khaṇapaccuppannameva hutvā uppādakkhaṇaṃ atītattā uppajjittha nāmā’’ti attho vutto. Cittassa uppādakkhaṇe tesaṃ cittaṃ uppajjittha ceva uppajjati cāti etassapi uppādaṃ pattattā uppajjittha, anatītattā uppajjati nāmāti dvayametaṃ evaṃ na sakkā vattuṃ. Na hi khaṇapaccuppanne ‘‘uppajjitthā’’ti atītavohāro atthi. Yadi siyā, yaṃ vā pana cittaṃ uppajjittha, taṃ cittaṃ uppajjatīti ettha ‘‘no’’ti avatvā vibhajitabbaṃ siyā. Tathā ‘‘yaṃ cittaṃ uppajjati, taṃ cittaṃ uppajjitthā’’ti ettha ca ‘‘no’’ti avatvā ‘‘āmantā’’ti vattabbaṃ siyā. ‘‘Cittassa bhaṅgakkhaṇe’’ti pana bhijjamānacittasamaṅgī puggalo vutto, tassa atītaṃ cittaṃ uppajjittha, na ca kiñci cittaṃ uppajjati. Cittassa uppādakkhaṇeti ca uppajjamānacittasamaṅgī puggalo vutto, tassapi atītaṃ cittaṃ uppajjittha, taṃ pana cittaṃ uppajjatīti evamettha attho daṭṭhabbo. Cittanti hi sāmaññavacanaṃ ekasmiṃ anekasmiñca yathāgahitavisese tiṭṭhatīti. ‘‘Yassa vā pana cittaṃ uppajjissati, tassa cittaṃ uppajjatīti? Cittassa bhaṅgakkhaṇe’’ti ettha yassa vā pana cittaṃ uppajjissatīti etena sanniṭṭhānena gahitapuggalasseva cittassa bhaṅgakkhaṇeti evaṃ sabbattha sanniṭṭhānavasena niyamo veditabbo. Uppannuppajjamānavāro niruddhanirujjhamānavāro ca puggalavārādīsu tīsupi ninnānākaraṇā uddiṭṭhā niddiṭṭhā ca. Tattha puggalavāre avisesena yaṃ kañci tādisaṃ puggalaṃ sandhāya ‘‘uppannaṃ uppajjamāna’’ntiādi vuttaṃ, dhammavāre cittameva, puggaladhammavāre puggalaṃ cittañcāti ayamettha viseso daṭṭhabbo.
८३. अतिक्कन्तकालवारे इमस्स पुग्गलवारत्ता पुग्गलो पुच्छितोति पुग्गलस्सेव विस्सज्जनेन भवितब्बं। यथा यस्स चित्तं उप्पज्जित्थाति एतेन न कोचि पुग्गलो न गहितो, एवं यस्स चित्तं उप्पज्जमानं खणं खणं वीतिक्कन्तं अतिक्कन्तकालन्ति एतेन सन्निट्ठानेन न कोचि न गहितो। न हि सो पुग्गलो अत्थि, यस्स चित्तं उप्पादक्खणं अतीतं नत्थि, ते च पन निरुज्झमानक्खणातीतचित्ता न न होन्तीति पठमो पञ्हो ‘‘आमन्ता’’ति विस्सज्जितब्बो सिया, तथा दुतियततिया। चतुत्थो पन ‘‘पच्छिमचित्तस्स भङ्गक्खणे तेसं चित्तं भङ्गक्खणं अवीतिक्कन्तं, नो च तेसं चित्तं उप्पादक्खणं अवीतिक्कन्तं, इतरेसं चित्तं भङ्गक्खणञ्च अवीतिक्कन्तं उप्पादक्खणञ्च अवीतिक्कन्त’’न्ति विस्सज्जितब्बो भवेय्य, तथा अविस्सज्जेत्वा कस्मा सब्बत्थ चित्तमेव विभत्तन्ति ? चित्तवसेन पुग्गलववत्थानतो। खणस्स हि वीतिक्कन्तताय अतिक्कन्तकालतावचनेन वत्तमानस्स च चित्तस्स वसेन पुग्गलो उप्पादक्खणातीतचित्तो वुत्तो अतीतस्स च, तत्थ पुरिमस्स चित्तं न भङ्गक्खणं वीतिक्कन्तं पच्छिमस्स वीतिक्कन्तन्ति एवमादिको पुग्गलविभागो यस्स चित्तस्स वसेन पुग्गलववत्थानं होति, तस्स चित्तस्स तंतंखणवीतिक्कमावीतिक्कमदस्सनवसेन दस्सितो होतीति सब्बविस्सज्जनेसु चित्तमेव विभत्तं। अथ वा नयिध धम्ममत्तविसिट्ठो पुग्गलो पुच्छितो, अथ खो पुग्गलविसिट्ठं चित्तं, तस्मा चित्तमेव विस्सज्जितन्ति वेदितब्बं। यदिपि पुग्गलप्पधाना पुच्छा, अथापि चित्तप्पधाना, उभयथापि दुतियपुच्छाय ‘‘आमन्ता’’ति वत्तब्बं सिया, तथा पन अवत्वा निरोधक्खणवीतिक्कमेन अतिक्कन्तकालता न उप्पादक्खणवीतिक्कमेन अतिक्कन्तकालता विय वत्तमानस्स अत्थीति दस्सनत्थं ‘‘अतीतं चित्त’’न्ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं। यस्स चित्तं न उप्पज्जमानन्ति एत्थ उप्पज्जमानं खणं खणं वीतिक्कन्तं अतिक्कन्तकालं यस्स चित्तं न होतीति अत्थो। एस नयो ‘‘न निरुज्झमान’’न्ति एत्थापि।
83. Atikkantakālavāre imassa puggalavārattā puggalo pucchitoti puggalasseva vissajjanena bhavitabbaṃ. Yathā yassa cittaṃ uppajjitthāti etena na koci puggalo na gahito, evaṃ yassa cittaṃ uppajjamānaṃ khaṇaṃ khaṇaṃ vītikkantaṃ atikkantakālanti etena sanniṭṭhānena na koci na gahito. Na hi so puggalo atthi, yassa cittaṃ uppādakkhaṇaṃ atītaṃ natthi, te ca pana nirujjhamānakkhaṇātītacittā na na hontīti paṭhamo pañho ‘‘āmantā’’ti vissajjitabbo siyā, tathā dutiyatatiyā. Catuttho pana ‘‘pacchimacittassa bhaṅgakkhaṇe tesaṃ cittaṃ bhaṅgakkhaṇaṃ avītikkantaṃ, no ca tesaṃ cittaṃ uppādakkhaṇaṃ avītikkantaṃ, itaresaṃ cittaṃ bhaṅgakkhaṇañca avītikkantaṃ uppādakkhaṇañca avītikkanta’’nti vissajjitabbo bhaveyya, tathā avissajjetvā kasmā sabbattha cittameva vibhattanti ? Cittavasena puggalavavatthānato. Khaṇassa hi vītikkantatāya atikkantakālatāvacanena vattamānassa ca cittassa vasena puggalo uppādakkhaṇātītacitto vutto atītassa ca, tattha purimassa cittaṃ na bhaṅgakkhaṇaṃ vītikkantaṃ pacchimassa vītikkantanti evamādiko puggalavibhāgo yassa cittassa vasena puggalavavatthānaṃ hoti, tassa cittassa taṃtaṃkhaṇavītikkamāvītikkamadassanavasena dassito hotīti sabbavissajjanesu cittameva vibhattaṃ. Atha vā nayidha dhammamattavisiṭṭho puggalo pucchito, atha kho puggalavisiṭṭhaṃ cittaṃ, tasmā cittameva vissajjitanti veditabbaṃ. Yadipi puggalappadhānā pucchā, athāpi cittappadhānā, ubhayathāpi dutiyapucchāya ‘‘āmantā’’ti vattabbaṃ siyā, tathā pana avatvā nirodhakkhaṇavītikkamena atikkantakālatā na uppādakkhaṇavītikkamena atikkantakālatā viya vattamānassa atthīti dassanatthaṃ ‘‘atītaṃ citta’’nti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Yassa cittaṃ na uppajjamānanti ettha uppajjamānaṃ khaṇaṃ khaṇaṃ vītikkantaṃ atikkantakālaṃ yassa cittaṃ na hotīti attho. Esa nayo ‘‘na nirujjhamāna’’nti etthāpi.
११४-११६. मिस्सकवारेसु यस्स सरागं चित्तं उप्पज्जति न निरुज्झति, तस्स चित्तं निरुज्झिस्सति नुप्पज्जिस्सतीति पुच्छा, नोति विस्सज्जनञ्च अट्ठकथायं दस्सितं। पाळियं पन ‘‘यस्स सरागं चित्तं उप्पज्जति न निरुज्झति, तस्स सरागं चित्तं निरुज्झिस्सति नुप्पज्जिस्सती’’ति मातिकाठपनायं वुत्तत्ता विस्सज्जनेपि तथेव सन्निट्ठानसंसयत्थेसु सरागादिमिस्सकचित्तवसेनेव पुच्छा उद्धरित्वा ‘‘सरागपच्छिमचित्तस्स उप्पादक्खणे तेसं सरागं चित्तं उप्पज्जति न निरुज्झति निरुज्झिस्सति नुप्पज्जिस्सति, इतरेसं सरागचित्तस्स उप्पादक्खणे तेसं सरागं चित्तं उप्पज्जति न निरुज्झति निरुज्झिस्सति चेव उप्पज्जिस्सति चा’’ति एवमादिना नयेन येभुय्येन सुद्धिकवारसदिसमेव विस्सज्जनं कातब्बन्ति कत्वा संखित्तन्ति विञ्ञायति।
114-116. Missakavāresu yassa sarāgaṃ cittaṃ uppajjati na nirujjhati, tassa cittaṃ nirujjhissati nuppajjissatīti pucchā, noti vissajjanañca aṭṭhakathāyaṃ dassitaṃ. Pāḷiyaṃ pana ‘‘yassa sarāgaṃ cittaṃ uppajjati na nirujjhati, tassa sarāgaṃ cittaṃ nirujjhissati nuppajjissatī’’ti mātikāṭhapanāyaṃ vuttattā vissajjanepi tatheva sanniṭṭhānasaṃsayatthesu sarāgādimissakacittavaseneva pucchā uddharitvā ‘‘sarāgapacchimacittassa uppādakkhaṇe tesaṃ sarāgaṃ cittaṃ uppajjati na nirujjhati nirujjhissati nuppajjissati, itaresaṃ sarāgacittassa uppādakkhaṇe tesaṃ sarāgaṃ cittaṃ uppajjati na nirujjhati nirujjhissati ceva uppajjissati cā’’ti evamādinā nayena yebhuyyena suddhikavārasadisameva vissajjanaṃ kātabbanti katvā saṃkhittanti viññāyati.
निद्देसवारवण्णना निट्ठिता।
Niddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
चित्तयमकवण्णना निट्ठिता।
Cittayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / यमकपाळि • Yamakapāḷi / ७. अनुसययमकं • 7. Anusayayamakaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ८. चित्तयमकं • 8. Cittayamakaṃ
