| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
८. चित्तयमकं
8. Cittayamakaṃ
उद्देसवारवण्णना
Uddesavāravaṇṇanā
१-६२. सरागादीति एत्थ आदि-सद्देन ‘‘यस्स सरागं चित्तं उप्पज्जति, न निरुज्झती’’ति आरभित्वा याव ‘‘यस्स अविमुत्तं चित्त’’न्ति वारो, ताव सङ्गण्हाति। कुसलादीति पन आदि-सद्देन ‘‘यस्स कुसलं चित्तं उप्पज्जति, न निरुज्झती’’ति आरभित्वा याव ‘‘यस्स सरणं चित्तं उप्पज्जति, न निरुज्झती’’ति वारो, ताव सङ्गण्हाति, तस्मा सरागादिकुसलादीहीति सरागादीहि अविमुत्तन्तेहि, कुसलादीहि अरणन्तेहि पदेहि मिस्सका वारा। सुद्धिकाति केवला यथावुत्तसरागादीहि कुसलादीहि च अमिस्सका। तयो तयोति पुग्गलधम्मवसेन तयो तयो महावारा। यदि एवं कथं सोळस पुग्गलवाराति आह ‘‘तत्थ तत्थ पन वुत्ते सम्पिण्डेत्वा’’ति। तत्थ तत्थ सोळसविधे सरागादिमिस्सकचित्ते वुत्ते पुग्गले एव एकज्झं सम्पिण्डेत्वा सङ्गहेत्वा ‘‘सोळस पुग्गलवारा’’ति वुत्तं। ‘‘धम्मपुग्गलधम्मवारा’’ति एत्थापि एसेव नयो। न निरन्तरं वुत्तेति धम्मे पुग्गलधम्मे च अनामसित्वा सोळससुपि ठानेसु निरन्तरं पुग्गले एव वुत्ते सम्पिण्डेत्वा सोळस पुग्गलवारा न वुत्ताति अत्थो।
1-62. Sarāgādīti ettha ādi-saddena ‘‘yassa sarāgaṃ cittaṃ uppajjati, na nirujjhatī’’ti ārabhitvā yāva ‘‘yassa avimuttaṃ citta’’nti vāro, tāva saṅgaṇhāti. Kusalādīti pana ādi-saddena ‘‘yassa kusalaṃ cittaṃ uppajjati, na nirujjhatī’’ti ārabhitvā yāva ‘‘yassa saraṇaṃ cittaṃ uppajjati, na nirujjhatī’’ti vāro, tāva saṅgaṇhāti, tasmā sarāgādikusalādīhīti sarāgādīhi avimuttantehi, kusalādīhi araṇantehi padehi missakā vārā. Suddhikāti kevalā yathāvuttasarāgādīhi kusalādīhi ca amissakā. Tayo tayoti puggaladhammavasena tayo tayo mahāvārā. Yadi evaṃ kathaṃ soḷasa puggalavārāti āha ‘‘tattha tattha pana vutte sampiṇḍetvā’’ti. Tattha tattha soḷasavidhe sarāgādimissakacitte vutte puggale eva ekajjhaṃ sampiṇḍetvā saṅgahetvā ‘‘soḷasa puggalavārā’’ti vuttaṃ. ‘‘Dhammapuggaladhammavārā’’ti etthāpi eseva nayo. Na nirantaraṃ vutteti dhamme puggaladhamme ca anāmasitvā soḷasasupi ṭhānesu nirantaraṃ puggale eva vutte sampiṇḍetvā soḷasa puggalavārā na vuttāti attho.
संसग्गवसेनाति संसज्जनवसेन देसनाय विमिस्सनवसेन। अञ्ञथा हि उप्पादनिरोधा पच्चुप्पन्नानागतकाला च कथं संसज्जीयन्ति। सेसानम्पि वारानन्ति उप्पादुप्पन्नवारादीनं। तंतंनामताति यथा ‘‘यस्स चित्तं उप्पज्जति, तस्स चित्तं उप्पन्न’’न्तिआदिना उप्पादउप्पन्नभावामसनतो उप्पादउप्पन्नवारोति नामं पाळितो एव विञ्ञायति, एवं सेसवारानम्पीति आह ‘‘तंतंनामता पाळिअनुसारेन वेदितब्बा’’ति।
Saṃsaggavasenāti saṃsajjanavasena desanāya vimissanavasena. Aññathā hi uppādanirodhā paccuppannānāgatakālā ca kathaṃ saṃsajjīyanti. Sesānampi vārānanti uppāduppannavārādīnaṃ. Taṃtaṃnāmatāti yathā ‘‘yassa cittaṃ uppajjati, tassa cittaṃ uppanna’’ntiādinā uppādauppannabhāvāmasanato uppādauppannavāroti nāmaṃ pāḷito eva viññāyati, evaṃ sesavārānampīti āha ‘‘taṃtaṃnāmatā pāḷianusārena veditabbā’’ti.
उद्देसवारवण्णना निट्ठिता।
Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
निद्देसवारवण्णना
Niddesavāravaṇṇanā
६३. तथारूपस्सेवाति पच्छिमचित्तसमङ्गिनो एव। तञ्च चित्तन्ति तञ्च यथावुत्तक्खणं पच्छिमचित्तं। ‘‘एवंपकार’’न्ति इमस्स अत्थं दस्सेतुं ‘‘भङ्गक्खणसमङ्गिमेवा’’ति वुत्तं निरुज्झमानाकारस्स ‘‘एवंपकार’’न्ति वुत्तत्ता।
63. Tathārūpassevāti pacchimacittasamaṅgino eva. Tañca cittanti tañca yathāvuttakkhaṇaṃ pacchimacittaṃ. ‘‘Evaṃpakāra’’nti imassa atthaṃ dassetuṃ ‘‘bhaṅgakkhaṇasamaṅgimevā’’ti vuttaṃ nirujjhamānākārassa ‘‘evaṃpakāra’’nti vuttattā.
६५-८२. द्वयमेतन्ति यं ‘‘खणपच्चुप्पन्नमेव चित्तं उप्पादक्खणापगमेन उप्पज्जित्थ नाम, तदेव उप्पादक्खणे उप्पादं पत्तत्ता उप्पज्जित्थ, अनतीतत्ता उप्पज्जति नामा’’ति वुत्तं, एतं उभयम्पि। एवं न सक्का वत्तुन्ति इमिना वुत्तप्पकारेन न सक्का वत्तुं, पकारन्तरेन पन सक्का वत्तुन्ति अधिप्पायो। तत्थ ‘‘न ही’’तिआदिना पठमपक्खं विभावेति। विभजितब्बं सियाति ‘‘भङ्गक्खणे तं चित्तं उप्पज्जित्थ, नो च उप्पज्जति, उप्पादक्खणे तं चित्तं उप्पज्जित्थ चेव उप्पज्जति चा’’ति विभजितब्बं सिया, न च विभत्तं । ‘‘आमन्ता’’ति वत्तब्बं सिया खणपच्चुप्पन्ने चित्ते वुत्तनयेन उभयस्सपि लब्भमानत्ता, न च वुत्तं। इदानि येन पकारेन सक्का वत्तुं, तं दस्सेतुं ‘‘चित्तस्स भङ्गक्खणे’’तिआदिमाह। पुग्गलो वुत्तो, पुग्गलवारो हेसोति अधिप्पायो। तस्साति पुग्गलस्स। न च किञ्चि चित्तं उप्पज्जति चित्तस्स भङ्गक्खणसमङ्गिभावतो। तं पन चित्तं उप्पज्जति, यं चित्तसमङ्गी सो पुग्गलोति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। यदि अनेकचित्तवसेनायं यमकदेसना पवत्ताति चोदनं सन्धायाह ‘‘चित्तन्ति हि…पे॰… तिट्ठती’’ति। सन्निट्ठानवसेन नियमो वेदितब्बो, अञ्ञथा ‘‘नो च तेसं चित्तं उप्पज्जती’’तिआदिना पटिसेधो न युज्जेय्याति अधिप्पायो। तादिसन्ति तथारूपं, यदवत्थो उप्पन्नउप्पज्जमानतादिपरियायेहि वत्तब्बो होति, तदवत्थन्ति अत्थो।
65-82. Dvayametanti yaṃ ‘‘khaṇapaccuppannameva cittaṃ uppādakkhaṇāpagamena uppajjittha nāma, tadeva uppādakkhaṇe uppādaṃ pattattā uppajjittha, anatītattā uppajjati nāmā’’ti vuttaṃ, etaṃ ubhayampi. Evaṃ na sakkā vattunti iminā vuttappakārena na sakkā vattuṃ, pakārantarena pana sakkā vattunti adhippāyo. Tattha ‘‘na hī’’tiādinā paṭhamapakkhaṃ vibhāveti. Vibhajitabbaṃ siyāti ‘‘bhaṅgakkhaṇe taṃ cittaṃ uppajjittha, no ca uppajjati, uppādakkhaṇe taṃ cittaṃ uppajjittha ceva uppajjati cā’’ti vibhajitabbaṃ siyā, na ca vibhattaṃ . ‘‘Āmantā’’ti vattabbaṃ siyā khaṇapaccuppanne citte vuttanayena ubhayassapi labbhamānattā, na ca vuttaṃ. Idāni yena pakārena sakkā vattuṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘cittassa bhaṅgakkhaṇe’’tiādimāha. Puggalo vutto, puggalavāro hesoti adhippāyo. Tassāti puggalassa. Na ca kiñci cittaṃ uppajjati cittassa bhaṅgakkhaṇasamaṅgibhāvato. Taṃ pana cittaṃ uppajjati, yaṃ cittasamaṅgī so puggaloti evamettha attho daṭṭhabbo. Yadi anekacittavasenāyaṃ yamakadesanā pavattāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘cittanti hi…pe… tiṭṭhatī’’ti. Sanniṭṭhānavasena niyamo veditabbo, aññathā ‘‘no ca tesaṃ cittaṃ uppajjatī’’tiādinā paṭisedho na yujjeyyāti adhippāyo. Tādisanti tathārūpaṃ, yadavattho uppannauppajjamānatādipariyāyehi vattabbo hoti, tadavatthanti attho.
८३-११३. इमस्स पुग्गलवारत्ताति ‘‘यस्स चित्तं उप्पज्जमान’’न्तिआदिनयप्पवत्तस्स इमस्स अतिक्कन्तकालवारस्स पुग्गलवारत्ता। पुग्गलो पुच्छितोति ‘‘यस्स चित्तं उप्पज्जमानं…पे॰… तस्स चित्त’’न्ति चित्तसमङ्गिपुग्गलो पुच्छितोति पुग्गलस्सेव विस्सज्जनेन भवितब्बं, इतरथा अञ्ञं पुच्छितं अञ्ञं विस्सज्जितं सिया। न कोचि पुग्गलो न गहितो सब्बसत्तानं अनिब्बत्तचित्तताभावतो। ते च पन सब्बे पुग्गला। निरुज्झमानक्खणातीतचित्ताति निरुज्झमानक्खणा हुत्वा अतीतचित्ता। तथा दुतियततियाति यथा पठमपञ्हो अनवसेसपुग्गलविसयत्ता पटिवचनेन विस्सज्जेतब्बो सिया, तथा ततो एव दुतियततियपञ्हा ‘‘आमन्ता’’इच्चेव विस्सज्जेतब्बा सियुन्ति अत्थो। चतुत्थो पन पञ्हो एवं विभजित्वा पुग्गलवसेनेव विस्सज्जेतब्बोति दस्सेन्तो ‘‘पच्छिमचित्तस्सा’’तिआदिं वत्वा तथा अवचने कारणं दस्सेन्तो ‘‘चित्तवसेन पुग्गलववत्थानतो’’तिआदिमाह। ‘‘भङ्गक्खणे चित्तं उप्पादक्खणं वीतिक्कन्त’’न्ति इमिना वत्तमानस्स चित्तस्स वसेन पुग्गलो उप्पादक्खणातीतचित्तो, ‘‘अतीतं चित्तं उप्पादक्खणञ्च वीतिक्कन्तन्ति भङ्गक्खणञ्च वीतिक्कन्त’’न्ति इमिना पन अतीतस्स चित्तस्स वसेन पुग्गलो उप्पादक्खणातीतचित्तो वुत्तो।
83-113. Imassa puggalavārattāti ‘‘yassa cittaṃ uppajjamāna’’ntiādinayappavattassa imassa atikkantakālavārassa puggalavārattā. Puggalo pucchitoti ‘‘yassa cittaṃ uppajjamānaṃ…pe… tassa citta’’nti cittasamaṅgipuggalo pucchitoti puggalasseva vissajjanena bhavitabbaṃ, itarathā aññaṃ pucchitaṃ aññaṃ vissajjitaṃ siyā. Na koci puggalo na gahito sabbasattānaṃ anibbattacittatābhāvato. Te ca pana sabbe puggalā. Nirujjhamānakkhaṇātītacittāti nirujjhamānakkhaṇā hutvā atītacittā. Tathā dutiyatatiyāti yathā paṭhamapañho anavasesapuggalavisayattā paṭivacanena vissajjetabbo siyā, tathā tato eva dutiyatatiyapañhā ‘‘āmantā’’icceva vissajjetabbā siyunti attho. Catuttho pana pañho evaṃ vibhajitvā puggalavaseneva vissajjetabboti dassento ‘‘pacchimacittassā’’tiādiṃ vatvā tathā avacane kāraṇaṃ dassento ‘‘cittavasena puggalavavatthānato’’tiādimāha. ‘‘Bhaṅgakkhaṇe cittaṃ uppādakkhaṇaṃ vītikkanta’’nti iminā vattamānassa cittassa vasena puggalo uppādakkhaṇātītacitto, ‘‘atītaṃ cittaṃ uppādakkhaṇañca vītikkantanti bhaṅgakkhaṇañca vītikkanta’’nti iminā pana atītassa cittassa vasena puggalo uppādakkhaṇātītacitto vutto.
तत्थाति तेसु द्वीसु पुग्गलेसु। पुरिमस्साति पठमं वुत्तस्स सन्निट्ठानपदसङ्गहितस्स चित्तं न भङ्गक्खणं वीतिक्कन्तं। ‘‘नो च भङ्गक्खणं वीतिक्कन्त’’न्ति हि वुत्तं। पच्छिमस्स वीतिक्कन्तं चित्तं भङ्गक्खणन्ति सम्बन्धो। ‘‘भङ्गक्खणञ्च वीतिक्कन्त’’न्ति हि वुत्तं। एवमादिको पुग्गलविभागोति दुतियपञ्हादीसु वुत्तं सन्धायाह। तस्स चित्तस्स तंतंखणवीतिक्कमावीतिक्कमदस्सनवसेनाति तस्स तस्स उप्पादक्खणस्स भङ्गक्खणस्स च यथारहं वीतिक्कमस्स अवीतिक्कमस्स च दस्सनवसेन दस्सितो होति पुग्गलविभागोति योजना। इधाति इमस्मिं अतिक्कन्तकालवारे। पुग्गलविसिट्ठं चित्तं पुच्छितं ‘‘यस्स चित्तं तस्स चित्त’’न्ति वुत्तत्ता। यदिपि पुग्गलप्पधाना पुच्छा पुग्गलवारत्ता। अथापि चित्तप्पधाना पुग्गलं विसेसनभावेन गहेत्वा चित्तस्स विसेसितत्ता। उभयथापि दुतियपुच्छाय ‘‘आमन्ता’’ति वत्तब्बं सिया अनवसेसपुग्गलविसयत्ता। तथा पन अवत्वा ‘‘अतीतं चित्त’’न्ति वुत्तं, कस्मा निरोधक्खण…पे॰… दस्सनत्थन्ति दट्ठब्बन्ति योजना। एस नयो ‘‘न निरुज्झमान’’न्ति एत्थापीति निरुज्झमानं खणं निरोधक्खणं खणं वीतिक्कन्तकालं किं तस्स चित्तं न होतीति अत्थो।
Tatthāti tesu dvīsu puggalesu. Purimassāti paṭhamaṃ vuttassa sanniṭṭhānapadasaṅgahitassa cittaṃ na bhaṅgakkhaṇaṃ vītikkantaṃ. ‘‘No ca bhaṅgakkhaṇaṃ vītikkanta’’nti hi vuttaṃ. Pacchimassa vītikkantaṃ cittaṃ bhaṅgakkhaṇanti sambandho. ‘‘Bhaṅgakkhaṇañca vītikkanta’’nti hi vuttaṃ. Evamādiko puggalavibhāgoti dutiyapañhādīsu vuttaṃ sandhāyāha. Tassa cittassa taṃtaṃkhaṇavītikkamāvītikkamadassanavasenāti tassa tassa uppādakkhaṇassa bhaṅgakkhaṇassa ca yathārahaṃ vītikkamassa avītikkamassa ca dassanavasena dassito hoti puggalavibhāgoti yojanā. Idhāti imasmiṃ atikkantakālavāre. Puggalavisiṭṭhaṃ cittaṃ pucchitaṃ ‘‘yassa cittaṃ tassa citta’’nti vuttattā. Yadipi puggalappadhānā pucchā puggalavārattā. Athāpi cittappadhānā puggalaṃ visesanabhāvena gahetvā cittassa visesitattā. Ubhayathāpi dutiyapucchāya ‘‘āmantā’’ti vattabbaṃ siyā anavasesapuggalavisayattā. Tathā pana avatvā ‘‘atītaṃ citta’’nti vuttaṃ, kasmā nirodhakkhaṇa…pe… dassanatthanti daṭṭhabbanti yojanā. Esa nayo ‘‘na nirujjhamāna’’nti etthāpīti nirujjhamānaṃ khaṇaṃ nirodhakkhaṇaṃ khaṇaṃ vītikkantakālaṃ kiṃ tassa cittaṃ na hotīti attho.
११४-११६. सरागपच्छिमचित्तस्साति सरागचित्तेसु पच्छिमस्स चित्तस्स, एकस्स पुग्गलस्स रागसम्पयुत्तचित्तेसु यं सब्बपच्छिमं चित्तं, तस्स। सो पन पुग्गलो अनागामी वेदितब्बो। न निरुज्झति निरोधासमङ्गिताय। निरुज्झिस्सति इदानि निरोधं पापुणिस्सति। अप्पटिसन्धिकत्ता पन ततो अञ्ञं नुप्पज्जिस्सति। इतरेसन्ति यथावुत्तसरागपच्छिमचित्तसमङ्गिं वीतरागचित्तसमङ्गिञ्च ठपेत्वा अवसेसानं इतरसेक्खानञ्चेव पुथुज्जनानञ्च।
114-116. Sarāgapacchimacittassāti sarāgacittesu pacchimassa cittassa, ekassa puggalassa rāgasampayuttacittesu yaṃ sabbapacchimaṃ cittaṃ, tassa. So pana puggalo anāgāmī veditabbo. Na nirujjhati nirodhāsamaṅgitāya. Nirujjhissati idāni nirodhaṃ pāpuṇissati. Appaṭisandhikattā pana tato aññaṃ nuppajjissati. Itaresanti yathāvuttasarāgapacchimacittasamaṅgiṃ vītarāgacittasamaṅgiñca ṭhapetvā avasesānaṃ itarasekkhānañceva puthujjanānañca.
निद्देसवारवण्णना निट्ठिता।
Niddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
चित्तयमकवण्णना निट्ठिता।
Cittayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / यमकपाळि • Yamakapāḷi / ७. अनुसययमकं • 7. Anusayayamakaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ८. चित्तयमकं • 8. Cittayamakaṃ
