| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปญฺจปกรณ-อนุฎีกา • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
๘. จิตฺตยมกํ
8. Cittayamakaṃ
อุเทฺทสวารวณฺณนา
Uddesavāravaṇṇanā
๑-๖๒. สราคาทีติ เอตฺถ อาทิ-สเทฺทน ‘‘ยสฺส สราคํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘ยสฺส อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ วาโร, ตาว สงฺคณฺหาติฯ กุสลาทีติ ปน อาทิ-สเทฺทน ‘‘ยสฺส กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘ยสฺส สรณํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ วาโร, ตาว สงฺคณฺหาติ, ตสฺมา สราคาทิกุสลาทีหีติ สราคาทีหิ อวิมุตฺตเนฺตหิ, กุสลาทีหิ อรณเนฺตหิ ปเทหิ มิสฺสกา วาราฯ สุทฺธิกาติ เกวลา ยถาวุตฺตสราคาทีหิ กุสลาทีหิ จ อมิสฺสกาฯ ตโย ตโยติ ปุคฺคลธมฺมวเสน ตโย ตโย มหาวาราฯ ยทิ เอวํ กถํ โสฬส ปุคฺคลวาราติ อาห ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ปน วุเตฺต สมฺปิเณฺฑตฺวา’’ติฯ ตตฺถ ตตฺถ โสฬสวิเธ สราคาทิมิสฺสกจิเตฺต วุเตฺต ปุคฺคเล เอว เอกชฺฌํ สมฺปิเณฺฑตฺวา สงฺคเหตฺวา ‘‘โสฬส ปุคฺคลวารา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ธมฺมปุคฺคลธมฺมวารา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ น นิรนฺตรํ วุเตฺตติ ธเมฺม ปุคฺคลธเมฺม จ อนามสิตฺวา โสฬสสุปิ ฐาเนสุ นิรนฺตรํ ปุคฺคเล เอว วุเตฺต สมฺปิเณฺฑตฺวา โสฬส ปุคฺคลวารา น วุตฺตาติ อโตฺถฯ
1-62. Sarāgādīti ettha ādi-saddena ‘‘yassa sarāgaṃ cittaṃ uppajjati, na nirujjhatī’’ti ārabhitvā yāva ‘‘yassa avimuttaṃ citta’’nti vāro, tāva saṅgaṇhāti. Kusalādīti pana ādi-saddena ‘‘yassa kusalaṃ cittaṃ uppajjati, na nirujjhatī’’ti ārabhitvā yāva ‘‘yassa saraṇaṃ cittaṃ uppajjati, na nirujjhatī’’ti vāro, tāva saṅgaṇhāti, tasmā sarāgādikusalādīhīti sarāgādīhi avimuttantehi, kusalādīhi araṇantehi padehi missakā vārā. Suddhikāti kevalā yathāvuttasarāgādīhi kusalādīhi ca amissakā. Tayo tayoti puggaladhammavasena tayo tayo mahāvārā. Yadi evaṃ kathaṃ soḷasa puggalavārāti āha ‘‘tattha tattha pana vutte sampiṇḍetvā’’ti. Tattha tattha soḷasavidhe sarāgādimissakacitte vutte puggale eva ekajjhaṃ sampiṇḍetvā saṅgahetvā ‘‘soḷasa puggalavārā’’ti vuttaṃ. ‘‘Dhammapuggaladhammavārā’’ti etthāpi eseva nayo. Na nirantaraṃ vutteti dhamme puggaladhamme ca anāmasitvā soḷasasupi ṭhānesu nirantaraṃ puggale eva vutte sampiṇḍetvā soḷasa puggalavārā na vuttāti attho.
สํสคฺควเสนาติ สํสชฺชนวเสน เทสนาย วิมิสฺสนวเสนฯ อญฺญถา หิ อุปฺปาทนิโรธา ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลา จ กถํ สํสชฺชียนฺติฯ เสสานมฺปิ วารานนฺติ อุปฺปาทุปฺปนฺนวาราทีนํฯ ตํตํนามตาติ ยถา ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺน’’นฺติอาทินา อุปฺปาทอุปฺปนฺนภาวามสนโต อุปฺปาทอุปฺปนฺนวาโรติ นามํ ปาฬิโต เอว วิญฺญายติ, เอวํ เสสวารานมฺปีติ อาห ‘‘ตํตํนามตา ปาฬิอนุสาเรน เวทิตพฺพา’’ติฯ
Saṃsaggavasenāti saṃsajjanavasena desanāya vimissanavasena. Aññathā hi uppādanirodhā paccuppannānāgatakālā ca kathaṃ saṃsajjīyanti. Sesānampi vārānanti uppāduppannavārādīnaṃ. Taṃtaṃnāmatāti yathā ‘‘yassa cittaṃ uppajjati, tassa cittaṃ uppanna’’ntiādinā uppādauppannabhāvāmasanato uppādauppannavāroti nāmaṃ pāḷito eva viññāyati, evaṃ sesavārānampīti āha ‘‘taṃtaṃnāmatā pāḷianusārena veditabbā’’ti.
อุเทฺทสวารวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
นิเทฺทสวารวณฺณนา
Niddesavāravaṇṇanā
๖๓. ตถารูปเสฺสวาติ ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิโน เอวฯ ตญฺจ จิตฺตนฺติ ตญฺจ ยถาวุตฺตกฺขณํ ปจฺฉิมจิตฺตํฯ ‘‘เอวํปการ’’นฺติ อิมสฺส อตฺถํ ทเสฺสตุํ ‘‘ภงฺคกฺขณสมงฺคิเมวา’’ติ วุตฺตํ นิรุชฺฌมานาการสฺส ‘‘เอวํปการ’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ
63. Tathārūpassevāti pacchimacittasamaṅgino eva. Tañca cittanti tañca yathāvuttakkhaṇaṃ pacchimacittaṃ. ‘‘Evaṃpakāra’’nti imassa atthaṃ dassetuṃ ‘‘bhaṅgakkhaṇasamaṅgimevā’’ti vuttaṃ nirujjhamānākārassa ‘‘evaṃpakāra’’nti vuttattā.
๖๕-๘๒. ทฺวยเมตนฺติ ยํ ‘‘ขณปจฺจุปฺปนฺนเมว จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณาปคเมน อุปฺปชฺชิตฺถ นาม, ตเทว อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปาทํ ปตฺตตฺตา อุปฺปชฺชิตฺถ, อนตีตตฺตา อุปฺปชฺชติ นามา’’ติ วุตฺตํ, เอตํ อุภยมฺปิฯ เอวํ น สกฺกา วตฺตุนฺติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน น สกฺกา วตฺตุํ, ปการนฺตเรน ปน สกฺกา วตฺตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ ‘‘น หี’’ติอาทินา ปฐมปกฺขํ วิภาเวติฯ วิภชิตพฺพํ สิยาติ ‘‘ภงฺคกฺขเณ ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปาทกฺขเณ ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ เจว อุปฺปชฺชติ จา’’ติ วิภชิตพฺพํ สิยา, น จ วิภตฺตํ ฯ ‘‘อามนฺตา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา ขณปจฺจุปฺปเนฺน จิเตฺต วุตฺตนเยน อุภยสฺสปิ ลพฺภมานตฺตา, น จ วุตฺตํฯ อิทานิ เยน ปกาเรน สกฺกา วตฺตุํ, ตํ ทเสฺสตุํ ‘‘จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ’’ติอาทิมาหฯ ปุคฺคโล วุโตฺต, ปุคฺคลวาโร เหโสติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺสาติ ปุคฺคลสฺสฯ น จ กิญฺจิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขณสมงฺคิภาวโตฯ ตํ ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ยํ จิตฺตสมงฺคี โส ปุคฺคโลติ เอวเมตฺถ อโตฺถ ทฎฺฐโพฺพฯ ยทิ อเนกจิตฺตวเสนายํ ยมกเทสนา ปวตฺตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘จิตฺตนฺติ หิ…เป.… ติฎฺฐตี’’ติฯ สนฺนิฎฺฐานวเสน นิยโม เวทิตโพฺพ, อญฺญถา ‘‘โน จ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ปฎิเสโธ น ยุเชฺชยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ตาทิสนฺติ ตถารูปํ, ยทวโตฺถ อุปฺปนฺนอุปฺปชฺชมานตาทิปริยาเยหิ วตฺตโพฺพ โหติ, ตทวตฺถนฺติ อโตฺถฯ
65-82. Dvayametanti yaṃ ‘‘khaṇapaccuppannameva cittaṃ uppādakkhaṇāpagamena uppajjittha nāma, tadeva uppādakkhaṇe uppādaṃ pattattā uppajjittha, anatītattā uppajjati nāmā’’ti vuttaṃ, etaṃ ubhayampi. Evaṃ na sakkā vattunti iminā vuttappakārena na sakkā vattuṃ, pakārantarena pana sakkā vattunti adhippāyo. Tattha ‘‘na hī’’tiādinā paṭhamapakkhaṃ vibhāveti. Vibhajitabbaṃ siyāti ‘‘bhaṅgakkhaṇe taṃ cittaṃ uppajjittha, no ca uppajjati, uppādakkhaṇe taṃ cittaṃ uppajjittha ceva uppajjati cā’’ti vibhajitabbaṃ siyā, na ca vibhattaṃ . ‘‘Āmantā’’ti vattabbaṃ siyā khaṇapaccuppanne citte vuttanayena ubhayassapi labbhamānattā, na ca vuttaṃ. Idāni yena pakārena sakkā vattuṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘cittassa bhaṅgakkhaṇe’’tiādimāha. Puggalo vutto, puggalavāro hesoti adhippāyo. Tassāti puggalassa. Na ca kiñci cittaṃ uppajjati cittassa bhaṅgakkhaṇasamaṅgibhāvato. Taṃ pana cittaṃ uppajjati, yaṃ cittasamaṅgī so puggaloti evamettha attho daṭṭhabbo. Yadi anekacittavasenāyaṃ yamakadesanā pavattāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘cittanti hi…pe… tiṭṭhatī’’ti. Sanniṭṭhānavasena niyamo veditabbo, aññathā ‘‘no ca tesaṃ cittaṃ uppajjatī’’tiādinā paṭisedho na yujjeyyāti adhippāyo. Tādisanti tathārūpaṃ, yadavattho uppannauppajjamānatādipariyāyehi vattabbo hoti, tadavatthanti attho.
๘๓-๑๑๓. อิมสฺส ปุคฺคลวารตฺตาติ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตสฺส อิมสฺส อติกฺกนฺตกาลวารสฺส ปุคฺคลวารตฺตาฯ ปุคฺคโล ปุจฺฉิโตติ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ…เป.… ตสฺส จิตฺต’’นฺติ จิตฺตสมงฺคิปุคฺคโล ปุจฺฉิโตติ ปุคฺคลเสฺสว วิสฺสชฺชเนน ภวิตพฺพํ, อิตรถา อญฺญํ ปุจฺฉิตํ อญฺญํ วิสฺสชฺชิตํ สิยาฯ น โกจิ ปุคฺคโล น คหิโต สพฺพสตฺตานํ อนิพฺพตฺตจิตฺตตาภาวโตฯ เต จ ปน สเพฺพ ปุคฺคลาฯ นิรุชฺฌมานกฺขณาตีตจิตฺตาติ นิรุชฺฌมานกฺขณา หุตฺวา อตีตจิตฺตาฯ ตถา ทุติยตติยาติ ยถา ปฐมปโญฺห อนวเสสปุคฺคลวิสยตฺตา ปฎิวจเนน วิสฺสเชฺชตโพฺพ สิยา, ตถา ตโต เอว ทุติยตติยปญฺหา ‘‘อามนฺตา’’อิเจฺจว วิสฺสเชฺชตพฺพา สิยุนฺติ อโตฺถฯ จตุโตฺถ ปน ปโญฺห เอวํ วิภชิตฺวา ปุคฺคลวเสเนว วิสฺสเชฺชตโพฺพติ ทเสฺสโนฺต ‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสฺสา’’ติอาทิํ วตฺวา ตถา อวจเน การณํ ทเสฺสโนฺต ‘‘จิตฺตวเสน ปุคฺคลววตฺถานโต’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ วีติกฺกนฺต’’นฺติ อิมินา วตฺตมานสฺส จิตฺตสฺส วเสน ปุคฺคโล อุปฺปาทกฺขณาตีตจิโตฺต, ‘‘อตีตํ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณญฺจ วีติกฺกนฺตนฺติ ภงฺคกฺขณญฺจ วีติกฺกนฺต’’นฺติ อิมินา ปน อตีตสฺส จิตฺตสฺส วเสน ปุคฺคโล อุปฺปาทกฺขณาตีตจิโตฺต วุโตฺตฯ
83-113. Imassa puggalavārattāti ‘‘yassa cittaṃ uppajjamāna’’ntiādinayappavattassa imassa atikkantakālavārassa puggalavārattā. Puggalo pucchitoti ‘‘yassa cittaṃ uppajjamānaṃ…pe… tassa citta’’nti cittasamaṅgipuggalo pucchitoti puggalasseva vissajjanena bhavitabbaṃ, itarathā aññaṃ pucchitaṃ aññaṃ vissajjitaṃ siyā. Na koci puggalo na gahito sabbasattānaṃ anibbattacittatābhāvato. Te ca pana sabbe puggalā. Nirujjhamānakkhaṇātītacittāti nirujjhamānakkhaṇā hutvā atītacittā. Tathā dutiyatatiyāti yathā paṭhamapañho anavasesapuggalavisayattā paṭivacanena vissajjetabbo siyā, tathā tato eva dutiyatatiyapañhā ‘‘āmantā’’icceva vissajjetabbā siyunti attho. Catuttho pana pañho evaṃ vibhajitvā puggalavaseneva vissajjetabboti dassento ‘‘pacchimacittassā’’tiādiṃ vatvā tathā avacane kāraṇaṃ dassento ‘‘cittavasena puggalavavatthānato’’tiādimāha. ‘‘Bhaṅgakkhaṇe cittaṃ uppādakkhaṇaṃ vītikkanta’’nti iminā vattamānassa cittassa vasena puggalo uppādakkhaṇātītacitto, ‘‘atītaṃ cittaṃ uppādakkhaṇañca vītikkantanti bhaṅgakkhaṇañca vītikkanta’’nti iminā pana atītassa cittassa vasena puggalo uppādakkhaṇātītacitto vutto.
ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ ปุคฺคเลสุฯ ปุริมสฺสาติ ปฐมํ วุตฺตสฺส สนฺนิฎฺฐานปทสงฺคหิตสฺส จิตฺตํ น ภงฺคกฺขณํ วีติกฺกนฺตํฯ ‘‘โน จ ภงฺคกฺขณํ วีติกฺกนฺต’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ปจฺฉิมสฺส วีติกฺกนฺตํ จิตฺตํ ภงฺคกฺขณนฺติ สมฺพโนฺธฯ ‘‘ภงฺคกฺขณญฺจ วีติกฺกนฺต’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ เอวมาทิโก ปุคฺคลวิภาโคติ ทุติยปญฺหาทีสุ วุตฺตํ สนฺธายาหฯ ตสฺส จิตฺตสฺส ตํตํขณวีติกฺกมาวีติกฺกมทสฺสนวเสนาติ ตสฺส ตสฺส อุปฺปาทกฺขณสฺส ภงฺคกฺขณสฺส จ ยถารหํ วีติกฺกมสฺส อวีติกฺกมสฺส จ ทสฺสนวเสน ทสฺสิโต โหติ ปุคฺคลวิภาโคติ โยชนาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ อติกฺกนฺตกาลวาเรฯ ปุคฺคลวิสิฎฺฐํ จิตฺตํ ปุจฺฉิตํ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ ตสฺส จิตฺต’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ ยทิปิ ปุคฺคลปฺปธานา ปุจฺฉา ปุคฺคลวารตฺตาฯ อถาปิ จิตฺตปฺปธานา ปุคฺคลํ วิเสสนภาเวน คเหตฺวา จิตฺตสฺส วิเสสิตตฺตาฯ อุภยถาปิ ทุติยปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา อนวเสสปุคฺคลวิสยตฺตาฯ ตถา ปน อวตฺวา ‘‘อตีตํ จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, กสฺมา นิโรธกฺขณ…เป.… ทสฺสนตฺถนฺติ ทฎฺฐพฺพนฺติ โยชนาฯ เอส นโย ‘‘น นิรุชฺฌมาน’’นฺติ เอตฺถาปีติ นิรุชฺฌมานํ ขณํ นิโรธกฺขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตกาลํ กิํ ตสฺส จิตฺตํ น โหตีติ อโตฺถฯ
Tatthāti tesu dvīsu puggalesu. Purimassāti paṭhamaṃ vuttassa sanniṭṭhānapadasaṅgahitassa cittaṃ na bhaṅgakkhaṇaṃ vītikkantaṃ. ‘‘No ca bhaṅgakkhaṇaṃ vītikkanta’’nti hi vuttaṃ. Pacchimassa vītikkantaṃ cittaṃ bhaṅgakkhaṇanti sambandho. ‘‘Bhaṅgakkhaṇañca vītikkanta’’nti hi vuttaṃ. Evamādiko puggalavibhāgoti dutiyapañhādīsu vuttaṃ sandhāyāha. Tassa cittassa taṃtaṃkhaṇavītikkamāvītikkamadassanavasenāti tassa tassa uppādakkhaṇassa bhaṅgakkhaṇassa ca yathārahaṃ vītikkamassa avītikkamassa ca dassanavasena dassito hoti puggalavibhāgoti yojanā. Idhāti imasmiṃ atikkantakālavāre. Puggalavisiṭṭhaṃ cittaṃ pucchitaṃ ‘‘yassa cittaṃ tassa citta’’nti vuttattā. Yadipi puggalappadhānā pucchā puggalavārattā. Athāpi cittappadhānā puggalaṃ visesanabhāvena gahetvā cittassa visesitattā. Ubhayathāpi dutiyapucchāya ‘‘āmantā’’ti vattabbaṃ siyā anavasesapuggalavisayattā. Tathā pana avatvā ‘‘atītaṃ citta’’nti vuttaṃ, kasmā nirodhakkhaṇa…pe… dassanatthanti daṭṭhabbanti yojanā. Esa nayo ‘‘na nirujjhamāna’’nti etthāpīti nirujjhamānaṃ khaṇaṃ nirodhakkhaṇaṃ khaṇaṃ vītikkantakālaṃ kiṃ tassa cittaṃ na hotīti attho.
๑๑๔-๑๑๖. สราคปจฺฉิมจิตฺตสฺสาติ สราคจิเตฺตสุ ปจฺฉิมสฺส จิตฺตสฺส, เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ราคสมฺปยุตฺตจิเตฺตสุ ยํ สพฺพปจฺฉิมํ จิตฺตํ, ตสฺสฯ โส ปน ปุคฺคโล อนาคามี เวทิตโพฺพฯ น นิรุชฺฌติ นิโรธาสมงฺคิตายฯ นิรุชฺฌิสฺสติ อิทานิ นิโรธํ ปาปุณิสฺสติฯ อปฺปฎิสนฺธิกตฺตา ปน ตโต อญฺญํ นุปฺปชฺชิสฺสติฯ อิตเรสนฺติ ยถาวุตฺตสราคปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิํ วีตราคจิตฺตสมงฺคิญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสานํ อิตรเสกฺขานเญฺจว ปุถุชฺชนานญฺจฯ
114-116. Sarāgapacchimacittassāti sarāgacittesu pacchimassa cittassa, ekassa puggalassa rāgasampayuttacittesu yaṃ sabbapacchimaṃ cittaṃ, tassa. So pana puggalo anāgāmī veditabbo. Na nirujjhati nirodhāsamaṅgitāya. Nirujjhissati idāni nirodhaṃ pāpuṇissati. Appaṭisandhikattā pana tato aññaṃ nuppajjissati. Itaresanti yathāvuttasarāgapacchimacittasamaṅgiṃ vītarāgacittasamaṅgiñca ṭhapetvā avasesānaṃ itarasekkhānañceva puthujjanānañca.
นิเทฺทสวารวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Niddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
จิตฺตยมกวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Cittayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / อภิธมฺมปิฎก • Abhidhammapiṭaka / ยมกปาฬิ • Yamakapāḷi / ๗. อนุสยยมกํ • 7. Anusayayamakaṃ
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ปญฺจปกรณ-มูลฎีกา • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ๘. จิตฺตยมกํ • 8. Cittayamakaṃ
