| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පඤ්‌චපකරණ-මූලටීකා • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
8. චිත්‌තයමකං
8. Cittayamakaṃ
උද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා
Uddesavāravaṇṇanā
1-62. චිත්‌තයමකවණ්‌ණනායං ආදිතොව තයො සුද්‌ධිකමහාවාරා හොන්‌තීති ඉමෙ තයො මහාවාරා සරාගාදිකුසලාදීහි මිස්‌සකා සුද්‌ධිකා ච, තෙසු ආදිතො සුද්‌ධිකා හොන්‌තීති අත්‌ථො. මිස්‌සකෙසු ච එකෙකස්‌මිං සරාගාදිමිස්‌සකචිත්‌තෙ තයො තයො මහාවාරා, තෙ තත්‌ථ තත්‌ථ පන වුත්‌තෙ සම්‌පිණ්‌ඩෙත්‌වා ‘‘සොළස පුග්‌ගලවාරා’’තිආදි වුත්‌තං, න නිරන්‌තරං වුත්‌තෙති. ‘‘යස්‌ස චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජති න නිරුජ්‌ඣති, තස්‌ස චිත්‌තං නිරුජ්‌ඣිස්‌සති නුප්‌පජ්‌ජිස්‌සතී’’තිආදිනා උප්‌පාදනිරොධානං පච්‌චුප්‌පන්‌නානාගතකාලානඤ්‌ච සංසග්‌ගවසෙන එකෙකාය පුච්‌ඡාය පවත්‌තත්‌තා ‘‘උප්‌පාදනිරොධකාලසම්‌භෙදවාරො’’ති වුත්‌තො. එවං සෙසානම්‌පි වාරානං තංතංනාමතා පාළිඅනුසාරෙන වෙදිතබ්‌බා.
1-62. Cittayamakavaṇṇanāyaṃ āditova tayo suddhikamahāvārā hontīti ime tayo mahāvārā sarāgādikusalādīhi missakā suddhikā ca, tesu ādito suddhikā hontīti attho. Missakesu ca ekekasmiṃ sarāgādimissakacitte tayo tayo mahāvārā, te tattha tattha pana vutte sampiṇḍetvā ‘‘soḷasa puggalavārā’’tiādi vuttaṃ, na nirantaraṃ vutteti. ‘‘Yassa cittaṃ uppajjati na nirujjhati, tassa cittaṃ nirujjhissati nuppajjissatī’’tiādinā uppādanirodhānaṃ paccuppannānāgatakālānañca saṃsaggavasena ekekāya pucchāya pavattattā ‘‘uppādanirodhakālasambhedavāro’’ti vutto. Evaṃ sesānampi vārānaṃ taṃtaṃnāmatā pāḷianusārena veditabbā.
උද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
නිද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා
Niddesavāravaṇṇanā
63. තථාරූපස්‌සෙව ඛීණාසවස්‌ස චිත්‌තං සන්‌ධායාති ඉදං උප්‌පාදක්‌ඛණසමඞ්‌ගිපච්‌ඡිමචිත්‌තසමඞ්‌ගිම්‌හි පුග්‌ගලෙ අධිප්‌පෙතෙ තඤ්‌ච චිත්‌තං අධිප්‌පෙතමෙව හොතීති කත්‌වා වුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. අරහතො පච්‌ඡිමචිත්‌තම්‌පීති නුප්‌පජ්‌ජති නිරුජ්‌ඣතීති එවංපකාරං භඞ්‌ගක්‌ඛණසමඞ්‌ගිමෙව සන්‌ධාය වුත්‌තං.
63. Tathārūpassevakhīṇāsavassa cittaṃ sandhāyāti idaṃ uppādakkhaṇasamaṅgipacchimacittasamaṅgimhi puggale adhippete tañca cittaṃ adhippetameva hotīti katvā vuttanti daṭṭhabbaṃ. Arahato pacchimacittampīti nuppajjati nirujjhatīti evaṃpakāraṃ bhaṅgakkhaṇasamaṅgimeva sandhāya vuttaṃ.
65-82. උප්‌පාදවාරස්‌ස දුතියපුච්‌ඡාවිස්‌සජ්‌ජනෙ චිත්‌තස්‌ස භඞ්‌ගක්‌ඛණෙ, නිරොධසමාපන්‌නානං, අසඤ්‌ඤසත්‌තානං තෙසං චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථ, නො ච තෙසං චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජතීති එත්‌ථ ‘‘චිත්‌තස්‌ස භඞ්‌ගක්‌ඛණෙ තෙසං චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථා’’ති එතස්‌ස ‘‘සබ්‌බෙසං චිත්‌තං ඛණපච්‌චුප්‌පන්‌නමෙව හුත්‌වා උප්‌පාදක්‌ඛණං අතීතත්‌තා උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථ නාමා’’ති අත්‌ථො වුත්‌තො. චිත්‌තස්‌ස උප්‌පාදක්‌ඛණෙ තෙසං චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථ චෙව උප්‌පජ්‌ජති චාති එතස්‌සපි උප්‌පාදං පත්‌තත්‌තා උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථ, අනතීතත්‌තා උප්‌පජ්‌ජති නාමාති ද්‌වයමෙතං එවං න සක්‌කා වත්‌තුං. න හි ඛණපච්‌චුප්‌පන්‌නෙ ‘‘උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථා’’ති අතීතවොහාරො අත්‌ථි. යදි සියා, යං වා පන චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථ, තං චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජතීති එත්‌ථ ‘‘නො’’ති අවත්‌වා විභජිතබ්‌බං සියා. තථා ‘‘යං චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජති, තං චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථා’’ති එත්‌ථ ච ‘‘නො’’ති අවත්‌වා ‘‘ආමන්‌තා’’ති වත්‌තබ්‌බං සියා. ‘‘චිත්‌තස්‌ස භඞ්‌ගක්‌ඛණෙ’’ති පන භිජ්‌ජමානචිත්‌තසමඞ්‌ගී පුග්‌ගලො වුත්‌තො, තස්‌ස අතීතං චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථ, න ච කිඤ්‌චි චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජති. චිත්‌තස්‌ස උප්‌පාදක්‌ඛණෙති ච උප්‌පජ්‌ජමානචිත්‌තසමඞ්‌ගී පුග්‌ගලො වුත්‌තො, තස්‌සපි අතීතං චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථ, තං පන චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජතීති එවමෙත්‌ථ අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො. චිත්‌තන්‌ති හි සාමඤ්‌ඤවචනං එකස්‌මිං අනෙකස්‌මිඤ්‌ච යථාගහිතවිසෙසෙ තිට්‌ඨතීති. ‘‘යස්‌ස වා පන චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජිස්‌සති, තස්‌ස චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජතීති? චිත්‌තස්‌ස භඞ්‌ගක්‌ඛණෙ’’ති එත්‌ථ යස්‌ස වා පන චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජිස්‌සතීති එතෙන සන්‌නිට්‌ඨානෙන ගහිතපුග්‌ගලස්‌සෙව චිත්‌තස්‌ස භඞ්‌ගක්‌ඛණෙති එවං සබ්‌බත්‌ථ සන්‌නිට්‌ඨානවසෙන නියමො වෙදිතබ්‌බො. උප්‌පන්‌නුප්‌පජ්‌ජමානවාරො නිරුද්‌ධනිරුජ්‌ඣමානවාරො ච පුග්‌ගලවාරාදීසු තීසුපි නින්‌නානාකරණා උද්‌දිට්‌ඨා නිද්‌දිට්‌ඨා ච. තත්‌ථ පුග්‌ගලවාරෙ අවිසෙසෙන යං කඤ්‌චි තාදිසං පුග්‌ගලං සන්‌ධාය ‘‘උප්‌පන්‌නං උප්‌පජ්‌ජමාන’’න්‌තිආදි වුත්‌තං, ධම්‌මවාරෙ චිත්‌තමෙව, පුග්‌ගලධම්‌මවාරෙ පුග්‌ගලං චිත්‌තඤ්‌චාති අයමෙත්‌ථ විසෙසො දට්‌ඨබ්‌බො.
65-82. Uppādavārassa dutiyapucchāvissajjane cittassa bhaṅgakkhaṇe, nirodhasamāpannānaṃ, asaññasattānaṃ tesaṃ cittaṃ uppajjittha, no ca tesaṃ cittaṃ uppajjatīti ettha ‘‘cittassa bhaṅgakkhaṇe tesaṃ cittaṃ uppajjitthā’’ti etassa ‘‘sabbesaṃ cittaṃ khaṇapaccuppannameva hutvā uppādakkhaṇaṃ atītattā uppajjittha nāmā’’ti attho vutto. Cittassa uppādakkhaṇe tesaṃ cittaṃ uppajjittha ceva uppajjati cāti etassapi uppādaṃ pattattā uppajjittha, anatītattā uppajjati nāmāti dvayametaṃ evaṃ na sakkā vattuṃ. Na hi khaṇapaccuppanne ‘‘uppajjitthā’’ti atītavohāro atthi. Yadi siyā, yaṃ vā pana cittaṃ uppajjittha, taṃ cittaṃ uppajjatīti ettha ‘‘no’’ti avatvā vibhajitabbaṃ siyā. Tathā ‘‘yaṃ cittaṃ uppajjati, taṃ cittaṃ uppajjitthā’’ti ettha ca ‘‘no’’ti avatvā ‘‘āmantā’’ti vattabbaṃ siyā. ‘‘Cittassa bhaṅgakkhaṇe’’ti pana bhijjamānacittasamaṅgī puggalo vutto, tassa atītaṃ cittaṃ uppajjittha, na ca kiñci cittaṃ uppajjati. Cittassa uppādakkhaṇeti ca uppajjamānacittasamaṅgī puggalo vutto, tassapi atītaṃ cittaṃ uppajjittha, taṃ pana cittaṃ uppajjatīti evamettha attho daṭṭhabbo. Cittanti hi sāmaññavacanaṃ ekasmiṃ anekasmiñca yathāgahitavisese tiṭṭhatīti. ‘‘Yassa vā pana cittaṃ uppajjissati, tassa cittaṃ uppajjatīti? Cittassa bhaṅgakkhaṇe’’ti ettha yassa vā pana cittaṃ uppajjissatīti etena sanniṭṭhānena gahitapuggalasseva cittassa bhaṅgakkhaṇeti evaṃ sabbattha sanniṭṭhānavasena niyamo veditabbo. Uppannuppajjamānavāro niruddhanirujjhamānavāro ca puggalavārādīsu tīsupi ninnānākaraṇā uddiṭṭhā niddiṭṭhā ca. Tattha puggalavāre avisesena yaṃ kañci tādisaṃ puggalaṃ sandhāya ‘‘uppannaṃ uppajjamāna’’ntiādi vuttaṃ, dhammavāre cittameva, puggaladhammavāre puggalaṃ cittañcāti ayamettha viseso daṭṭhabbo.
83. අතික්‌කන්‌තකාලවාරෙ ඉමස්‌ස පුග්‌ගලවාරත්‌තා පුග්‌ගලො පුච්‌ඡිතොති පුග්‌ගලස්‌සෙව විස්‌සජ්‌ජනෙන භවිතබ්‌බං. යථා යස්‌ස චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථාති එතෙන න කොචි පුග්‌ගලො න ගහිතො, එවං යස්‌ස චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්‌කන්‌තං අතික්‌කන්‌තකාලන්‌ති එතෙන සන්‌නිට්‌ඨානෙන න කොචි න ගහිතො. න හි සො පුග්‌ගලො අත්‌ථි, යස්‌ස චිත්‌තං උප්‌පාදක්‌ඛණං අතීතං නත්‌ථි, තෙ ච පන නිරුජ්‌ඣමානක්‌ඛණාතීතචිත්‌තා න න හොන්‌තීති පඨමො පඤ්‌හො ‘‘ආමන්‌තා’’ති විස්‌සජ්‌ජිතබ්‌බො සියා, තථා දුතියතතියා. චතුත්‌ථො පන ‘‘පච්‌ඡිමචිත්‌තස්‌ස භඞ්‌ගක්‌ඛණෙ තෙසං චිත්‌තං භඞ්‌ගක්‌ඛණං අවීතික්‌කන්‌තං, නො ච තෙසං චිත්‌තං උප්‌පාදක්‌ඛණං අවීතික්‌කන්‌තං, ඉතරෙසං චිත්‌තං භඞ්‌ගක්‌ඛණඤ්‌ච අවීතික්‌කන්‌තං උප්‌පාදක්‌ඛණඤ්‌ච අවීතික්‌කන්‌ත’’න්‌ති විස්‌සජ්‌ජිතබ්‌බො භවෙය්‍ය, තථා අවිස්‌සජ්‌ජෙත්‌වා කස්‌මා සබ්‌බත්‌ථ චිත්‌තමෙව විභත්‌තන්‌ති ? චිත්‌තවසෙන පුග්‌ගලවවත්‌ථානතො. ඛණස්‌ස හි වීතික්‌කන්‌තතාය අතික්‌කන්‌තකාලතාවචනෙන වත්‌තමානස්‌ස ච චිත්‌තස්‌ස වසෙන පුග්‌ගලො උප්‌පාදක්‌ඛණාතීතචිත්‌තො වුත්‌තො අතීතස්‌ස ච, තත්‌ථ පුරිමස්‌ස චිත්‌තං න භඞ්‌ගක්‌ඛණං වීතික්‌කන්‌තං පච්‌ඡිමස්‌ස වීතික්‌කන්‌තන්‌ති එවමාදිකො පුග්‌ගලවිභාගො යස්‌ස චිත්‌තස්‌ස වසෙන පුග්‌ගලවවත්‌ථානං හොති, තස්‌ස චිත්‌තස්‌ස තංතංඛණවීතික්‌කමාවීතික්‌කමදස්‌සනවසෙන දස්‌සිතො හොතීති සබ්‌බවිස්‌සජ්‌ජනෙසු චිත්‌තමෙව විභත්‌තං. අථ වා නයිධ ධම්‌මමත්‌තවිසිට්‌ඨො පුග්‌ගලො පුච්‌ඡිතො, අථ ඛො පුග්‌ගලවිසිට්‌ඨං චිත්‌තං, තස්‌මා චිත්‌තමෙව විස්‌සජ්‌ජිතන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. යදිපි පුග්‌ගලප්‌පධානා පුච්‌ඡා, අථාපි චිත්‌තප්‌පධානා, උභයථාපි දුතියපුච්‌ඡාය ‘‘ආමන්‌තා’’ති වත්‌තබ්‌බං සියා, තථා පන අවත්‌වා නිරොධක්‌ඛණවීතික්‌කමෙන අතික්‌කන්‌තකාලතා න උප්‌පාදක්‌ඛණවීතික්‌කමෙන අතික්‌කන්‌තකාලතා විය වත්‌තමානස්‌ස අත්‌ථීති දස්‌සනත්‌ථං ‘‘අතීතං චිත්‌ත’’න්‌ති වුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. යස්‌ස චිත්‌තං න උප්‌පජ්‌ජමානන්‌ති එත්‌ථ උප්‌පජ්‌ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්‌කන්‌තං අතික්‌කන්‌තකාලං යස්‌ස චිත්‌තං න හොතීති අත්‌ථො. එස නයො ‘‘න නිරුජ්‌ඣමාන’’න්‌ති එත්‌ථාපි.
83. Atikkantakālavāre imassa puggalavārattā puggalo pucchitoti puggalasseva vissajjanena bhavitabbaṃ. Yathā yassa cittaṃ uppajjitthāti etena na koci puggalo na gahito, evaṃ yassa cittaṃ uppajjamānaṃ khaṇaṃ khaṇaṃ vītikkantaṃ atikkantakālanti etena sanniṭṭhānena na koci na gahito. Na hi so puggalo atthi, yassa cittaṃ uppādakkhaṇaṃ atītaṃ natthi, te ca pana nirujjhamānakkhaṇātītacittā na na hontīti paṭhamo pañho ‘‘āmantā’’ti vissajjitabbo siyā, tathā dutiyatatiyā. Catuttho pana ‘‘pacchimacittassa bhaṅgakkhaṇe tesaṃ cittaṃ bhaṅgakkhaṇaṃ avītikkantaṃ, no ca tesaṃ cittaṃ uppādakkhaṇaṃ avītikkantaṃ, itaresaṃ cittaṃ bhaṅgakkhaṇañca avītikkantaṃ uppādakkhaṇañca avītikkanta’’nti vissajjitabbo bhaveyya, tathā avissajjetvā kasmā sabbattha cittameva vibhattanti ? Cittavasena puggalavavatthānato. Khaṇassa hi vītikkantatāya atikkantakālatāvacanena vattamānassa ca cittassa vasena puggalo uppādakkhaṇātītacitto vutto atītassa ca, tattha purimassa cittaṃ na bhaṅgakkhaṇaṃ vītikkantaṃ pacchimassa vītikkantanti evamādiko puggalavibhāgo yassa cittassa vasena puggalavavatthānaṃ hoti, tassa cittassa taṃtaṃkhaṇavītikkamāvītikkamadassanavasena dassito hotīti sabbavissajjanesu cittameva vibhattaṃ. Atha vā nayidha dhammamattavisiṭṭho puggalo pucchito, atha kho puggalavisiṭṭhaṃ cittaṃ, tasmā cittameva vissajjitanti veditabbaṃ. Yadipi puggalappadhānā pucchā, athāpi cittappadhānā, ubhayathāpi dutiyapucchāya ‘‘āmantā’’ti vattabbaṃ siyā, tathā pana avatvā nirodhakkhaṇavītikkamena atikkantakālatā na uppādakkhaṇavītikkamena atikkantakālatā viya vattamānassa atthīti dassanatthaṃ ‘‘atītaṃ citta’’nti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Yassa cittaṃ na uppajjamānanti ettha uppajjamānaṃ khaṇaṃ khaṇaṃ vītikkantaṃ atikkantakālaṃ yassa cittaṃ na hotīti attho. Esa nayo ‘‘na nirujjhamāna’’nti etthāpi.
114-116. මිස්‌සකවාරෙසු යස්‌ස සරාගං චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජති න නිරුජ්‌ඣති, තස්‌ස චිත්‌තං නිරුජ්‌ඣිස්‌සති නුප්‌පජ්‌ජිස්‌සතීති පුච්‌ඡා, නොති විස්‌සජ්‌ජනඤ්‌ච අට්‌ඨකථායං දස්‌සිතං. පාළියං පන ‘‘යස්‌ස සරාගං චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජති න නිරුජ්‌ඣති, තස්‌ස සරාගං චිත්‌තං නිරුජ්‌ඣිස්‌සති නුප්‌පජ්‌ජිස්‌සතී’’ති මාතිකාඨපනායං වුත්‌තත්‌තා විස්‌සජ්‌ජනෙපි තථෙව සන්‌නිට්‌ඨානසංසයත්‌ථෙසු සරාගාදිමිස්‌සකචිත්‌තවසෙනෙව පුච්‌ඡා උද්‌ධරිත්‌වා ‘‘සරාගපච්‌ඡිමචිත්‌තස්‌ස උප්‌පාදක්‌ඛණෙ තෙසං සරාගං චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජති න නිරුජ්‌ඣති නිරුජ්‌ඣිස්‌සති නුප්‌පජ්‌ජිස්‌සති, ඉතරෙසං සරාගචිත්‌තස්‌ස උප්‌පාදක්‌ඛණෙ තෙසං සරාගං චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජති න නිරුජ්‌ඣති නිරුජ්‌ඣිස්‌සති චෙව උප්‌පජ්‌ජිස්‌සති චා’’ති එවමාදිනා නයෙන යෙභුය්‍යෙන සුද්‌ධිකවාරසදිසමෙව විස්‌සජ්‌ජනං කාතබ්‌බන්‌ති කත්‌වා සංඛිත්‌තන්‌ති විඤ්‌ඤායති.
114-116. Missakavāresu yassa sarāgaṃ cittaṃ uppajjati na nirujjhati, tassa cittaṃ nirujjhissati nuppajjissatīti pucchā, noti vissajjanañca aṭṭhakathāyaṃ dassitaṃ. Pāḷiyaṃ pana ‘‘yassa sarāgaṃ cittaṃ uppajjati na nirujjhati, tassa sarāgaṃ cittaṃ nirujjhissati nuppajjissatī’’ti mātikāṭhapanāyaṃ vuttattā vissajjanepi tatheva sanniṭṭhānasaṃsayatthesu sarāgādimissakacittavaseneva pucchā uddharitvā ‘‘sarāgapacchimacittassa uppādakkhaṇe tesaṃ sarāgaṃ cittaṃ uppajjati na nirujjhati nirujjhissati nuppajjissati, itaresaṃ sarāgacittassa uppādakkhaṇe tesaṃ sarāgaṃ cittaṃ uppajjati na nirujjhati nirujjhissati ceva uppajjissati cā’’ti evamādinā nayena yebhuyyena suddhikavārasadisameva vissajjanaṃ kātabbanti katvā saṃkhittanti viññāyati.
නිද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Niddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
චිත්‌තයමකවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Cittayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්‌මපිටක • Abhidhammapiṭaka / යමකපාළි • Yamakapāḷi / 7. අනුසයයමකං • 7. Anusayayamakaṃ
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / පඤ්‌චපකරණ-අනුටීකා • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / 8. චිත්‌තයමකං • 8. Cittayamakaṃ
