| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विनयालङ्कार-टीका • Vinayālaṅkāra-ṭīkā |
३१. चोदनादिविनिच्छयकथा
31. Codanādivinicchayakathā
२३०. एवं गरुभण्डविनिच्छयं कथेत्वा इदानि चोदनादिविनिच्छयं कथेतुं ‘‘चोदनादिविनिच्छयोति एत्थ पना’’तिआदिमाह। तत्थ चोदीयते चोदना, दोसारोपनन्ति अत्थो। आदि-सद्देन सारणादयो सङ्गण्हाति। वुत्तञ्हेतं कम्मक्खन्धके (चूळव॰ ४, ५) ‘‘चोदेत्वा कतं होति, सारेत्वा कतं होति, आपत्तिं रोपेत्वा कतं होती’’ति। ‘‘चोदेतुं पन को लभति, को न लभती’’ति इदं अनुद्धंसनाधिप्पायं विनापि चोदनालक्खणं दस्सेतुं वुत्तं। सीलसम्पन्नोति इदं दुस्सीलस्स वचनं अप्पमाणन्ति अधिप्पायेन वुत्तं। भिक्खुनीनं पन भिक्खुं चोदेतुं अनिस्सरत्ता ‘भिक्खुनिमेवा’ति वुत्तं। सतिपि भिक्खुनीनं भिक्खूसु अनिस्सरभावे ताहि कतचोदनापि चोदनारहत्ता चोदनायेवाति अधिप्पायेन ‘‘पञ्चपि सहधम्मिका लभन्ती’’ति वुत्तं। भिक्खुस्स सुत्वा चोदेतीतिआदिना चोदको येसं सुत्वा चोदेति, तेसम्पि वचनं पमाणमेवाति सम्पटिच्छितत्ता तेसं चोदनापि रुहतेवाति दस्सेतुं ‘‘थेरो सुत्तं निदस्सेसी’’ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ २.३८५-३८६) वुत्तं। विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ १.३८६) पन ‘‘अमूलकचोदनापसङ्गेन समूलकचोदनालक्खणादिं दस्सेतुं ‘चोदेतुं पन को लभति, को न लभती’तिआदि आरद्धं। ‘भिक्खुस्स सुत्वा चोदेती’तिआदिसुत्तं यस्मा ये चोदकस्स अञ्ञेसं विपत्तिं पकासेन्ति, तेपि तस्मिं खणे चोदकभावे ठत्वाव पकासेन्ति, तेसञ्च वचनं गहेत्वा इतरोपि यस्मा चोदेतुञ्च असम्पटिच्छन्तं तेहि तित्थियसावकपरियोसानेहि पठमचोदकेहि सम्पटिच्छापेतुञ्च लभति, तस्मा इध साधकभावेन उद्धटन्ति वेदितब्ब’’न्ति वुत्तं।
230. Evaṃ garubhaṇḍavinicchayaṃ kathetvā idāni codanādivinicchayaṃ kathetuṃ ‘‘codanādivinicchayoti ettha panā’’tiādimāha. Tattha codīyate codanā, dosāropananti attho. Ādi-saddena sāraṇādayo saṅgaṇhāti. Vuttañhetaṃ kammakkhandhake (cūḷava. 4, 5) ‘‘codetvā kataṃ hoti, sāretvā kataṃ hoti, āpattiṃ ropetvā kataṃ hotī’’ti. ‘‘Codetuṃ pana ko labhati, ko na labhatī’’ti idaṃ anuddhaṃsanādhippāyaṃ vināpi codanālakkhaṇaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Sīlasampannoti idaṃ dussīlassa vacanaṃ appamāṇanti adhippāyena vuttaṃ. Bhikkhunīnaṃ pana bhikkhuṃ codetuṃ anissarattā ‘bhikkhunimevā’ti vuttaṃ. Satipi bhikkhunīnaṃ bhikkhūsu anissarabhāve tāhi katacodanāpi codanārahattā codanāyevāti adhippāyena ‘‘pañcapi sahadhammikā labhantī’’ti vuttaṃ. Bhikkhussa sutvā codetītiādinā codako yesaṃ sutvā codeti, tesampi vacanaṃ pamāṇamevāti sampaṭicchitattā tesaṃ codanāpi ruhatevāti dassetuṃ ‘‘thero suttaṃ nidassesī’’ti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.385-386) vuttaṃ. Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.386) pana ‘‘amūlakacodanāpasaṅgena samūlakacodanālakkhaṇādiṃ dassetuṃ ‘codetuṃ pana kolabhati, ko na labhatī’tiādi āraddhaṃ. ‘Bhikkhussa sutvā codetī’tiādisuttaṃ yasmā ye codakassa aññesaṃ vipattiṃ pakāsenti, tepi tasmiṃ khaṇe codakabhāve ṭhatvāva pakāsenti, tesañca vacanaṃ gahetvā itaropi yasmā codetuñca asampaṭicchantaṃ tehi titthiyasāvakapariyosānehi paṭhamacodakehi sampaṭicchāpetuñca labhati, tasmā idha sādhakabhāvena uddhaṭanti veditabba’’nti vuttaṃ.
गरुकानं द्विन्नन्ति पाराजिकसङ्घादिसेसानं। अवसेसानन्ति थुल्लच्चयादीनं पञ्चन्नं आपत्तीनं। मिच्छादिट्ठि नाम ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदिनयप्पवत्ता दसवत्थुका दिट्ठि। ‘‘अन्तवा लोको अनन्तवा लोको’’तिआदिका अन्तं गण्हापकदिट्ठि अन्तग्गाहिका नाम। आजीवहेतु पञ्ञत्तानं छन्नन्ति आजीवहेतुपि आपज्जितब्बानं उत्तरिमनुस्सधम्मे पाराजिकं, सञ्चरित्ते सङ्घादिसेसो, ‘‘यो ते विहारे वसति, सो अरहा’’ति परियायेन थुल्लच्चयं, भिक्खुस्स पणीतभोजनविञ्ञत्तिया पाचित्तियं, भिक्खुनिया पणीतभोजनविञ्ञत्तिया पाटिदेसनीयं, सूपोदनविञ्ञत्तिया दुक्कटन्ति इमेसं परिवारे (परि॰ २८७) वुत्तानं छन्नं। न हेता आपत्तियो आजीवहेतु एव पञ्ञत्ता सञ्चरित्तादीनं अञ्ञथापि आपज्जितब्बतो। आजीवहेतुपि एतासं आपज्जनं सन्धाय एवं वुत्तं, आजीवहेतुपि पञ्ञत्तानन्ति अत्थो। दिट्ठिविपत्तिआजीवविपत्तीहि चोदेन्तोपि तम्मूलिकाय आपत्तिया एव चोदेति।
Garukānaṃ dvinnanti pārājikasaṅghādisesānaṃ. Avasesānanti thullaccayādīnaṃ pañcannaṃ āpattīnaṃ. Micchādiṭṭhi nāma ‘‘natthi dinna’’ntiādinayappavattā dasavatthukā diṭṭhi. ‘‘Antavā loko anantavā loko’’tiādikā antaṃ gaṇhāpakadiṭṭhi antaggāhikā nāma. Ājīvahetu paññattānaṃ channanti ājīvahetupi āpajjitabbānaṃ uttarimanussadhamme pārājikaṃ, sañcaritte saṅghādiseso, ‘‘yo te vihāre vasati, so arahā’’ti pariyāyena thullaccayaṃ, bhikkhussa paṇītabhojanaviññattiyā pācittiyaṃ, bhikkhuniyā paṇītabhojanaviññattiyā pāṭidesanīyaṃ, sūpodanaviññattiyā dukkaṭanti imesaṃ parivāre (pari. 287) vuttānaṃ channaṃ. Na hetā āpattiyo ājīvahetu eva paññattā sañcarittādīnaṃ aññathāpi āpajjitabbato. Ājīvahetupi etāsaṃ āpajjanaṃ sandhāya evaṃ vuttaṃ, ājīvahetupi paññattānanti attho. Diṭṭhivipattiājīvavipattīhi codentopi tammūlikāya āpattiyā eva codeti.
‘‘कस्मा मं न वन्दसी’’ति पुच्छिते ‘‘अस्समणोसि, असक्यपुत्तियोसी’’ति अवन्दनकारणस्स वुत्तत्ता अन्तिमवत्थुं अज्झापन्नो न वन्दितब्बोति वदन्ति। चोदेतुकामताय एव अवन्दित्वा अत्तना वत्तब्बस्स वुत्तमत्थं ठपेत्वा अवन्दियभावे तं कारणं न होतीति चूळगण्ठिपदे मज्झिमगण्ठिपदे च वुत्तं। अन्तिमवत्थुअज्झापन्नस्स अवन्दियेसु अवुत्तत्ता तेन सद्धिं सयन्तस्स सहसेय्यापत्तिया अभावतो, तस्स च पटिग्गहणस्स रुहनतो तदेव युत्ततरन्ति विञ्ञायति। किञ्चापि याव सो भिक्खुभावं पटिजानाति, ताव वन्दितब्बो, यदा पन ‘‘अस्समणोम्ही’’ति पटिजानाति, तदा न वन्दितब्बोति अयमेत्थ विसेसो वेदितब्बो। अन्तिमवत्थुं अज्झापन्नस्स हि भिक्खुभावं पटिजानन्तस्सेव भिक्खुभावो, न ततो परं। भिक्खुभावं अप्पटिजानन्तो हि अनुपसम्पन्नपक्खं भजति। यस्मा आमिसं देन्तो अत्तनो इच्छितट्ठानेयेव देति, तस्मा पटिपाटिया निसिन्नानं यागुभत्तादीनि देन्तेन एकस्स चोदेतुकामताय अदिन्नेपि चोदना नाम न होतीति आह ‘‘न ताव ता चोदना होती’’ति।
‘‘Kasmā maṃ na vandasī’’ti pucchite ‘‘assamaṇosi, asakyaputtiyosī’’ti avandanakāraṇassa vuttattā antimavatthuṃ ajjhāpanno na vanditabboti vadanti. Codetukāmatāya eva avanditvā attanā vattabbassa vuttamatthaṃ ṭhapetvā avandiyabhāve taṃ kāraṇaṃ na hotīti cūḷagaṇṭhipade majjhimagaṇṭhipade ca vuttaṃ. Antimavatthuajjhāpannassa avandiyesu avuttattā tena saddhiṃ sayantassa sahaseyyāpattiyā abhāvato, tassa ca paṭiggahaṇassa ruhanato tadeva yuttataranti viññāyati. Kiñcāpi yāva so bhikkhubhāvaṃ paṭijānāti, tāva vanditabbo, yadā pana ‘‘assamaṇomhī’’ti paṭijānāti, tadā na vanditabboti ayamettha viseso veditabbo. Antimavatthuṃ ajjhāpannassa hi bhikkhubhāvaṃ paṭijānantasseva bhikkhubhāvo, na tato paraṃ. Bhikkhubhāvaṃ appaṭijānanto hi anupasampannapakkhaṃ bhajati. Yasmā āmisaṃ dento attano icchitaṭṭhāneyeva deti, tasmā paṭipāṭiyā nisinnānaṃ yāgubhattādīni dentena ekassa codetukāmatāya adinnepi codanā nāma na hotīti āha ‘‘na tāva tā codanā hotī’’ti.
२३१. चोदेतब्बोति चुदितो, चुदितो एव चुदितको, अपराधवन्तो पुग्गलो। चोदेतीति चोदको, अपराधपकासको। चुदितको च चोदको च चुदितकचोदका। उब्बाहिकायाति उब्बहन्ति वियोजेन्ति एताय अलज्जीनं तज्जनिं वा कलहं वाति उब्बाहिका, सङ्घसम्मुति, ताय। विनिच्छिननं नाम ताय सम्मतभिक्खूहि विनिच्छिननमेव। अलज्जुस्सन्नाय हि परिसाय समथक्खन्धके आगतेहि दसहङ्गेहि समन्नागता द्वे तयो भिक्खू तत्थेव वुत्ताय ञत्तिदुतियकम्मवाचाय सम्मन्नितब्बा। वुत्तञ्हेतं समथक्खन्धके (चूळव॰ २३१-२३२) –
231. Codetabboti cudito, cudito eva cuditako, aparādhavanto puggalo. Codetīti codako, aparādhapakāsako. Cuditako ca codako ca cuditakacodakā. Ubbāhikāyāti ubbahanti viyojenti etāya alajjīnaṃ tajjaniṃ vā kalahaṃ vāti ubbāhikā, saṅghasammuti, tāya. Vinicchinanaṃ nāma tāya sammatabhikkhūhi vinicchinanameva. Alajjussannāya hi parisāya samathakkhandhake āgatehi dasahaṅgehi samannāgatā dve tayo bhikkhū tattheva vuttāya ñattidutiyakammavācāya sammannitabbā. Vuttañhetaṃ samathakkhandhake (cūḷava. 231-232) –
‘‘तेहि चे, भिक्खवे, भिक्खूहि तस्मिं अधिकरणे विनिच्छियमाने अनन्तानि चेव भस्सानि जायन्ति, न चेकस्स भासितस्स अत्थो विञ्ञायति । अनुजानामि, भिक्खवे, एवरूपं अधिकरणं उब्बाहिकाय वूपसमेतुं। दसहङ्गेहि समन्नागतो भिक्खु उब्बाहिकाय सम्मन्नितब्बो, सीलवा होति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्नो अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु , बहुस्सुतो होति सुतधरो सुतसन्निचयो, ये ते धम्मा आदिकल्याणा मज्झेकल्याणा परियोसानकल्याणा सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं अभिवदन्ति, तथारूपस्स धम्मा बहुस्सुता होन्ति धाता वचसा परिचिता मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा, उभयानि खो पनस्स पातिमोक्खानि वित्थारेन स्वागतानि होन्ति सुविभत्तानि सुप्पवत्तीनि सुविनिच्छितानि सुत्तसो अनुब्यञ्जनसो, विनये खो पन छेको होति असंहीरो, पटिबलो होति उभो अत्थपच्चत्थिके अस्सासेतुं सञ्ञापेतुं निज्झापेतुं पेक्खेतुं पस्सितुं पसादेतुं, अधिकरणसमुप्पादवूपसमकुसलो होति, अधिकरणं जानाति, अधिकरणसमुदयं जानाति, अधिकरणनिरोधं जानाति, अधिकरणनिरोधगामिनिपटिपदं जानाति। अनुजानामि, भिक्खवे, इमेहि दसहङ्गेहि समन्नागतं भिक्खुं उब्बाहिकाय सम्मन्नितुं।
‘‘Tehi ce, bhikkhave, bhikkhūhi tasmiṃ adhikaraṇe vinicchiyamāne anantāni ceva bhassāni jāyanti, na cekassa bhāsitassa attho viññāyati . Anujānāmi, bhikkhave, evarūpaṃ adhikaraṇaṃ ubbāhikāya vūpasametuṃ. Dasahaṅgehi samannāgato bhikkhu ubbāhikāya sammannitabbo, sīlavā hoti, pātimokkhasaṃvarasaṃvuto viharati ācāragocarasampanno aṇumattesu vajjesu bhayadassāvī samādāya sikkhati sikkhāpadesu , bahussuto hoti sutadharo sutasannicayo, ye te dhammā ādikalyāṇā majjhekalyāṇā pariyosānakalyāṇā sātthaṃ sabyañjanaṃ kevalaparipuṇṇaṃ parisuddhaṃ brahmacariyaṃ abhivadanti, tathārūpassa dhammā bahussutā honti dhātā vacasā paricitā manasānupekkhitā diṭṭhiyā suppaṭividdhā, ubhayāni kho panassa pātimokkhāni vitthārena svāgatāni honti suvibhattāni suppavattīni suvinicchitāni suttaso anubyañjanaso, vinaye kho pana cheko hoti asaṃhīro, paṭibalo hoti ubho atthapaccatthike assāsetuṃ saññāpetuṃ nijjhāpetuṃ pekkhetuṃ passituṃ pasādetuṃ, adhikaraṇasamuppādavūpasamakusalo hoti, adhikaraṇaṃ jānāti, adhikaraṇasamudayaṃ jānāti, adhikaraṇanirodhaṃ jānāti, adhikaraṇanirodhagāminipaṭipadaṃ jānāti. Anujānāmi, bhikkhave, imehi dasahaṅgehi samannāgataṃ bhikkhuṃ ubbāhikāya sammannituṃ.
‘‘एवञ्च पन, भिक्खवे, सम्मन्नितब्बो। पठमं भिक्खु याचितब्बो, याचित्वा ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
‘‘Evañca pana, bhikkhave, sammannitabbo. Paṭhamaṃ bhikkhu yācitabbo, yācitvā byattena bhikkhunā paṭibalena saṅgho ñāpetabbo –
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, अम्हाकं इमस्मिं अधिकरणे विनिच्छियमाने अनन्तानि चेव भस्सानि जायन्ति, न चेकस्स भासितस्स अत्थो विञ्ञायति। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इत्थन्नामञ्च इत्थन्नामञ्च भिक्खुं सम्मन्नेय्य उब्बाहिकाय इमं अधिकरणं वूपसमेतुं, एसा ञत्ति।
‘‘Suṇātu me, bhante, saṅgho, amhākaṃ imasmiṃ adhikaraṇe vinicchiyamāne anantāni ceva bhassāni jāyanti, na cekassa bhāsitassa attho viññāyati. Yadi saṅghassa pattakallaṃ, saṅgho itthannāmañca itthannāmañca bhikkhuṃ sammanneyya ubbāhikāya imaṃ adhikaraṇaṃ vūpasametuṃ, esā ñatti.
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, अम्हाकं इमस्मिं अधिकरणे विनिच्छियमाने अनन्तानि चेव भस्सानि जायन्ति, न चेकस्स भासितस्स अत्थो विञ्ञायति। सङ्घो इत्थन्नामञ्च इत्थन्नामञ्च भिक्खुं सम्मन्नति उब्बाहिकाय इमं अधिकरणं वूपसमेतुं। यस्सायस्मतो खमति इत्थन्नामस्स च इत्थन्नामस्स च भिक्खुनो सम्मुति उब्बाहिकाय इमं अधिकरणं वूपसमेतुं, सो तुण्हस्स। यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘Suṇātu me, bhante, saṅgho, amhākaṃ imasmiṃ adhikaraṇe vinicchiyamāne anantāni ceva bhassāni jāyanti, na cekassa bhāsitassa attho viññāyati. Saṅgho itthannāmañca itthannāmañca bhikkhuṃ sammannati ubbāhikāya imaṃ adhikaraṇaṃ vūpasametuṃ. Yassāyasmato khamati itthannāmassa ca itthannāmassa ca bhikkhuno sammuti ubbāhikāya imaṃ adhikaraṇaṃ vūpasametuṃ, so tuṇhassa. Yassa nakkhamati, so bhāseyya.
‘‘सम्मतो सङ्घेन इत्थन्नामो च इत्थन्नामो च भिक्खु उब्बाहिकाय इमं अधिकरणं वूपसमेतुं, खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति।
‘‘Sammato saṅghena itthannāmo ca itthannāmo ca bhikkhu ubbāhikāya imaṃ adhikaraṇaṃ vūpasametuṃ, khamati saṅghassa, tasmā tuṇhī, evametaṃ dhārayāmī’’ti.
तेहि च सम्मतेहि विसुं वा निसीदित्वा तस्सा एव वा परिसाय ‘‘अञ्ञेहि न किञ्चि कथेतब्ब’’न्ति सावेत्वा तं अधिकरणं विनिच्छितब्बं। तुम्हाकन्ति चुदितकचोदके सन्धाय वुत्तं।
Tehi ca sammatehi visuṃ vā nisīditvā tassā eva vā parisāya ‘‘aññehi na kiñci kathetabba’’nti sāvetvā taṃ adhikaraṇaṃ vinicchitabbaṃ. Tumhākanti cuditakacodake sandhāya vuttaṃ.
‘‘किम्हीति किस्मिं वत्थुस्मिं। किम्हि नम्पि न जानासीति किम्हि नन्ति वचनम्पि न जानासि। नास्स अनुयोगो दातब्बोति नास्स पुच्छा पटिपुच्छा दातब्बा’’ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ २.३८५-३८६) वुत्तं, विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ १.३८६) पन – किम्हीति किस्मिं वत्थुस्मिं, कतरविपत्तियन्ति अत्थो। किम्हि नं नामाति इदं ‘‘कतराय विपत्तिया एतं चोदेसी’’ति याय कायचि विञ्ञायमानाय भासाय वुत्तेपि चोदकस्स विनये अपकतञ्ञुताय ‘‘सीलाचारदिट्ठिआजीवविपत्तीसु कतरायाति मं पुच्छती’’ति विञ्ञातुं असक्कोन्तस्स पुच्छा, न पन ‘‘किम्ही’’तिआदिपदत्थमत्तं अजानन्तस्स। न हि अनुविज्जको चोदकं बालं अपरिचितभासाय ‘‘किम्हि न’’न्ति पुच्छति। किम्हि नम्पि न जानासीति इदम्पि वचनमत्तं सन्धाय वुत्तं न होति। ‘‘कतरविपत्तिया’’ति वुत्ते ‘‘असुकाय विपत्तिया’’ति वत्तुम्पि ‘‘न जानासी’’ति वचनस्स अधिप्पायमेव सन्धाय वुत्तन्ति गहेतब्बं। तेनेव वक्खति ‘‘नास्स अनुयोगो दातब्बो’’ति।
‘‘Kimhīti kismiṃ vatthusmiṃ. Kimhi nampi na jānāsīti kimhi nanti vacanampi na jānāsi. Nāssa anuyogo dātabboti nāssa pucchā paṭipucchā dātabbā’’ti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.385-386) vuttaṃ, vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.386) pana – kimhīti kismiṃ vatthusmiṃ, kataravipattiyanti attho. Kimhi naṃ nāmāti idaṃ ‘‘katarāya vipattiyā etaṃ codesī’’ti yāya kāyaci viññāyamānāya bhāsāya vuttepi codakassa vinaye apakataññutāya ‘‘sīlācāradiṭṭhiājīvavipattīsu katarāyāti maṃ pucchatī’’ti viññātuṃ asakkontassa pucchā, na pana ‘‘kimhī’’tiādipadatthamattaṃ ajānantassa. Na hi anuvijjako codakaṃ bālaṃ aparicitabhāsāya ‘‘kimhi na’’nti pucchati. Kimhi nampi na jānāsīti idampi vacanamattaṃ sandhāya vuttaṃ na hoti. ‘‘Kataravipattiyā’’ti vutte ‘‘asukāya vipattiyā’’ti vattumpi ‘‘na jānāsī’’ti vacanassa adhippāyameva sandhāya vuttanti gahetabbaṃ. Teneva vakkhati ‘‘nāssa anuyogo dātabbo’’ti.
‘‘तस्स नयो दातब्बो’’ति तस्साति बालस्स लज्जिस्स। ‘‘तस्स नयो दातब्बो’’ति वत्वा च ‘‘किम्हि नं चोदेसीति सीलविपत्तिया’’तिआदि अधिप्पायप्पकासनमेव नयदानं वुत्तं, न पन किम्हि-नं-पदानंपरियायमत्तदस्सनं। न हि बालो ‘‘कतरविपत्तियं नं चोदेसी’’ति इमस्स वचनस्स अत्थे ञातेपि विपत्तिप्पभेदं, अत्तना चोदियमानं विपत्तिसरूपञ्च जानितुं सक्कोति, तस्मा तेनेव अजाननेन अलज्जी अपसादेतब्बो। किम्हि नन्ति इदम्पि उपलक्खणमत्तं। अञ्ञेन वा येन केनचि आकारेन अविञ्ञुतं पकासेत्वा विस्सज्जेतब्बोव। ‘‘दुम्मङ्कूनं पुग्गलानं निग्गहाया’’तिआदिवचनतो ‘‘अलज्जीनिग्गहत्थाय…पे॰… पञ्ञत्त’’न्ति वुत्तं। एहितीति एति, हि-कारो एत्थ आगमो दट्ठब्बो, आगमिस्सतीति अत्थो। दिट्ठसन्तानेनाति दिट्ठनियामेन। अलज्जिस्स पटिञ्ञाय एव कातब्बन्ति वचनपटिवचनक्कमेनेव दोसे आविभूतेपि अलज्जिस्स ‘‘असुद्धो अह’’न्ति दोससम्पटिच्छनपटिञ्ञाय एव आपत्तिया कातब्बन्ति अत्थो। केचि पन ‘‘अलज्जिस्स एतं नत्थीति सुद्धपटिञ्ञाय एव अनापत्तिया कातब्बन्ति अयमेत्थ अत्थो सङ्गहितो’’ति वदन्ति, तं न युत्तं अनुविज्जकस्सेव निरत्थकत्तापत्तितो, चोदकेनेव अलज्जिपटिञ्ञाय ठातब्बतो। दोसोपगमपटिञ्ञा एव हि इध पटिञ्ञाति अधिप्पेता, तेनेव वक्खति ‘‘एतम्पि नत्थि, एतम्पि नत्थीति पटिञ्ञं न देती’’तिआदि।
‘‘Tassa nayo dātabbo’’ti tassāti bālassa lajjissa. ‘‘Tassa nayo dātabbo’’ti vatvā ca ‘‘kimhi naṃ codesīti sīlavipattiyā’’tiādi adhippāyappakāsanameva nayadānaṃ vuttaṃ, na pana kimhi-naṃ-padānaṃpariyāyamattadassanaṃ. Na hi bālo ‘‘kataravipattiyaṃ naṃ codesī’’ti imassa vacanassa atthe ñātepi vipattippabhedaṃ, attanā codiyamānaṃ vipattisarūpañca jānituṃ sakkoti, tasmā teneva ajānanena alajjī apasādetabbo. Kimhi nanti idampi upalakkhaṇamattaṃ. Aññena vā yena kenaci ākārena aviññutaṃ pakāsetvā vissajjetabbova. ‘‘Dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāyā’’tiādivacanato ‘‘alajjīniggahatthāya…pe… paññatta’’nti vuttaṃ. Ehitīti eti, hi-kāro ettha āgamo daṭṭhabbo, āgamissatīti attho. Diṭṭhasantānenāti diṭṭhaniyāmena. Alajjissa paṭiññāya eva kātabbanti vacanapaṭivacanakkameneva dose āvibhūtepi alajjissa ‘‘asuddho aha’’nti dosasampaṭicchanapaṭiññāya eva āpattiyā kātabbanti attho. Keci pana ‘‘alajjissa etaṃ natthīti suddhapaṭiññāya eva anāpattiyā kātabbanti ayamettha attho saṅgahito’’ti vadanti, taṃ na yuttaṃ anuvijjakasseva niratthakattāpattito, codakeneva alajjipaṭiññāya ṭhātabbato. Dosopagamapaṭiññā eva hi idha paṭiññāti adhippetā, teneva vakkhati ‘‘etampi natthi, etampi natthīti paṭiññaṃ na detī’’tiādi.
तदत्थदीपनत्थन्ति अलज्जिस्स दोसे आविभूतेपि तस्स दोसोपगमपटिञ्ञाय एव कातब्बतादीपनत्थं। विवादवत्थुसङ्खाते अत्थे पच्चत्थिका अत्थपच्चत्थिका। सञ्ञं दत्वाति तेसं कथापच्छेदत्थं अभिमुखकरणत्थञ्च सद्दं कत्वा। विनिच्छिनितुं अननुच्छविकोति असुद्धोति सञ्ञाय चोदकपक्खे पविट्ठत्ता अनुविज्जकभावतो बहिभूतत्ता अनुविज्जितुं असक्कुणेय्यत्तं सन्धाय वुत्तं। सन्देहे एव हि सति अनुविज्जितुं सक्का, असुद्धलद्धिया पन सति चुदितकेन वुत्तं सब्बं असच्चतोपि पटिभाति, कथं तत्थ अनुविज्जना सियाति।
Tadatthadīpanatthanti alajjissa dose āvibhūtepi tassa dosopagamapaṭiññāya eva kātabbatādīpanatthaṃ. Vivādavatthusaṅkhāte atthe paccatthikā atthapaccatthikā. Saññaṃ datvāti tesaṃ kathāpacchedatthaṃ abhimukhakaraṇatthañca saddaṃ katvā. Vinicchinituṃ ananucchavikoti asuddhoti saññāya codakapakkhe paviṭṭhattā anuvijjakabhāvato bahibhūtattā anuvijjituṃ asakkuṇeyyattaṃ sandhāya vuttaṃ. Sandehe eva hi sati anuvijjituṃ sakkā, asuddhaladdhiyā pana sati cuditakena vuttaṃ sabbaṃ asaccatopi paṭibhāti, kathaṃ tattha anuvijjanā siyāti.
तथा नासितकोव भविस्सतीति इमिना विनिच्छयम्पि अदत्वा सङ्घतो वियोजनं नाम लिङ्गनासना विय अयम्पि एको नासनप्पकारोति दस्सेति। एकसम्भोगपरिभोगाति इदं अत्तनो सन्तिका तेसं विमोचनत्थं वुत्तं, न पन तेसं अञ्ञमञ्ञसम्भोगे योजनत्थं।
Tathā nāsitakova bhavissatīti iminā vinicchayampi adatvā saṅghato viyojanaṃ nāma liṅganāsanā viya ayampi eko nāsanappakāroti dasseti. Ekasambhogaparibhogāti idaṃ attano santikā tesaṃ vimocanatthaṃ vuttaṃ, na pana tesaṃ aññamaññasambhoge yojanatthaṃ.
विरद्धं होतीति सञ्चिच्च आपत्तिं आपन्नो होति। आदितो पट्ठाय अलज्जी नाम नत्थीति इदं ‘‘पक्खानं अनुरक्खणत्थाय पटिञ्ञं न देती’’ति इमस्स अलज्जीलक्खणसम्भवस्स करणवचनं। पटिच्छादितकालतो पट्ठाय अलज्जी नाम एव, पुरिमो लज्जिभावो न रक्खतीति अत्थो। पटिञ्ञं न देतीति ‘‘सचे मया कतदोसं वक्खामि, मय्हं अनुवत्तका भिज्जिस्सन्ती’’ति पटिञ्ञं न देति। ठाने न तिट्ठतीति लज्जिट्ठाने न तिट्ठति, कायवाचासु वीतिक्कमो होति एवाति अधिप्पायो। तेनाह ‘‘विनिच्छयो न दातब्बो’’ति, पुब्बे पक्खिकानं पटिञ्ञाय वूपसमितस्सपि अधिकरणस्स दुवूपसन्तताय अयम्पि तथा नासितकोव भविस्सतीति अधिप्पायो।
Viraddhaṃ hotīti sañcicca āpattiṃ āpanno hoti. Ādito paṭṭhāya alajjī nāma natthīti idaṃ ‘‘pakkhānaṃ anurakkhaṇatthāya paṭiññaṃ na detī’’ti imassa alajjīlakkhaṇasambhavassa karaṇavacanaṃ. Paṭicchāditakālato paṭṭhāya alajjī nāma eva, purimo lajjibhāvo na rakkhatīti attho. Paṭiññaṃ na detīti ‘‘sace mayā katadosaṃ vakkhāmi, mayhaṃ anuvattakā bhijjissantī’’ti paṭiññaṃ na deti. Ṭhāne na tiṭṭhatīti lajjiṭṭhāne na tiṭṭhati, kāyavācāsu vītikkamo hoti evāti adhippāyo. Tenāha ‘‘vinicchayo na dātabbo’’ti, pubbe pakkhikānaṃ paṭiññāya vūpasamitassapi adhikaraṇassa duvūpasantatāya ayampi tathā nāsitakova bhavissatīti adhippāyo.
२३२. अदिन्नादानवत्थुं विनिच्छिनन्तेन पञ्चवीसति अवहारा साधुकं सल्लक्खेतब्बाति एत्थ पञ्चवीसति अवहारा नाम पञ्च पञ्चकानि, तत्थ पञ्च पञ्चकानि नाम नानाभण्डपञ्चकं एकभण्डपञ्चकं साहत्थिकपञ्चकं पुब्बपयोगपञ्चकं थेय्यावहारपञ्चकन्ति। तथा हि वुत्तं कङ्खावितरणियं (कङ्खा॰ अट्ठ॰ दुतियपाराजिकवण्णना) ‘‘ते पन अवहारा पञ्च पञ्चकानि समोधानेत्वा साधुकं सल्लक्खेतब्बा’’तिआदि। तत्थ नानाभण्डपञ्चकएकभण्डपञ्चकानि पदभाजने (पारा॰ ९२) वुत्तानं ‘‘आदियेय्य, हरेय्य, अवहरेय्य, इरियापथं विकोपेय्य, ठाना चावेय्या’’ति इमेसं पदानं वसेन लब्भन्ति। तथा हि वुत्तं पोराणेहि –
232.Adinnādānavatthuṃ vinicchinantena pañcavīsati avahārā sādhukaṃ sallakkhetabbāti ettha pañcavīsati avahārā nāma pañca pañcakāni, tattha pañca pañcakāni nāma nānābhaṇḍapañcakaṃ ekabhaṇḍapañcakaṃ sāhatthikapañcakaṃ pubbapayogapañcakaṃ theyyāvahārapañcakanti. Tathā hi vuttaṃ kaṅkhāvitaraṇiyaṃ (kaṅkhā. aṭṭha. dutiyapārājikavaṇṇanā) ‘‘te pana avahārā pañca pañcakāni samodhānetvā sādhukaṃ sallakkhetabbā’’tiādi. Tattha nānābhaṇḍapañcakaekabhaṇḍapañcakāni padabhājane (pārā. 92) vuttānaṃ ‘‘ādiyeyya, hareyya, avahareyya, iriyāpathaṃ vikopeyya, ṭhānā cāveyyā’’ti imesaṃ padānaṃ vasena labbhanti. Tathā hi vuttaṃ porāṇehi –
‘‘आदियन्तो हरन्तोव।
‘‘Ādiyanto harantova;
हरन्तो इरियापथं।
Haranto iriyāpathaṃ;
विकोपेन्तो तथा ठाना।
Vikopento tathā ṭhānā;
चावेन्तोपि पराजिको’’ति॥
Cāventopi parājiko’’ti.
तत्थ नानाभण्डपञ्चकं सविञ्ञाणकअविञ्ञाणकवसेन दट्ठब्बं, इतरं सविञ्ञाणकवसेनेव। कथं? आदियेय्याति आरामं अभियुञ्जति, आपत्ति दुक्कटस्स। सामिकस्स विमतिं उप्पादेति, आपत्ति थुल्लच्चयस्स। सामिको ‘‘न मय्हं भविस्सती’’ति धुरं निक्खिपति, आपत्ति पाराजिकस्स। हरेय्याति अञ्ञस्स भण्डं हरन्तो सीसे भारं थेय्यचित्तो आमसति, दुक्कटं। फन्दापेति, थुल्लच्चयं। खन्धं ओरोपेति, पाराजिकं। अवहरेय्याति उपनिक्खित्तं भण्डं ‘‘देहि मे भण्ड’’न्ति वुच्चमानो ‘‘नाहं गण्हामी’’ति भणति, दुक्कटं। सामिकस्स विमतिं उप्पादेति, थुल्लच्चयं। सामिको ‘‘न मय्हं भविस्सती’’ति धुरं निक्खिपति, पाराजिकं। इरियापथं विकोपेय्याति ‘‘सहभण्डहारकं नेस्सामी’’ति पठमं पादं अतिक्कामेति, थुल्लच्चयं। दुतियं पादं अतिक्कामेति, पाराजिकं। ठाना चावेय्याति थलट्ठं भण्डं थेय्यचित्तो आमसति, दुक्कटं। फन्दापेति, थुल्लच्चयं। ठाना चावेति, पाराजिकं। एवं ताव नानाभण्डपञ्चकं वेदितब्बं। सस्सामिकस्स पन दासस्स वा तिरच्छानगतस्स वा यथावुत्तेन अभियोगादिना नयेन आदियनहरण अवहरण इरियापथविकोपन ठानाचावनवसेन एकभण्डपञ्चकं वेदितब्बं। तेनाहु पोराणा –
Tattha nānābhaṇḍapañcakaṃ saviññāṇakaaviññāṇakavasena daṭṭhabbaṃ, itaraṃ saviññāṇakavaseneva. Kathaṃ? Ādiyeyyāti ārāmaṃ abhiyuñjati, āpatti dukkaṭassa. Sāmikassa vimatiṃ uppādeti, āpatti thullaccayassa. Sāmiko ‘‘na mayhaṃ bhavissatī’’ti dhuraṃ nikkhipati, āpatti pārājikassa. Hareyyāti aññassa bhaṇḍaṃ haranto sīse bhāraṃ theyyacitto āmasati, dukkaṭaṃ. Phandāpeti, thullaccayaṃ. Khandhaṃ oropeti, pārājikaṃ. Avahareyyāti upanikkhittaṃ bhaṇḍaṃ ‘‘dehi me bhaṇḍa’’nti vuccamāno ‘‘nāhaṃ gaṇhāmī’’ti bhaṇati, dukkaṭaṃ. Sāmikassa vimatiṃ uppādeti, thullaccayaṃ. Sāmiko ‘‘na mayhaṃ bhavissatī’’ti dhuraṃ nikkhipati, pārājikaṃ. Iriyāpathaṃ vikopeyyāti ‘‘sahabhaṇḍahārakaṃ nessāmī’’ti paṭhamaṃ pādaṃ atikkāmeti, thullaccayaṃ. Dutiyaṃ pādaṃ atikkāmeti, pārājikaṃ. Ṭhānā cāveyyāti thalaṭṭhaṃ bhaṇḍaṃ theyyacitto āmasati, dukkaṭaṃ. Phandāpeti, thullaccayaṃ. Ṭhānā cāveti, pārājikaṃ. Evaṃ tāva nānābhaṇḍapañcakaṃ veditabbaṃ. Sassāmikassa pana dāsassa vā tiracchānagatassa vā yathāvuttena abhiyogādinā nayena ādiyanaharaṇa avaharaṇa iriyāpathavikopana ṭhānācāvanavasena ekabhaṇḍapañcakaṃ veditabbaṃ. Tenāhu porāṇā –
‘‘तत्थ नानेकभण्डानं, पञ्चकानं वसा पन।
‘‘Tattha nānekabhaṇḍānaṃ, pañcakānaṃ vasā pana;
आदियनादिपञ्चका, दुविधाति उदीरिता’’ति॥
Ādiyanādipañcakā, duvidhāti udīritā’’ti.
कतमं साहत्थिकपञ्चकं? साहत्थिको आणत्तिको निस्सग्गियो अत्थसाधको धुरनिक्खेपोति। तथा हि वुत्तं –
Katamaṃ sāhatthikapañcakaṃ? Sāhatthiko āṇattiko nissaggiyo atthasādhako dhuranikkhepoti. Tathā hi vuttaṃ –
‘‘साहत्थाणत्तिको चेव, निस्सग्गियोत्थसाधको।
‘‘Sāhatthāṇattiko ceva, nissaggiyotthasādhako;
धुरनिक्खेपको चाति, इदं साहत्थपञ्चक’’न्ति॥
Dhuranikkhepako cāti, idaṃ sāhatthapañcaka’’nti.
तत्थ साहत्थिको नाम परस्स भण्डं सहत्था अवहरति। आणत्तिको नाम ‘‘असुकस्स भण्डं अवहरा’’ति अञ्ञं आणापेति। निस्सग्गियो नाम सुङ्कघातपरिकप्पितोकासानं अन्तो ठत्वा बहि पातनं। अत्थसाधको नाम ‘‘असुकस्स भण्डं यदा सक्कोसि, तदा तं अवहरा’’ति आणापेति। तत्थ सचे परो अनन्तरायिको हुत्वा तं अवहरति, आणापकस्स आणत्तिक्खणेयेव पाराजिकं। परस्स वा पन तेलकुम्भिया पादग्घनकं तेलं अवस्सं पिवनकानि उपाहनादीनि पक्खिपति , हत्थतो मुत्तमत्तेयेव पाराजिकं। धुरनिक्खेपो पन आरामाभियोगउपनिक्खित्तभण्डवसेन वेदितब्बो। तावकालिकभण्डदेय्यानि अदेन्तस्सपि एसेव नयोति इदं साहत्थिकपञ्चकं।
Tattha sāhatthiko nāma parassa bhaṇḍaṃ sahatthā avaharati. Āṇattiko nāma ‘‘asukassa bhaṇḍaṃ avaharā’’ti aññaṃ āṇāpeti. Nissaggiyo nāma suṅkaghātaparikappitokāsānaṃ anto ṭhatvā bahi pātanaṃ. Atthasādhako nāma ‘‘asukassa bhaṇḍaṃ yadā sakkosi, tadā taṃ avaharā’’ti āṇāpeti. Tattha sace paro anantarāyiko hutvā taṃ avaharati, āṇāpakassa āṇattikkhaṇeyeva pārājikaṃ. Parassa vā pana telakumbhiyā pādagghanakaṃ telaṃ avassaṃ pivanakāni upāhanādīni pakkhipati , hatthato muttamatteyeva pārājikaṃ. Dhuranikkhepo pana ārāmābhiyogaupanikkhittabhaṇḍavasena veditabbo. Tāvakālikabhaṇḍadeyyāni adentassapi eseva nayoti idaṃ sāhatthikapañcakaṃ.
कतमं पुब्बपयोगपञ्चकं? पुब्बपयोगो सहपयोगो संविदावहारो सङ्केतकम्मं निमित्तकम्मन्ति। तेन वुत्तं –
Katamaṃ pubbapayogapañcakaṃ? Pubbapayogo sahapayogo saṃvidāvahāro saṅketakammaṃ nimittakammanti. Tena vuttaṃ –
‘‘पुब्बसहपयोगो च, संविदाहरणं तथा।
‘‘Pubbasahapayogo ca, saṃvidāharaṇaṃ tathā;
सङ्केतकम्मं निमित्तं, इदं साहत्थपञ्चक’’न्ति॥
Saṅketakammaṃ nimittaṃ, idaṃ sāhatthapañcaka’’nti.
तत्थ आणत्तिवसेन पुब्बपयोगो वेदितब्बो। ठानाचावनवसेन, खिलादीनि सङ्कामेत्वा खेत्तादिग्गहणवसेन च सहपयोगो वेदितब्बो। संविदावहारो नाम ‘‘असुकं नाम भण्डं अवहरिस्सामा’’ति संविदहित्वा सम्मन्तयित्वा अवहरणं। एवं संविदहित्वा गतेसु हि एकेनपि तस्मिं भण्डे ठाना चाविते सब्बेसं अवहारो होति। सङ्केतकम्मं नाम सञ्जाननकम्मं। सचे हि पुरेभत्तादीसु यं किञ्चि कालं परिच्छिन्दित्वा ‘‘असुकस्मिं काले इत्थन्नामं भण्डं अवहरा’’ति वुत्तो सङ्केततो अपच्छा अपुरे तं अवहरति, सङ्केतकारकस्स सङ्केतकरणक्खणेयेव अवहारो। निमित्तकम्मं नाम सञ्ञुप्पादनत्थं अक्खिनिखणनादिनिमित्तकरणं । सचे हि एवं कतनिमित्ततो अपच्छा अपुरे ‘‘यं अवहरा’’ति वुत्तो, तं अवहरति, निमित्तकारकस्स निमित्तक्खणेयेव अवहारोति इदं पुब्बपयोगपञ्चकं।
Tattha āṇattivasena pubbapayogo veditabbo. Ṭhānācāvanavasena, khilādīni saṅkāmetvā khettādiggahaṇavasena ca sahapayogo veditabbo. Saṃvidāvahāro nāma ‘‘asukaṃ nāma bhaṇḍaṃ avaharissāmā’’ti saṃvidahitvā sammantayitvā avaharaṇaṃ. Evaṃ saṃvidahitvā gatesu hi ekenapi tasmiṃ bhaṇḍe ṭhānā cāvite sabbesaṃ avahāro hoti. Saṅketakammaṃ nāma sañjānanakammaṃ. Sace hi purebhattādīsu yaṃ kiñci kālaṃ paricchinditvā ‘‘asukasmiṃ kāle itthannāmaṃ bhaṇḍaṃ avaharā’’ti vutto saṅketato apacchā apure taṃ avaharati, saṅketakārakassa saṅketakaraṇakkhaṇeyeva avahāro. Nimittakammaṃ nāma saññuppādanatthaṃ akkhinikhaṇanādinimittakaraṇaṃ . Sace hi evaṃ katanimittato apacchā apure ‘‘yaṃ avaharā’’ti vutto, taṃ avaharati, nimittakārakassa nimittakkhaṇeyeva avahāroti idaṃ pubbapayogapañcakaṃ.
कतमं थेय्यावहारपञ्चकं? थेय्यावहारो पसय्हावहारो परिकप्पावहारो पटिच्छन्नावहारो कुसावहारोति। तेन वुत्तं –
Katamaṃ theyyāvahārapañcakaṃ? Theyyāvahāro pasayhāvahāro parikappāvahāro paṭicchannāvahāro kusāvahāroti. Tena vuttaṃ –
‘‘थेय्या पसय्हा परिकप्पा, पटिच्छन्ना कुसा तथा।
‘‘Theyyā pasayhā parikappā, paṭicchannā kusā tathā;
अवहारा इमे पञ्च, थेय्यावहारपञ्चक’’न्ति॥
Avahārā ime pañca, theyyāvahārapañcaka’’nti.
तत्थ यो सन्धिच्छेदादीनि कत्वा अदिस्समानो अवहरति, कूटतुलाकूटमानकूटकहापणादीहि वा वञ्चेत्वा गण्हाति, तस्सेवं गण्हतो अवहारो थेय्यावहारोति वेदितब्बो। यो पन पसय्ह बलक्कारेन परेसं सन्तकं गण्हाति गामघातकादयो विय, अत्तनो पत्तबलितो वा वुत्तनयेनेव अधिकं गण्हाति राजभटादयो विय, तस्सेवं गण्हतो अवहारो पसय्हावहारोति वेदितब्बो। परिकप्पेत्वा गहणं पन परिकप्पावहारो नाम।
Tattha yo sandhicchedādīni katvā adissamāno avaharati, kūṭatulākūṭamānakūṭakahāpaṇādīhi vā vañcetvā gaṇhāti, tassevaṃ gaṇhato avahāro theyyāvahāroti veditabbo. Yo pana pasayha balakkārena paresaṃ santakaṃ gaṇhāti gāmaghātakādayo viya, attano pattabalito vā vuttanayeneva adhikaṃ gaṇhāti rājabhaṭādayo viya, tassevaṃ gaṇhato avahāro pasayhāvahāroti veditabbo. Parikappetvā gahaṇaṃ pana parikappāvahāro nāma.
सो भण्डोकासस्स वसेन दुविधो। तत्रायं भण्डपरिकप्पो – साटकत्थिको अन्तोगब्भं पविसित्वा ‘‘सचे साटको भविस्सति, गण्हिस्सामि। सचे सुत्तं, न गण्हिस्सामी’’ति परिकप्पेत्वा अन्धकारे पसिब्बकं गण्हाति। तत्र चे साटको होति, उद्धारेयेव पाराजिकं। सुत्तञ्चे होति, रक्खति। बहि नीहरित्वा मुञ्चित्वा ‘‘सुत्त’’न्ति ञत्वा पुन आहरित्वा ठपेति, रक्खतियेव। ‘‘सुत्त’’न्ति ञत्वापि यं लद्धं, तं गहेतब्बन्ति गच्छति, पदवारेन कारेतब्बो। भूमियं ठपेत्वा गण्हाति, उद्धारे पाराजिकं। ‘‘चोरो चोरो’’ति अनुबन्धो छड्डेत्वा पलायति, रक्खति। सामिका दिस्वा गण्हन्ति, रक्खतियेव। अञ्ञो चे गण्हाति, भण्डदेय्यं। सामिकेसु निवत्तन्तेसु सयं दिस्वा पंसुकूलसञ्ञाय ‘‘पगेवेतं मया गहितं, मम दानि सन्तक’’न्ति गण्हन्तस्सपि भण्डदेय्यमेव। तत्थ य्वायं ‘‘सचे साटको भविस्सति, गण्हिस्सामी’’तिआदिना नयेन पवत्तो परिकप्पो, अयं भण्डपरिकप्पो नाम। ओकासपरिकप्पो पन एवं वेदितब्बो – एकच्चो पन परपरिवेणादीनि पविट्ठो किञ्चि लोभनेय्यभण्डं दिस्वा गब्भद्वारपमुखहेट्ठा पासादद्वारकोट्ठकरुक्खमूलादिवसेन परिच्छेदं कत्वा ‘‘सचे मं एत्थन्तरे पस्सिस्सन्ति, दट्ठुकामताय गहेत्वा विचरन्तो विय दस्सामि। नो चे पस्सिस्सन्ति , हरिस्सामी’’ति परिकप्पेति, तस्स तं आदाय परिकप्पितपरिच्छेदं अतिक्कन्तमत्ते अवहारो होति। इति य्वायं वुत्तनयेनेव पवत्तो परिकप्पो, अयं ओकासपरिकप्पो नाम। एवमिमेसं द्विन्नं परिकप्पानं वसेन परिकप्पेत्वा गण्हतो अवहारो परिकप्पावहारोति वेदितब्बो।
So bhaṇḍokāsassa vasena duvidho. Tatrāyaṃ bhaṇḍaparikappo – sāṭakatthiko antogabbhaṃ pavisitvā ‘‘sace sāṭako bhavissati, gaṇhissāmi. Sace suttaṃ, na gaṇhissāmī’’ti parikappetvā andhakāre pasibbakaṃ gaṇhāti. Tatra ce sāṭako hoti, uddhāreyeva pārājikaṃ. Suttañce hoti, rakkhati. Bahi nīharitvā muñcitvā ‘‘sutta’’nti ñatvā puna āharitvā ṭhapeti, rakkhatiyeva. ‘‘Sutta’’nti ñatvāpi yaṃ laddhaṃ, taṃ gahetabbanti gacchati, padavārena kāretabbo. Bhūmiyaṃ ṭhapetvā gaṇhāti, uddhāre pārājikaṃ. ‘‘Coro coro’’ti anubandho chaḍḍetvā palāyati, rakkhati. Sāmikā disvā gaṇhanti, rakkhatiyeva. Añño ce gaṇhāti, bhaṇḍadeyyaṃ. Sāmikesu nivattantesu sayaṃ disvā paṃsukūlasaññāya ‘‘pagevetaṃ mayā gahitaṃ, mama dāni santaka’’nti gaṇhantassapi bhaṇḍadeyyameva. Tattha yvāyaṃ ‘‘sace sāṭako bhavissati, gaṇhissāmī’’tiādinā nayena pavatto parikappo, ayaṃ bhaṇḍaparikappo nāma. Okāsaparikappo pana evaṃ veditabbo – ekacco pana parapariveṇādīni paviṭṭho kiñci lobhaneyyabhaṇḍaṃ disvā gabbhadvārapamukhaheṭṭhā pāsādadvārakoṭṭhakarukkhamūlādivasena paricchedaṃ katvā ‘‘sace maṃ etthantare passissanti, daṭṭhukāmatāya gahetvā vicaranto viya dassāmi. No ce passissanti , harissāmī’’ti parikappeti, tassa taṃ ādāya parikappitaparicchedaṃ atikkantamatte avahāro hoti. Iti yvāyaṃ vuttanayeneva pavatto parikappo, ayaṃ okāsaparikappo nāma. Evamimesaṃ dvinnaṃ parikappānaṃ vasena parikappetvā gaṇhato avahāro parikappāvahāroti veditabbo.
पटिच्छादेत्वा पन अवहरणं पटिच्छन्नावहारो। सो एवं वेदितब्बो – यो भिक्खु उय्यानादीसु परेसं ओमुञ्चित्वा ठपितं अङ्गुलिमुद्दिकादिं दिस्वा ‘‘पच्छा गण्हिस्सामी’’ति पंसुना वा पण्णेन वा पटिच्छादेति, तस्स एत्तावता उद्धारो नत्थीति न ताव अवहारो होति। यदा पन सामिका विचिनन्ता अपस्सित्वा ‘‘स्वे जानिस्सामा’’ति सालयाव गता होन्ति, अथस्स तं उद्धरतो उद्धारे अवहारो। ‘‘पटिच्छन्नकालेयेव एतं मम सन्तक’’न्ति सकसञ्ञाय वा ‘‘गतादानि ते, छड्डितभण्डं इद’’न्ति पंसुकूलसञ्ञाय वा गण्हन्तस्स पन भण्डदेय्यं। तेसु दुतियततियदिवसे आगन्त्वा विचिनित्वा अदिस्वा धुरनिक्खेपं कत्वा गतेसुपि गहितं भण्डदेय्यमेव। पच्छा ञत्वा चोदियमानस्स अददतो सामिकानं धुरनिक्खेपे अवहारो होति। कस्मा? यस्मा तस्स पयोगेन तेहि न दिट्ठं। यो पन तथारूपं भण्डं यथाठाने ठितंयेव अप्पटिच्छादेत्वा थेय्यचित्तो पादेन अक्कमित्वा कद्दमे वा वालिकाय वा पवेसेति, तस्स पवेसितमत्तेयेव अवहारो।
Paṭicchādetvā pana avaharaṇaṃ paṭicchannāvahāro. So evaṃ veditabbo – yo bhikkhu uyyānādīsu paresaṃ omuñcitvā ṭhapitaṃ aṅgulimuddikādiṃ disvā ‘‘pacchā gaṇhissāmī’’ti paṃsunā vā paṇṇena vā paṭicchādeti, tassa ettāvatā uddhāro natthīti na tāva avahāro hoti. Yadā pana sāmikā vicinantā apassitvā ‘‘sve jānissāmā’’ti sālayāva gatā honti, athassa taṃ uddharato uddhāre avahāro. ‘‘Paṭicchannakāleyeva etaṃ mama santaka’’nti sakasaññāya vā ‘‘gatādāni te, chaḍḍitabhaṇḍaṃ ida’’nti paṃsukūlasaññāya vā gaṇhantassa pana bhaṇḍadeyyaṃ. Tesu dutiyatatiyadivase āgantvā vicinitvā adisvā dhuranikkhepaṃ katvā gatesupi gahitaṃ bhaṇḍadeyyameva. Pacchā ñatvā codiyamānassa adadato sāmikānaṃ dhuranikkhepe avahāro hoti. Kasmā? Yasmā tassa payogena tehi na diṭṭhaṃ. Yo pana tathārūpaṃ bhaṇḍaṃ yathāṭhāne ṭhitaṃyeva appaṭicchādetvā theyyacitto pādena akkamitvā kaddame vā vālikāya vā paveseti, tassa pavesitamatteyeva avahāro.
कुसं सङ्कामेत्वा पन अवहरणं कुसावहारो नाम। सोपि एवं वेदितब्बो – यो भिक्खु विलीवमयं वा तालपण्णमयं वा कतसञ्ञाणं यं किञ्चि कुसं पातेत्वा चीवरे भाजियमाने अत्तनो कोट्ठासस्स समीपे ठितं समग्घतरं वा महग्घतरं वा समसमं वा अग्घेन परस्स कोट्ठासं हरितुकामो अत्तनो कोट्ठासे पतितं कुसं परस्स कोट्ठासे पातेतुकामताय उद्धरति, रक्खति ताव। परस्स कोट्ठासे पातिते रक्खतेव। यदा पन तस्मिं पतिते परस्स कोट्ठासतो परस्स कुसं उद्धरति, उद्धटमत्ते अवहारो। सचे पठमतरं परस्स कोट्ठासतो कुसं उद्धरति, अत्तनो कोट्ठासे पातेतुकामताय उद्धारे रक्खति, पातनेपि रक्खति। अत्तनो कोट्ठासतो पन अत्तनो कुसं उद्धरतो उद्धारेयेव रक्खति, तं उद्धरित्वा परकोट्ठासे पातेन्तस्स हत्थतो मुत्तमत्ते अवहारो होति, अयं कुसावहारो। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन समन्तपासादिकतो (पारा॰ अट्ठ॰ १.९२) गहेतब्बो।
Kusaṃ saṅkāmetvā pana avaharaṇaṃ kusāvahāro nāma. Sopi evaṃ veditabbo – yo bhikkhu vilīvamayaṃ vā tālapaṇṇamayaṃ vā katasaññāṇaṃ yaṃ kiñci kusaṃ pātetvā cīvare bhājiyamāne attano koṭṭhāsassa samīpe ṭhitaṃ samagghataraṃ vā mahagghataraṃ vā samasamaṃ vā agghena parassa koṭṭhāsaṃ haritukāmo attano koṭṭhāse patitaṃ kusaṃ parassa koṭṭhāse pātetukāmatāya uddharati, rakkhati tāva. Parassa koṭṭhāse pātite rakkhateva. Yadā pana tasmiṃ patite parassa koṭṭhāsato parassa kusaṃ uddharati, uddhaṭamatte avahāro. Sace paṭhamataraṃ parassa koṭṭhāsato kusaṃ uddharati, attano koṭṭhāse pātetukāmatāya uddhāre rakkhati, pātanepi rakkhati. Attano koṭṭhāsato pana attano kusaṃ uddharato uddhāreyeva rakkhati, taṃ uddharitvā parakoṭṭhāse pātentassa hatthato muttamatte avahāro hoti, ayaṃ kusāvahāro. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana samantapāsādikato (pārā. aṭṭha. 1.92) gahetabbo.
तुलयित्वाति उपपरिक्खित्वा।
Tulayitvāti upaparikkhitvā.
सामीचीति वत्तं, आपत्ति पन नत्थीति अधिप्पायो।
Sāmīcīti vattaṃ, āpatti pana natthīti adhippāyo.
महाजनसम्मद्दोति महाजनसङ्खोभो। भट्ठे जनकायेति अपगते जनकाये। ‘‘इदञ्च कासावं अत्तनो सन्तकं कत्वा एतस्सेव भिक्खुनो देही’’ति किं कारणा एवमाह? चीवरस्सामिकेन धुरनिक्खेपो कतो, तस्मा तस्स अदिन्नं गहेतुं न वट्टति। अवहारकोपि विप्पटिसारस्स उप्पन्नकालतो पट्ठाय चीवरस्सामिकं परियेसन्तो विचरति ‘‘दस्सामी’’ति, चीवरस्सामिकेन च ‘‘ममेत’’न्ति वुत्ते एतेनपि अवहारकेन आलयो परिच्चत्तो, तस्मा एवमाह। यदि एवं चीवरस्सामिकोयेव ‘‘अत्तनो सन्तकं गण्हाही’’ति कस्मा न वुत्तोति? उभिन्नं कुक्कुच्चविनोदनत्थं। कथं? अवहारकस्स ‘‘मया सहत्थेन न दिन्नं, भण्डदेय्यमेत’’न्ति कुक्कुच्चं उप्पज्जेय्य , इतरस्स ‘‘मया पठमं धुरनिक्खेपं कत्वा पच्छा अदिन्नं गहित’’न्ति कुक्कुच्चं उप्पज्जेय्याति।
Mahājanasammaddoti mahājanasaṅkhobho. Bhaṭṭhe janakāyeti apagate janakāye. ‘‘Idañca kāsāvaṃ attano santakaṃ katvā etasseva bhikkhuno dehī’’ti kiṃ kāraṇā evamāha? Cīvarassāmikena dhuranikkhepo kato, tasmā tassa adinnaṃ gahetuṃ na vaṭṭati. Avahārakopi vippaṭisārassa uppannakālato paṭṭhāya cīvarassāmikaṃ pariyesanto vicarati ‘‘dassāmī’’ti, cīvarassāmikena ca ‘‘mameta’’nti vutte etenapi avahārakena ālayo pariccatto, tasmā evamāha. Yadi evaṃ cīvarassāmikoyeva ‘‘attano santakaṃ gaṇhāhī’’ti kasmā na vuttoti? Ubhinnaṃ kukkuccavinodanatthaṃ. Kathaṃ? Avahārakassa ‘‘mayā sahatthena na dinnaṃ, bhaṇḍadeyyameta’’nti kukkuccaṃ uppajjeyya , itarassa ‘‘mayā paṭhamaṃ dhuranikkhepaṃ katvā pacchā adinnaṃ gahita’’nti kukkuccaṃ uppajjeyyāti.
समग्घन्ति अप्पग्घं।
Samagghanti appagghaṃ.
दारुअत्थं फरतीति दारूहि कत्तब्बकिच्चं साधेति। मयि सन्तेतिआदि सब्बं रञ्ञा पसादेन वुत्तं, थेरेन पन ‘‘अननुच्छविकं कत’’न्ति न मञ्ञितब्बं।
Dāruatthaṃ pharatīti dārūhi kattabbakiccaṃ sādheti. Mayi santetiādi sabbaṃ raññā pasādena vuttaṃ, therena pana ‘‘ananucchavikaṃ kata’’nti na maññitabbaṃ.
एकदिवसं दन्तकट्ठच्छेदनादिना या अयं अग्घहानि वुत्ता, सा भण्डस्सामिना किणित्वा गहितमेव सन्धाय वुत्ता। सब्बं पनेतं अट्ठकथाचरियप्पमाणेन गहेतब्बं। पासाणञ्च सक्खरञ्च पासाणसक्खरं।
Ekadivasaṃ dantakaṭṭhacchedanādinā yā ayaṃ agghahāni vuttā, sā bhaṇḍassāminā kiṇitvā gahitameva sandhāya vuttā. Sabbaṃ panetaṃ aṭṭhakathācariyappamāṇena gahetabbaṃ. Pāsāṇañca sakkharañca pāsāṇasakkharaṃ.
‘‘धारेय्य अत्थं विचक्खणो’’ति इमस्सेव विवरणं ‘‘आपत्तिं वा अनापत्तिं वा’’तिआदि। ‘‘सिक्खापदं समं तेना’’ति इतो पुब्बे एका गाथा –
‘‘Dhāreyya atthaṃ vicakkhaṇo’’ti imasseva vivaraṇaṃ ‘‘āpattiṃ vā anāpattiṃ vā’’tiādi. ‘‘Sikkhāpadaṃ samaṃ tenā’’ti ito pubbe ekā gāthā –
‘‘दुतियं अदुतियेन, यं जिनेन पकासितं।
‘‘Dutiyaṃ adutiyena, yaṃ jinena pakāsitaṃ;
पराजितकिलेसेन, पाराजिकपदं इधा’’ति॥
Parājitakilesena, pārājikapadaṃ idhā’’ti.
ताय सद्धिं घटेत्वा अदुतियेन पराजितकिलेसेन जिनेन दुतियं यं इदं पाराजिकपदं पकासितं, इध तेन समं अनेकनयवोकिण्णं गम्भीरत्थविनिच्छयं अञ्ञं किञ्चि सिक्खापदं न विज्जतीति योजना। तत्थ पराजितकिलेसेनाति सन्ताने पुन अनुप्पत्तिधम्मतापादने चतूहि मग्गञाणेहि सह वासनाय समुच्छिन्नसब्बकिलेसेन। विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ १.१५९) पन ‘‘पराजितकिलेसेनाति विजितकिलेसेन, निकिलेसेनाति अत्थो’’ति वुत्तं। इधाति इमस्मिं सासने।
Tāya saddhiṃ ghaṭetvā adutiyena parājitakilesena jinena dutiyaṃ yaṃ idaṃ pārājikapadaṃ pakāsitaṃ, idha tena samaṃ anekanayavokiṇṇaṃ gambhīratthavinicchayaṃ aññaṃ kiñci sikkhāpadaṃ na vijjatīti yojanā. Tattha parājitakilesenāti santāne puna anuppattidhammatāpādane catūhi maggañāṇehi saha vāsanāya samucchinnasabbakilesena. Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.159) pana ‘‘parājitakilesenāti vijitakilesena, nikilesenāti attho’’ti vuttaṃ. Idhāti imasmiṃ sāsane.
तेनाति तेन दुतियपाराजिकसिक्खापदेन। अत्थो नाम पाळिअत्थो। विनिच्छयो नाम पाळिमुत्तविनिच्छयो। अत्थो च विनिच्छयो च अत्थविनिच्छया, ते गम्भीरा यस्मिन्ति गम्भीरत्थविनिच्छयं । वत्थुम्हि ओतिण्णेति चोदनावसेन वा अत्तनाव अत्तनो वीतिक्कमारोचनवसेन वा सङ्घमज्झे अदिन्नादानवत्थुस्मिं ओतिण्णे। एत्थाति ओतिण्णे वत्थुस्मिं। विनिच्छयोति आपत्तानापत्तिनियमनं। अवत्वावाति ‘‘त्वं पाराजिकं आपन्नो’’ति अवत्वाव। कप्पियेपि च वत्थुस्मिन्ति अत्तना गहेतुं कप्पिये मातुपितुआदिसन्तकेपि वत्थुस्मिं। लहुवत्तिनोति थेय्यचित्तुप्पादेन लहुपरिवत्तिनो। आसीविसन्ति सीघमेव सकलसरीरे फरणसमत्थविसं।
Tenāti tena dutiyapārājikasikkhāpadena. Attho nāma pāḷiattho. Vinicchayo nāma pāḷimuttavinicchayo. Attho ca vinicchayo ca atthavinicchayā, te gambhīrā yasminti gambhīratthavinicchayaṃ. Vatthumhi otiṇṇeti codanāvasena vā attanāva attano vītikkamārocanavasena vā saṅghamajjhe adinnādānavatthusmiṃ otiṇṇe. Etthāti otiṇṇe vatthusmiṃ. Vinicchayoti āpattānāpattiniyamanaṃ. Avatvāvāti ‘‘tvaṃ pārājikaṃ āpanno’’ti avatvāva. Kappiyepi ca vatthusminti attanā gahetuṃ kappiye mātupituādisantakepi vatthusmiṃ. Lahuvattinoti theyyacittuppādena lahuparivattino. Āsīvisanti sīghameva sakalasarīre pharaṇasamatthavisaṃ.
२३३. पकतिमनुस्सेहि उत्तरितरानं बुद्धादिउत्तमपुरिसानं अधिगमधम्मोति उत्तरिमनुस्सधम्मो, तस्स परेसं आरोचनं उत्तरिमनुस्सधम्मारोचनं। तं विनिच्छिनन्तेन छ ठानानि सोधेतब्बानीति योजना। तत्थ किं ते अधिगतन्ति अधिगमपुच्छा। किन्ति ते अधिगतन्ति उपायपुच्छा। कदा ते अधिगतन्ति कालपुच्छा। कत्थ ते अधिगतन्ति ओकासपुच्छा। कतमे ते किलेसा पहीनाति पहीनकिलेसपुच्छा। कतमेसं त्वं धम्मानं लाभीति पटिलद्धधम्मपुच्छा। इदानि तमेव छट्ठानविसोधनं वित्थारेतुमाह ‘‘सचे ही’’तिआदि। तत्थ एत्तावताति एत्तकेन ब्याकरणवचनमत्तेन न सक्कारो कातब्बो। ब्याकरणञ्हि एकस्स अयाथावतोपि होतीति। इमेसु छसु ठानेसु सोधनत्थं एवं वत्तब्बोति यथा नाम जातरूपपतिरूपकम्पि जातरूपं विय खायतीति जातरूपं निघंसनतापनछेदनेहि सोधेतब्बं, एवमेव इदानेव वुत्तेसु छसु ठानेसु पक्खिपित्वा सोधनत्थं वत्तब्बो। विमोक्खादीसूति आदि-सद्देन समापत्तिञाणदस्सनमग्गभावनाफलसच्छिकिरियादिं सङ्गण्हाति। पाकटो होति अधिगतविसेसस्स सतिसम्मोसाभावतो। सेसपुच्छासुपि ‘‘पाकटो होती’’ति पदे एसेव नयो।
233. Pakatimanussehi uttaritarānaṃ buddhādiuttamapurisānaṃ adhigamadhammoti uttarimanussadhammo, tassa paresaṃ ārocanaṃ uttarimanussadhammārocanaṃ. Taṃ vinicchinantena cha ṭhānāni sodhetabbānīti yojanā. Tattha kiṃ te adhigatanti adhigamapucchā. Kinti te adhigatanti upāyapucchā. Kadā te adhigatanti kālapucchā. Kattha te adhigatanti okāsapucchā. Katame te kilesā pahīnāti pahīnakilesapucchā. Katamesaṃ tvaṃ dhammānaṃ lābhīti paṭiladdhadhammapucchā. Idāni tameva chaṭṭhānavisodhanaṃ vitthāretumāha ‘‘sace hī’’tiādi. Tattha ettāvatāti ettakena byākaraṇavacanamattena na sakkāro kātabbo. Byākaraṇañhi ekassa ayāthāvatopi hotīti. Imesu chasu ṭhānesu sodhanatthaṃ evaṃ vattabboti yathā nāma jātarūpapatirūpakampi jātarūpaṃ viya khāyatīti jātarūpaṃ nighaṃsanatāpanachedanehi sodhetabbaṃ, evameva idāneva vuttesu chasu ṭhānesu pakkhipitvā sodhanatthaṃ vattabbo. Vimokkhādīsūti ādi-saddena samāpattiñāṇadassanamaggabhāvanāphalasacchikiriyādiṃ saṅgaṇhāti. Pākaṭo hoti adhigatavisesassa satisammosābhāvato. Sesapucchāsupi ‘‘pākaṭo hotī’’ti pade eseva nayo.
सब्बेसञ्हि अत्तना अधिगतमग्गेन पहीना किलेसा पाकटा होन्तीति इदं येभुय्यवसेन वुत्तं। कस्सचि हि अत्तना अधिगतमग्गवज्झकिलेसेसु सन्देहो उप्पज्जतियेव महानामस्स सक्कस्स विय। सो हि सकदागामी समानोपि ‘‘तस्स मय्हं, भन्ते, एवं होति – को सु नाम मे धम्मो अज्झत्तं अप्पहीनो, येन मे एकदा लोभधम्मापि चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति, दोसधम्मापि चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति, मोहधम्मापि चित्तं परियादाय तिट्ठन्ती’’ति (म॰ नि॰ १.१७५) भगवन्तं पुच्छि। अयं किर राजा सकदागामिमग्गेन लोभदोसमोहा निरवसेसा पहीयन्तीति सञ्ञी अहोसीति।
Sabbesañhiattanā adhigatamaggena pahīnā kilesā pākaṭā hontīti idaṃ yebhuyyavasena vuttaṃ. Kassaci hi attanā adhigatamaggavajjhakilesesu sandeho uppajjatiyeva mahānāmassa sakkassa viya. So hi sakadāgāmī samānopi ‘‘tassa mayhaṃ, bhante, evaṃ hoti – ko su nāma me dhammo ajjhattaṃ appahīno, yena me ekadā lobhadhammāpi cittaṃ pariyādāya tiṭṭhanti, dosadhammāpi cittaṃ pariyādāya tiṭṭhanti, mohadhammāpi cittaṃ pariyādāya tiṭṭhantī’’ti (ma. ni. 1.175) bhagavantaṃ pucchi. Ayaṃ kira rājā sakadāgāmimaggena lobhadosamohā niravasesā pahīyantīti saññī ahosīti.
याय पटिपदाय यस्स अरियमग्गो आगच्छति, सा पुब्बभागपटिपत्ति आगमनपटिपदा। सोधेतब्बाति सुद्धा, उदाहु न सुद्धाति विचारणवसेन सोधेतब्बा। ‘‘न सुज्झतीति तत्थ तत्थ पमादपटिपत्तिसम्भवतो। अपनेतब्बोति अत्तनो पटिञ्ञाय अपनेतब्बो’’ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ २.१९७-१९८)। विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ १.१९७) पन ‘‘न सुज्झतीति पुच्छियमानो पटिपत्तिक्कमं उल्लङ्घित्वा कथेसि। अपनेतब्बोति तया वुत्तक्कमेनायं धम्मो न सक्का अधिगन्तुन्ति अधिगतमानतो अपनेतब्बो’’ति वुत्तं। ‘‘सुज्झती’’ति वत्वा सुज्झनाकारं दस्सेतुं ‘‘दीघरत्त’’न्तिआदि वुत्तं। पञ्ञायतीति एत्थापि ‘‘यदी’’ति पदं आनेत्वा यदि सो भिक्खु ताय पटिपदाय पञ्ञायतीति सम्बन्धो। चतूसु पच्चयेसु अलग्गत्ता ‘‘आकासे पाणिसमेन चेतसा’’ति वुत्तं। वुत्तसदिसं ब्याकरणं होतीति योजना। तत्थ वुत्तसदिसन्ति तस्स भिक्खुनो ब्याकरणं इमस्मिं सुत्ते वुत्तेन सदिसं, समन्ति अत्थो। खीणासवस्स पटिपत्तिसदिसा पटिपत्ति होतीति दीघरत्तं सुविक्खम्भितकिलेसत्ता, इदञ्च अरहत्तं पटिजानन्तस्स वसेन वुत्तं। तेनाह ‘‘खीणासवस्स नामा’’तिआदि। खीणासवस्स नाम…पे॰… न होतीति पहीनविपल्लासत्ता, जीवितनिकन्तिया च अभावतो न होति, पुथुज्जनस्स पन अप्पहीनविपल्लासत्ता जीवितनिकन्तिसब्भावतो च अप्पमत्तकेनपि होति, एवं सुविक्खम्भितकिलेसस्स वत्तनसेक्खधम्मपटिजाननं इमिना भयुप्पादनेन, अम्बिलादिदस्सने खेळुप्पादादिना च न सक्का वीमंसितुं, तस्मा तस्स वचनेनेव तं सद्धातब्बं।
Yāya paṭipadāya yassa ariyamaggo āgacchati, sā pubbabhāgapaṭipatti āgamanapaṭipadā. Sodhetabbāti suddhā, udāhu na suddhāti vicāraṇavasena sodhetabbā. ‘‘Na sujjhatīti tattha tattha pamādapaṭipattisambhavato. Apanetabboti attano paṭiññāya apanetabbo’’ti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.197-198). Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.197) pana ‘‘na sujjhatīti pucchiyamāno paṭipattikkamaṃ ullaṅghitvā kathesi. Apanetabboti tayā vuttakkamenāyaṃ dhammo na sakkā adhigantunti adhigatamānato apanetabbo’’ti vuttaṃ. ‘‘Sujjhatī’’ti vatvā sujjhanākāraṃ dassetuṃ ‘‘dīgharatta’’ntiādi vuttaṃ. Paññāyatīti etthāpi ‘‘yadī’’ti padaṃ ānetvā yadi so bhikkhu tāya paṭipadāya paññāyatīti sambandho. Catūsu paccayesu alaggattā ‘‘ākāse pāṇisamena cetasā’’ti vuttaṃ. Vuttasadisaṃ byākaraṇaṃ hotīti yojanā. Tattha vuttasadisanti tassa bhikkhuno byākaraṇaṃ imasmiṃ sutte vuttena sadisaṃ, samanti attho. Khīṇāsavassa paṭipattisadisā paṭipatti hotīti dīgharattaṃ suvikkhambhitakilesattā, idañca arahattaṃ paṭijānantassa vasena vuttaṃ. Tenāha ‘‘khīṇāsavassa nāmā’’tiādi. Khīṇāsavassa nāma…pe… na hotīti pahīnavipallāsattā, jīvitanikantiyā ca abhāvato na hoti, puthujjanassa pana appahīnavipallāsattā jīvitanikantisabbhāvato ca appamattakenapi hoti, evaṃ suvikkhambhitakilesassa vattanasekkhadhammapaṭijānanaṃ iminā bhayuppādanena, ambilādidassane kheḷuppādādinā ca na sakkā vīmaṃsituṃ, tasmā tassa vacaneneva taṃ saddhātabbaṃ.
अयं भिक्खु सम्पन्नवेय्याकरणोति इदं न केवलं अभायनकमेव सन्धाय वुत्तं एकच्चस्स सूरजातिकस्स पुथुज्जनस्सपि अभायनतो, रज्जनीयारम्मणानं बदरसाळवादिअअबलमद्दनादीनं उपयोजनेपि खेळुप्पादादितण्हुप्पत्तिरहितं सब्बथा सुविसोधितमेव सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं।
Ayaṃ bhikkhu sampannaveyyākaraṇoti idaṃ na kevalaṃ abhāyanakameva sandhāya vuttaṃ ekaccassa sūrajātikassa puthujjanassapi abhāyanato, rajjanīyārammaṇānaṃ badarasāḷavādiaabalamaddanādīnaṃ upayojanepi kheḷuppādāditaṇhuppattirahitaṃ sabbathā suvisodhitameva sandhāya vuttanti veditabbaṃ.
२३४. ‘‘नीहरित्वाति सासनतो नीहरित्वा’’ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ २.४५) वुत्तं, विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ १.४५) पन ‘‘नीहरित्वाति पाळितो उद्धरित्वा’’ति। तथा हि ‘‘पञ्चहुपालि, अङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना नानुयुञ्जितब्बं। कतमेहि पञ्चहि? सुत्तं न जानाति, सुत्तानुलोमं न जानाती’’तिआदिपाळितो (परि॰ ४४२) सुत्तं सुत्तानुलोमञ्च नीहरिंसु, ‘‘अनापत्ति एवं अम्हाकं आचरियानं उग्गहो परिपुच्छाति भणती’’ति एवमादितो आचरियवादं, ‘‘आयस्मा उपालि एवमाह ‘अनापत्ति आवुसो सुपिनन्तेना’’ति (पारा॰ ७८) एवमादितो अत्तनोमतिं नीहरिंसु। सा च थेरस्स अत्तनोमति सुत्तेन सङ्गहितत्ता सुत्तं जातं, एवमञ्ञापि सुत्तादीहि सङ्गहिताव गहेतब्बा, नेतराति वेदितब्बं। अथ वा नीहरित्वाति विभजित्वा, साट्ठकथं सकलं विनयपिटकं सुत्तादीसु चतूसु पदेसेसु पक्खिपित्वा चतुधा विभजित्वा विनयं पकासेसुं तब्बिनिमुत्तस्स अभावाति अधिप्पायो। वजिरबुद्धिटीकायम्पि (वजिर॰ टी॰ पाराजिक ४५) ‘‘नीहरित्वाति एत्थ सासनतो नीहरित्वाति अत्थो…पे॰… ताय हि अत्तनोमतिया थेरो एतदग्गट्ठपनं लभति। अपिच वुत्तञ्हेतं भगवता ‘अनुपसम्पन्नेन पञ्ञत्तेन वा अपञ्ञत्तेन वा वुच्चमानो…पे॰… अनादरियं करोति, आपत्ति दुक्कटस्सा’ति। तत्थ हि पञ्ञत्तं नाम सुत्तं, सेसत्तयं अपञ्ञत्तं नाम। तेनायं ‘चतुब्बिधञ्हि विनयं, महाथेरा’ति गाथा सुवुत्ता’’ति वुत्तं।
234.‘‘Nīharitvāti sāsanato nīharitvā’’ti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.45) vuttaṃ, vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.45) pana ‘‘nīharitvāti pāḷito uddharitvā’’ti. Tathā hi ‘‘pañcahupāli, aṅgehi samannāgatena bhikkhunā nānuyuñjitabbaṃ. Katamehi pañcahi? Suttaṃ na jānāti, suttānulomaṃ na jānātī’’tiādipāḷito (pari. 442) suttaṃ suttānulomañca nīhariṃsu, ‘‘anāpatti evaṃ amhākaṃ ācariyānaṃ uggaho paripucchāti bhaṇatī’’ti evamādito ācariyavādaṃ, ‘‘āyasmā upāli evamāha ‘anāpatti āvuso supinantenā’’ti (pārā. 78) evamādito attanomatiṃ nīhariṃsu. Sā ca therassa attanomati suttena saṅgahitattā suttaṃ jātaṃ, evamaññāpi suttādīhi saṅgahitāva gahetabbā, netarāti veditabbaṃ. Atha vā nīharitvāti vibhajitvā, sāṭṭhakathaṃ sakalaṃ vinayapiṭakaṃ suttādīsu catūsu padesesu pakkhipitvā catudhā vibhajitvā vinayaṃ pakāsesuṃ tabbinimuttassa abhāvāti adhippāyo. Vajirabuddhiṭīkāyampi (vajira. ṭī. pārājika 45) ‘‘nīharitvāti ettha sāsanato nīharitvāti attho…pe… tāya hi attanomatiyā thero etadaggaṭṭhapanaṃ labhati. Apica vuttañhetaṃ bhagavatā ‘anupasampannena paññattena vā apaññattena vā vuccamāno…pe… anādariyaṃ karoti, āpatti dukkaṭassā’ti. Tattha hi paññattaṃ nāma suttaṃ, sesattayaṃ apaññattaṃ nāma. Tenāyaṃ ‘catubbidhañhi vinayaṃ, mahātherā’ti gāthā suvuttā’’ti vuttaṃ.
वुत्तन्ति मिलिन्दपञ्हे नागसेनत्थेरेन वुत्तं। पज्जते अनेन अत्थोति पदं, भगवता कण्ठादिवण्णुप्पत्तिट्ठानं आहच्च विसेसेत्वा भासितं पदं आहच्चपदं, भगवतोयेव वचनं। तेनाह ‘‘आहच्चपदन्ति सुत्तं अधिप्पेत’’न्ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ २.४५) वुत्तं। विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ १.४५) पन ‘‘कण्ठादिवण्णुप्पत्तिट्ठानकरणादीहि नीहरित्वा अत्तनो वचीविञ्ञत्तियाव भासितं वचनं आहच्चपद’’न्ति वुत्तं। वजिरबुद्धिटीकायं (वजिर॰ टी॰ पाराजिक ४५) पन ‘‘अट्ठ वण्णट्ठानानि आहच्च वुत्तेन पदनिकायेनाति अत्थो, उदाहटेन कण्ठोक्कन्तेन पदसमूहेनाति अधिप्पायो’’ति वुत्तं। ‘‘इदं कप्पति, इदं न कप्पती’’ति एवं अविसेसेत्वा ‘‘यं भिक्खवे मया ‘इदं न कप्पती’ति अप्पटिक्खित्तं , तञ्चे अकप्पियं अनुलोमेति, कप्पियं पटिबाहति, तं वो न कप्पती’’तिआदिना (महाव॰ ३०५) वुत्तसामञ्ञलक्खणं इध रसोति अधिप्पेतन्ति आह ‘‘रसोति सुत्तानुलोम’’न्ति। रसोति सारो ‘‘पत्तरसो’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ६२८-६३०) विय, पटिक्खित्तानुञ्ञातसुत्तसारोति अत्थो। रसोति वा लक्खणं पटिवत्थुकं अनुद्धरित्वा लक्खणानुलोमेन वुत्तत्ता। रसेनाति तस्स आहच्चभासितस्स रसेन, ततो उद्धटेन विनिच्छयेनाति अत्थो। सुत्तछाया विय हि सुत्तानुलोमन्ति। धम्मसङ्गाहकपभुतिआचरियपरम्परतो आनीता अट्ठकथातन्ति इध ‘‘आचरियवंसो’’ति अधिप्पेताति आह ‘‘आचरियवंसोति आचरियवादो’’ति, आचरियवादो ‘‘आचरियवंसो’’ति वुत्तो पाळियं वुत्तानं आचरियानं परम्पराय आभतोव पमाणन्ति दस्सनत्थं। अधिप्पायोति कारणोपपत्तिसिद्धो उहापोहनयपवत्तो पच्चक्खादिपमाणपतिरूपको। अधिप्पायोति एत्थ ‘‘अत्तनोमती’’ति केचि अत्थं वदन्ति।
Vuttanti milindapañhe nāgasenattherena vuttaṃ. Pajjate anena atthoti padaṃ, bhagavatā kaṇṭhādivaṇṇuppattiṭṭhānaṃ āhacca visesetvā bhāsitaṃ padaṃ āhaccapadaṃ, bhagavatoyeva vacanaṃ. Tenāha ‘‘āhaccapadanti suttaṃ adhippeta’’nti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.45) vuttaṃ. Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.45) pana ‘‘kaṇṭhādivaṇṇuppattiṭṭhānakaraṇādīhi nīharitvā attano vacīviññattiyāva bhāsitaṃ vacanaṃ āhaccapada’’nti vuttaṃ. Vajirabuddhiṭīkāyaṃ (vajira. ṭī. pārājika 45) pana ‘‘aṭṭha vaṇṇaṭṭhānāni āhacca vuttena padanikāyenāti attho, udāhaṭena kaṇṭhokkantena padasamūhenāti adhippāyo’’ti vuttaṃ. ‘‘Idaṃ kappati, idaṃ na kappatī’’ti evaṃ avisesetvā ‘‘yaṃ bhikkhave mayā ‘idaṃ na kappatī’ti appaṭikkhittaṃ , tañce akappiyaṃ anulometi, kappiyaṃ paṭibāhati, taṃ vo na kappatī’’tiādinā (mahāva. 305) vuttasāmaññalakkhaṇaṃ idha rasoti adhippetanti āha ‘‘rasoti suttānuloma’’nti. Rasoti sāro ‘‘pattaraso’’tiādīsu (dha. sa. 628-630) viya, paṭikkhittānuññātasuttasāroti attho. Rasoti vā lakkhaṇaṃ paṭivatthukaṃ anuddharitvā lakkhaṇānulomena vuttattā. Rasenāti tassa āhaccabhāsitassa rasena, tato uddhaṭena vinicchayenāti attho. Suttachāyā viya hi suttānulomanti. Dhammasaṅgāhakapabhutiācariyaparamparato ānītā aṭṭhakathātanti idha ‘‘ācariyavaṃso’’ti adhippetāti āha ‘‘ācariyavaṃsoti ācariyavādo’’ti, ācariyavādo ‘‘ācariyavaṃso’’ti vutto pāḷiyaṃ vuttānaṃ ācariyānaṃ paramparāya ābhatova pamāṇanti dassanatthaṃ. Adhippāyoti kāraṇopapattisiddho uhāpohanayapavatto paccakkhādipamāṇapatirūpako. Adhippāyoti ettha ‘‘attanomatī’’ti keci atthaṃ vadanti.
विनयपिटके पाळीति इध अधिकारवसेन वुत्तं, सेसपिटकेसुपि सुत्तादिचतुनया यथानुरूपं लब्भन्तेव।
Vinayapiṭake pāḷīti idha adhikāravasena vuttaṃ, sesapiṭakesupi suttādicatunayā yathānurūpaṃ labbhanteva.
‘‘महापदेसाति महाओकासा। महन्तानि विनयस्स पतिट्ठापनट्ठानानि, येसु पतिट्ठापितो विनयो विनिच्छिनीयति असन्देहतो, महन्तानि वा कारणानि महापदेसा, महन्तानि विनयविनिच्छयकारणानीति वुत्तं होति। अत्थतो पन ‘यं भिक्खवे’तिआदिना वुत्तासाधिप्पाया पाळियेव महापदेसाति वदन्ति। तेनेवाह ‘ये भगवता एवं वुत्ता’तिआदि। इमे च महापदेसा खन्धके आगता, तस्मा तेसं विनिच्छयकथा तत्थेव आवि भविस्सतीति इध न वुच्चती’’ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ २.४५) वुत्तं। विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ १.४५) पन ‘‘महापदेसाति महाओकासा महाविसया, ते अत्थतो ‘यं भिक्खवेतिआदिपाळिवसेन अकप्पियानुलोमतो कप्पियानुलोमतो च पुग्गलेहि नयतो तथा तथा गय्हमाना अत्थनया एव। ते हि भगवता सरूपतो अवुत्तेसुपि पटिक्खित्तानुलोमेसु अनुञ्ञातानुलोमेसु च सेसेसु किच्चेसु निवत्तिपवत्तिहेतुताय महागोचराति ‘महापदेसा’ति वुत्ता, न पन ‘यं भिक्खवे मया इदं न कप्पती’तिआदिना वुत्ता साधिप्पाया पाळियेव तस्सा सुत्ते पविट्ठत्ता। ‘सुत्तानुलोमम्पि सुत्ते ओतारेतब्बं…पे॰… सुत्तमेव बलवतर’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.४५) हि वुत्तं। न हेसा साधिप्पाया पाळि सुत्ते ओतारेतब्बा, न गहेतब्बा वा होति। येनायं सुत्तानुलोमं सिया, तस्मा इमं पाळिअधिप्पायं निस्साय पुग्गलेहि गहिता यथावुत्तअत्थाव सुत्तानुलोमं, तंपकासकत्ता पन अयं पाळिपि सुत्तानुलोमन्ति गहेतब्बं। तेनाह ‘ये भगवता एवं वुत्ता’तिआदि। ‘यं भिक्खवे’तिआदिपाळिनयेन हि पुग्गलेहि गहितब्बा ये अकप्पियानुलोमादयो अत्था वुत्ता, ते महापदेसाति अत्थो’’ति वुत्तं।
‘‘Mahāpadesāti mahāokāsā. Mahantāni vinayassa patiṭṭhāpanaṭṭhānāni, yesu patiṭṭhāpito vinayo vinicchinīyati asandehato, mahantāni vā kāraṇāni mahāpadesā, mahantāni vinayavinicchayakāraṇānīti vuttaṃ hoti. Atthato pana ‘yaṃ bhikkhave’tiādinā vuttāsādhippāyā pāḷiyeva mahāpadesāti vadanti. Tenevāha ‘ye bhagavatā evaṃ vuttā’tiādi. Ime ca mahāpadesā khandhake āgatā, tasmā tesaṃ vinicchayakathā tattheva āvi bhavissatīti idha na vuccatī’’ti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.45) vuttaṃ. Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.45) pana ‘‘mahāpadesāti mahāokāsā mahāvisayā, te atthato ‘yaṃ bhikkhavetiādipāḷivasena akappiyānulomato kappiyānulomato ca puggalehi nayato tathā tathā gayhamānā atthanayā eva. Te hi bhagavatā sarūpato avuttesupi paṭikkhittānulomesu anuññātānulomesu ca sesesu kiccesu nivattipavattihetutāya mahāgocarāti ‘mahāpadesā’ti vuttā, na pana ‘yaṃ bhikkhave mayā idaṃ na kappatī’tiādinā vuttā sādhippāyā pāḷiyeva tassā sutte paviṭṭhattā. ‘Suttānulomampi sutte otāretabbaṃ…pe… suttameva balavatara’nti (pārā. aṭṭha. 1.45) hi vuttaṃ. Na hesā sādhippāyā pāḷi sutte otāretabbā, na gahetabbā vā hoti. Yenāyaṃ suttānulomaṃ siyā, tasmā imaṃ pāḷiadhippāyaṃ nissāya puggalehi gahitā yathāvuttaatthāva suttānulomaṃ, taṃpakāsakattā pana ayaṃ pāḷipi suttānulomanti gahetabbaṃ. Tenāha ‘ye bhagavatā evaṃ vuttā’tiādi. ‘Yaṃ bhikkhave’tiādipāḷinayena hi puggalehi gahitabbā ye akappiyānulomādayo atthā vuttā, te mahāpadesāti attho’’ti vuttaṃ.
वजिरबुद्धिटीकायम्पि (वजिर॰ टी॰ पाराजिक ४५) ‘‘परिवारट्ठकथायं इध च किञ्चापि ‘सुत्तानुलोमं नाम चत्तारो महापदेसा’ति वुत्तं, अथ खो महापदेसनयसिद्धं पटिक्खित्तापटिक्खित्तं अनुञ्ञाताननुञ्ञातं कप्पियाकप्पियन्ति अत्थतो वुत्तं होति। तत्थ यस्मा ‘ठानं ओकासो पदेसोति कारणवेवचनानि ‘अट्ठानमेतं, आनन्द, अनवकासो’तिआदि सासनतो, ‘निग्गहट्ठान’न्ति च ‘असन्दिट्ठिट्ठान’न्ति च ‘असन्दिट्ठि च पन पदेसो’ति च लोकतो, तस्मा महापदेसाति महाकारणानीति अत्थो। कारणं नाम ञापको हेतु इधाधिप्पेतं, महन्तभावो पन तेसं महाविसयत्ता महाभूतानं विय। ते दुविधा विनयमहापदेसा सुत्तन्तिकमहापदेसा चाति। तत्थ विनयमहापदेसा विनये योगं गच्छन्ति, इतरे उभयत्थापि, तेनेव परिवारे (परि॰ ४४२) अनुयोगवत्ते ‘धम्मं न जानाति, धम्मानुलोमं न जानाती’ति’’ वुत्तं। तत्थ धम्मन्ति ठपेत्वा विनयपिटकं अवसेसं पिटकद्वयं, धम्मानुलोमन्ति सुत्तन्तिके चत्तारो महापदेसेतिआदि।
Vajirabuddhiṭīkāyampi (vajira. ṭī. pārājika 45) ‘‘parivāraṭṭhakathāyaṃ idha ca kiñcāpi ‘suttānulomaṃ nāma cattāro mahāpadesā’ti vuttaṃ, atha kho mahāpadesanayasiddhaṃ paṭikkhittāpaṭikkhittaṃ anuññātānanuññātaṃ kappiyākappiyanti atthato vuttaṃ hoti. Tattha yasmā ‘ṭhānaṃ okāso padesoti kāraṇavevacanāni ‘aṭṭhānametaṃ, ānanda, anavakāso’tiādi sāsanato, ‘niggahaṭṭhāna’nti ca ‘asandiṭṭhiṭṭhāna’nti ca ‘asandiṭṭhi ca pana padeso’ti ca lokato, tasmā mahāpadesāti mahākāraṇānīti attho. Kāraṇaṃ nāma ñāpako hetu idhādhippetaṃ, mahantabhāvo pana tesaṃ mahāvisayattā mahābhūtānaṃ viya. Te duvidhā vinayamahāpadesā suttantikamahāpadesā cāti. Tattha vinayamahāpadesā vinaye yogaṃ gacchanti, itare ubhayatthāpi, teneva parivāre (pari. 442) anuyogavatte ‘dhammaṃ na jānāti, dhammānulomaṃ na jānātī’ti’’ vuttaṃ. Tattha dhammanti ṭhapetvā vinayapiṭakaṃ avasesaṃ piṭakadvayaṃ, dhammānulomanti suttantike cattāro mahāpadesetiādi.
यदि सापि तत्थ तत्थ भगवता पवत्तिता पकिण्णकदेसनाव अट्ठकथा, सा पन धम्मसङ्गाहकेहि पठमं तीणि पिटकानि सङ्गायित्वा तस्स अत्थवण्णनानुरूपेनेव वाचनामग्गं आरोपितत्ता ‘‘आचरियवादो’’ति वुच्चति ‘‘आचरिया वदन्ति संवण्णेन्ति पाळिं एतेना’’ति कत्वा। तेनाह ‘‘आचरियवादो नाम…पे॰… अट्ठकथातन्ती’’ति। तिस्सो हि सङ्गीतियो आरुळ्होयेव बुद्धवचनस्स अत्थसंवण्णनाभूतो कथामग्गो महामहिन्दत्थेरेन तम्बपण्णिदीपं आभतो, पच्छा तम्बपण्णियेहि महाथेरेहि सीहळभासाय ठपितो निकायन्तरलद्धिसङ्करपरिहरणत्थं। भगवतो पकिण्णकदेसनाभूता च सुत्तानुलोमभूता च अट्ठकथा यस्मा धम्मसङ्गाहकत्थेरेहि पाळिवण्णनाक्कमेन सङ्गहेत्वा वुत्ता, तस्मा आचरियवादोति वुत्ता। एतेन च अट्ठकथा सुत्तसुत्तानुलोमेसु अत्थतो सङ्गय्हतीति वेदितब्बं। यथा च एसा, एवं अत्तनोमतिपि पमाणभूता। न हि भगवतो वचनं वचनानुलोमञ्च अनिस्साय अग्गसावकादयोपि अत्तनो ञाणबलेन सुत्ताभिधम्मविनयेसु किञ्चि सम्मुतिपरमत्थभूतं अत्थं वत्तुं सक्कोन्ति, तस्मा सब्बम्पि वचनं सुत्ते सुत्तानुलोमे च सङ्गय्हति। विसुं पन अट्ठकथादीनं सङ्गहितत्ता तदवसेसं सुत्तसुत्तानुलोमतो गहेत्वा चतुधा विनयो निद्दिट्ठो।
Yadi sāpi tattha tattha bhagavatā pavattitā pakiṇṇakadesanāva aṭṭhakathā, sā pana dhammasaṅgāhakehi paṭhamaṃ tīṇi piṭakāni saṅgāyitvā tassa atthavaṇṇanānurūpeneva vācanāmaggaṃ āropitattā ‘‘ācariyavādo’’ti vuccati ‘‘ācariyā vadanti saṃvaṇṇenti pāḷiṃ etenā’’ti katvā. Tenāha ‘‘ācariyavādo nāma…pe… aṭṭhakathātantī’’ti. Tisso hi saṅgītiyo āruḷhoyeva buddhavacanassa atthasaṃvaṇṇanābhūto kathāmaggo mahāmahindattherena tambapaṇṇidīpaṃ ābhato, pacchā tambapaṇṇiyehi mahātherehi sīhaḷabhāsāya ṭhapito nikāyantaraladdhisaṅkarapariharaṇatthaṃ. Bhagavato pakiṇṇakadesanābhūtā ca suttānulomabhūtā ca aṭṭhakathā yasmā dhammasaṅgāhakattherehi pāḷivaṇṇanākkamena saṅgahetvā vuttā, tasmā ācariyavādoti vuttā. Etena ca aṭṭhakathā suttasuttānulomesu atthato saṅgayhatīti veditabbaṃ. Yathā ca esā, evaṃ attanomatipi pamāṇabhūtā. Na hi bhagavato vacanaṃ vacanānulomañca anissāya aggasāvakādayopi attano ñāṇabalena suttābhidhammavinayesu kiñci sammutiparamatthabhūtaṃ atthaṃ vattuṃ sakkonti, tasmā sabbampi vacanaṃ sutte suttānulome ca saṅgayhati. Visuṃ pana aṭṭhakathādīnaṃ saṅgahitattā tadavasesaṃ suttasuttānulomato gahetvā catudhā vinayo niddiṭṭho.
किञ्चापि अत्तनोमति सुत्तादीहि संसन्दित्वाव परिकप्पीयति, तथापि सा न सुत्तादीसु विसेसतो निद्दिट्ठाति आह ‘‘सुत्तसुत्तानुलोमआचरियवादे मुञ्चित्वा’’ति। अनुबुद्धियाति सुत्तादीनियेव अनुगतबुद्धिया। नयग्गाहेनाति सुत्तादितो लब्भमाननयग्गहणेन। अत्तनोमतिं सामञ्ञतो पठमं दस्सेत्वा इदानि तमेव विसेसेत्वा दस्सेन्तो ‘‘अपिचा’’तिआदिमाह। तत्थ ‘‘सुत्तन्ताभिधम्मविनयट्ठकथासू’’ति वचनतो पिटकत्तयस्सपि साधारणा एसा कथाति वेदितब्बा। थेरवादोति महासुमत्थेरादीनं गाहो। इदानि तत्थ पटिपज्जितब्बाकारं दस्सेन्तो आह ‘‘तं पना’’तिआदि। तत्थ अत्थेनाति अत्तना नयतो गहितेन अत्थेन। पाळिन्ति अत्तनो गाहस्स निस्सयभूतं साट्ठकथं पाळिं। पाळियाति तप्पटिक्खेपत्थं परेनाभताय साट्ठकथाय पाळिया, अत्तना गहितं अत्थं निस्साय, पाळिञ्च संसन्दित्वाति अत्थो। आचरियवादेति अत्तना परेन च समुद्धटअट्ठकथाय। ओतारेतब्बाति ञाणेन अनुप्पवेसेतब्बा। ओतरति चेव समेति चाति अत्तना उद्धटेहि संसन्दनवसेन ओतरति, परेन उद्धटेन समेति। सब्बदुब्बलाति असब्बञ्ञुपुग्गलस्स दोसवासनाय याथावतो अत्थसम्पटिपत्तिअभावतो वुत्तं।
Kiñcāpi attanomati suttādīhi saṃsanditvāva parikappīyati, tathāpi sā na suttādīsu visesato niddiṭṭhāti āha ‘‘suttasuttānulomaācariyavāde muñcitvā’’ti. Anubuddhiyāti suttādīniyeva anugatabuddhiyā. Nayaggāhenāti suttādito labbhamānanayaggahaṇena. Attanomatiṃ sāmaññato paṭhamaṃ dassetvā idāni tameva visesetvā dassento ‘‘apicā’’tiādimāha. Tattha ‘‘suttantābhidhammavinayaṭṭhakathāsū’’ti vacanato piṭakattayassapi sādhāraṇā esā kathāti veditabbā. Theravādoti mahāsumattherādīnaṃ gāho. Idāni tattha paṭipajjitabbākāraṃ dassento āha ‘‘taṃ panā’’tiādi. Tattha atthenāti attanā nayato gahitena atthena. Pāḷinti attano gāhassa nissayabhūtaṃ sāṭṭhakathaṃ pāḷiṃ. Pāḷiyāti tappaṭikkhepatthaṃ parenābhatāya sāṭṭhakathāya pāḷiyā, attanā gahitaṃ atthaṃ nissāya, pāḷiñca saṃsanditvāti attho. Ācariyavādeti attanā parena ca samuddhaṭaaṭṭhakathāya. Otāretabbāti ñāṇena anuppavesetabbā. Otarati ceva sameti cāti attanā uddhaṭehi saṃsandanavasena otarati, parena uddhaṭena sameti. Sabbadubbalāti asabbaññupuggalassa dosavāsanāya yāthāvato atthasampaṭipattiabhāvato vuttaṃ.
पमादपाठवसेन आचरियवादस्स सुत्तानुलोमेन असंसन्दनापि सियाति आह ‘‘इतरो न गहेतब्बो’’ति। समेन्तमेव गहेतब्बन्ति ये सुत्तेन संसन्दन्ति, एवरूपाव अत्था महापदेसतो उद्धरितब्बाति दस्सेति तथा तथा उद्धटअत्थानंयेव सुत्तानुलोमत्ता। तेनाह ‘‘सुत्तानुलोमतो हि सुत्तमेव बलवतर’’न्ति। अथ वा सुत्तानुलोमस्स सुत्तेकदेसत्तेपि सुत्ते विय ‘‘इदं कप्पति, इदं न कप्पती’’ति परिच्छिन्दित्वा आहच्चभासितं किञ्चि नत्थीति आह ‘‘सुत्ता…पे॰… बलवतर’’न्ति। अप्पटिवत्तियन्ति अप्पटिबाहियं। कारकसङ्घसदिसन्ति पमाणत्ता सङ्गीतिकारकसङ्घसदिसं। ‘‘बुद्धानं ठितकालसदिस’’न्ति इमिना बुद्धानंयेव कथितधम्मभावं दस्सेति, धरमानबुद्धसदिसन्ति वुत्तं होति। सुत्ते हि पटिबाहिते बुद्धोव पटिबाहितो होति। ‘‘सकवादी सुत्तं गहेत्वा कथेतीति सकवादी अत्तनो सुत्तं गहेत्वा वोहरति। परवादी सुत्तानुलोमन्ति अञ्ञनिकायवादी अत्तनो निकाये सुत्तानुलोमं गहेत्वा कथेती’’ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ २.४५) वुत्तं।
Pamādapāṭhavasena ācariyavādassa suttānulomena asaṃsandanāpi siyāti āha ‘‘itaro na gahetabbo’’ti. Samentameva gahetabbanti ye suttena saṃsandanti, evarūpāva atthā mahāpadesato uddharitabbāti dasseti tathā tathā uddhaṭaatthānaṃyeva suttānulomattā. Tenāha ‘‘suttānulomato hi suttameva balavatara’’nti. Atha vā suttānulomassa suttekadesattepi sutte viya ‘‘idaṃ kappati, idaṃ na kappatī’’ti paricchinditvā āhaccabhāsitaṃ kiñci natthīti āha ‘‘suttā…pe… balavatara’’nti. Appaṭivattiyanti appaṭibāhiyaṃ. Kārakasaṅghasadisanti pamāṇattā saṅgītikārakasaṅghasadisaṃ. ‘‘Buddhānaṃ ṭhitakālasadisa’’nti iminā buddhānaṃyeva kathitadhammabhāvaṃ dasseti, dharamānabuddhasadisanti vuttaṃ hoti. Sutte hi paṭibāhite buddhova paṭibāhito hoti. ‘‘Sakavādī suttaṃ gahetvā kathetīti sakavādī attano suttaṃ gahetvā voharati. Paravādī suttānulomanti aññanikāyavādī attano nikāye suttānulomaṃ gahetvā kathetī’’ti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.45) vuttaṃ.
विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ १.४५) पन ‘‘सकवादी सुत्तं गहेत्वा कथेतीतिआदीसु यो यथाभूतमत्थं गहेत्वा कथनसीलो, सो सकवादी। सुत्तन्ति सङ्गीतित्तयारुळ्हं पाळिवचनं। परवादीति महाविहारवासी वा होतु अञ्ञनिकायवासी वा, यो विपरीततो अत्थं गहेत्वा कथनसीलो, सोव इध ‘परवादी’ति वुत्तो। सुत्तानुलोमन्ति सङ्गीतित्तयारुळ्हं वा अनारुळ्हं वा यं किञ्चि विपल्लासतो वा वञ्चनाय वा ‘सङ्गीतित्तयागतमिद’न्ति दस्सियमानं सुत्तानुलोमं। केचि ‘अञ्ञनिकाये सुत्तानुलोम’न्ति वदन्ति, तं न युत्तं सकवादीपरवादीनं उभिन्नम्पि सङ्गीतित्तयारुळ्हसुत्तादीनमेव गहेतब्बतो। तथा हि वक्खति ‘तिस्सो सङ्गीतियो आरुळ्हं पाळिआगतं पञ्ञायति, गहेतब्ब’न्तिआदि (पारा॰ अट्ठ॰ १.४५)। न हि सकवादी अञ्ञनिकायसुत्तादिं पमाणतो गण्हाति। येन तेसु सुत्तादीसु दस्सितेसु तत्थ ठातब्बं भवेय्य, वक्खति च ‘परो तस्स अकप्पियभावसाधकं सुत्ततो बहुं कारणञ्च विनिच्छयञ्च दस्सेति…पे॰… साधूति सम्पटिच्छित्वा अकप्पियेयेव ठातब्ब’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.४५), तस्मा परवादिनापि सङ्गीतित्तये अनारुळ्हम्पि अनारुळ्हमिच्चेव दस्सीयति, केवलं तस्स तस्स सुत्तादिनो सङ्गीतित्तये अनागतस्स कूटता, आगतस्स च ब्यञ्जनच्छायाय अञ्ञथा अधिप्पाययोजना च विसेसा, तत्थ च यं कूटं, तं अपनीयति। यं अञ्ञथा योजितं, तं तस्स विपरीततादस्सनत्थं तदञ्ञेन सुत्तादिना संसन्दना करीयति। यो पन परवादिना गहितो अधिप्पायो सुत्तन्तादिना संसन्दति, सो सकवादिनापि अत्तनो गाहं विस्सज्जेत्वा गहेतब्बोति उभिन्नम्पि सङ्गीतित्तयागतमेव सुत्तं पमाणन्ति वेदितब्बं। तेनेव कथावत्थुपकरणे ‘सकवादे पञ्च सुत्तसतानि परवादे पञ्चा’ति, सुत्तसहस्सम्पि अधिप्पायग्गहणनानत्तेन सङ्गीतित्तयागतमेव गहितं, न निकायन्तरे’’ति वुत्तं।
Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.45) pana ‘‘sakavādī suttaṃ gahetvā kathetītiādīsu yo yathābhūtamatthaṃ gahetvā kathanasīlo, so sakavādī. Suttanti saṅgītittayāruḷhaṃ pāḷivacanaṃ. Paravādīti mahāvihāravāsī vā hotu aññanikāyavāsī vā, yo viparītato atthaṃ gahetvā kathanasīlo, sova idha ‘paravādī’ti vutto. Suttānulomanti saṅgītittayāruḷhaṃ vā anāruḷhaṃ vā yaṃ kiñci vipallāsato vā vañcanāya vā ‘saṅgītittayāgatamida’nti dassiyamānaṃ suttānulomaṃ. Keci ‘aññanikāye suttānuloma’nti vadanti, taṃ na yuttaṃ sakavādīparavādīnaṃ ubhinnampi saṅgītittayāruḷhasuttādīnameva gahetabbato. Tathā hi vakkhati ‘tisso saṅgītiyo āruḷhaṃ pāḷiāgataṃ paññāyati, gahetabba’ntiādi (pārā. aṭṭha. 1.45). Na hi sakavādī aññanikāyasuttādiṃ pamāṇato gaṇhāti. Yena tesu suttādīsu dassitesu tattha ṭhātabbaṃ bhaveyya, vakkhati ca ‘paro tassa akappiyabhāvasādhakaṃ suttato bahuṃ kāraṇañca vinicchayañca dasseti…pe… sādhūti sampaṭicchitvā akappiyeyeva ṭhātabba’nti (pārā. aṭṭha. 1.45), tasmā paravādināpi saṅgītittaye anāruḷhampi anāruḷhamicceva dassīyati, kevalaṃ tassa tassa suttādino saṅgītittaye anāgatassa kūṭatā, āgatassa ca byañjanacchāyāya aññathā adhippāyayojanā ca visesā, tattha ca yaṃ kūṭaṃ, taṃ apanīyati. Yaṃ aññathā yojitaṃ, taṃ tassa viparītatādassanatthaṃ tadaññena suttādinā saṃsandanā karīyati. Yo pana paravādinā gahito adhippāyo suttantādinā saṃsandati, so sakavādināpi attano gāhaṃ vissajjetvā gahetabboti ubhinnampi saṅgītittayāgatameva suttaṃ pamāṇanti veditabbaṃ. Teneva kathāvatthupakaraṇe ‘sakavāde pañca suttasatāni paravāde pañcā’ti, suttasahassampi adhippāyaggahaṇanānattena saṅgītittayāgatameva gahitaṃ, na nikāyantare’’ti vuttaṃ.
वजिरबुद्धिटीकायं (वजिर॰ टी॰ पाराजिक ४५) पन ‘‘परवादीति अम्हाकं समयविजाननको अञ्ञनिकायिकोति वुत्तं। परवादी सुत्तानुलोमन्ति कथं? ‘अञ्ञत्र उदकदन्तपोना’ति सुत्तं सकवादिस्स, तदनुलोमतो नाळिकेरफलस्स उदकम्पि उदकमेव होतीति परवादी च।
Vajirabuddhiṭīkāyaṃ (vajira. ṭī. pārājika 45) pana ‘‘paravādīti amhākaṃ samayavijānanako aññanikāyikoti vuttaṃ. Paravādī suttānulomanti kathaṃ? ‘Aññatra udakadantaponā’ti suttaṃ sakavādissa, tadanulomato nāḷikeraphalassa udakampi udakameva hotīti paravādī ca.
‘नाळिकेरस्स यं तोयं, पुराणं पित्तवड्ढनं।
‘Nāḷikerassa yaṃ toyaṃ, purāṇaṃ pittavaḍḍhanaṃ;
तमेव तरुणं तोयं, पित्तघं बलवड्ढन’न्ति॥ –
Tameva taruṇaṃ toyaṃ, pittaghaṃ balavaḍḍhana’nti. –
एवं परवादिना वुत्ते सकवादी धञ्ञफलस्स गतिकत्ता, आहारत्थस्स च फरणतो ‘यावकालिकमेव त’न्ति वदन्तो पटिक्खिपती’’ति। खेपं वा गरहं वा अकत्वाति ‘‘किं इमिना’’ति खेपं पटिक्खेपं छड्डनं वा ‘‘किमेस बालो वदति, किमेस बालो जानाती’’ति गरहं निन्दं वा अकत्वा। सुत्तानुलोमन्ति अत्तना अवुत्तं अञ्ञनिकाये सुत्तानुलोमं। ‘‘सुत्ते ओतारेतब्बन्ति सकवादिना सुत्ते ओतारेतब्ब’’न्ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ २.४५)। विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ १.४५) पन ‘‘सुत्ते ओतारेतब्बन्ति यस्स सुत्तस्स अनुलोमनतो इदं सुत्तानुलोमं अकासि, तस्मिं, तदनुरूपे वा अञ्ञतरस्मिं सुत्ते अत्तना गहितं सुत्तानुलोमं अत्थतो संसन्दनवसेन ओतारेतब्बं। ‘इमिना च इमिना च कारणेन इमस्मिं सुत्ते संसन्दती’ति संसन्देत्वा दस्सेतब्बन्ति अत्थो’’ति वुत्तं। सुत्तस्मिंयेव ठातब्बन्ति अत्तनो सुत्तेयेव ठातब्बं। अयन्ति सकवादी। परोति परवादी। आचरियवादो सुत्ते ओतारेतब्बोति यस्स सुत्तस्स संवण्णनावसेन अयं आचरियवादो पवत्तो, तस्मिं, तादिसे च अञ्ञस्मिं सुत्ते पुब्बापरअत्थसंसन्दनवसेन ओतारेतब्बं। गारय्हाचरियवादोति पमादलिखितो, भिन्नलद्धिकेहि च ठपितो, एस नयो सब्बत्थ।
Evaṃ paravādinā vutte sakavādī dhaññaphalassa gatikattā, āhāratthassa ca pharaṇato ‘yāvakālikameva ta’nti vadanto paṭikkhipatī’’ti. Khepaṃ vā garahaṃ vā akatvāti ‘‘kiṃ iminā’’ti khepaṃ paṭikkhepaṃ chaḍḍanaṃ vā ‘‘kimesa bālo vadati, kimesa bālo jānātī’’ti garahaṃ nindaṃ vā akatvā. Suttānulomanti attanā avuttaṃ aññanikāye suttānulomaṃ. ‘‘Sutte otāretabbanti sakavādinā sutte otāretabba’’nti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.45). Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.45) pana ‘‘sutte otāretabbanti yassa suttassa anulomanato idaṃ suttānulomaṃ akāsi, tasmiṃ, tadanurūpe vā aññatarasmiṃ sutte attanā gahitaṃ suttānulomaṃ atthato saṃsandanavasena otāretabbaṃ. ‘Iminā ca iminā ca kāraṇena imasmiṃ sutte saṃsandatī’ti saṃsandetvā dassetabbanti attho’’ti vuttaṃ. Suttasmiṃyeva ṭhātabbanti attano sutteyeva ṭhātabbaṃ. Ayanti sakavādī. Paroti paravādī. Ācariyavādo sutte otāretabboti yassa suttassa saṃvaṇṇanāvasena ayaṃ ācariyavādo pavatto, tasmiṃ, tādise ca aññasmiṃ sutte pubbāparaatthasaṃsandanavasena otāretabbaṃ. Gārayhācariyavādoti pamādalikhito, bhinnaladdhikehi ca ṭhapito, esa nayo sabbattha.
वजिरबुद्धिटीकायं (वजिर॰ टी॰ पाराजिक ४५) पन – परो आचरियवादन्ति ‘‘सुङ्कं परिहरतीति एत्थ उपचारं ओक्कमित्वा किञ्चापि परिहरति, अवहारो एवा’’ति अट्ठकथावचनतो ‘‘तथा करोन्तो पाराजिकमापज्जती’’ति परवादिना वुत्ते सकवादी ‘‘सुङ्कं परिहरति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति सुत्तं तत्थेव आगतमहाअट्ठकथावचनेन सद्धिं दस्सेत्वा पटिसेधेति। तथा करोन्तस्स दुक्कटमेवाति। परो अत्तनोमतिन्ति एत्थ ‘‘पुरेभत्तं परसन्तकं अवहराति पुरेभत्तमेव हरिस्सामीति वायमन्तस्स पच्छाभत्तं होति, पुरेभत्तपयोगोव सो, तस्मा मूलट्ठो न मुच्चतीति तुम्हाकं थेरवादत्ता मूलट्ठस्स पाराजिकमेवा’’ति परवादिना वुत्ते सकवादी ‘‘तं सङ्केतं पुरे वा पच्छा वा तं भण्डं अवहरति, मूलट्ठस्स अनापत्ती’’ति सुत्तं दस्सेत्वा पटिक्खिपति।
Vajirabuddhiṭīkāyaṃ (vajira. ṭī. pārājika 45) pana – paro ācariyavādanti ‘‘suṅkaṃ pariharatīti ettha upacāraṃ okkamitvā kiñcāpi pariharati, avahāro evā’’ti aṭṭhakathāvacanato ‘‘tathā karonto pārājikamāpajjatī’’ti paravādinā vutte sakavādī ‘‘suṅkaṃ pariharati, āpatti dukkaṭassā’’ti suttaṃ tattheva āgatamahāaṭṭhakathāvacanena saddhiṃ dassetvā paṭisedheti. Tathā karontassa dukkaṭamevāti. Paro attanomatinti ettha ‘‘purebhattaṃ parasantakaṃ avaharāti purebhattameva harissāmīti vāyamantassa pacchābhattaṃ hoti, purebhattapayogova so, tasmā mūlaṭṭho na muccatīti tumhākaṃ theravādattā mūlaṭṭhassa pārājikamevā’’ti paravādinā vutte sakavādī ‘‘taṃ saṅketaṃ pure vā pacchā vā taṃ bhaṇḍaṃ avaharati, mūlaṭṭhassa anāpattī’’ti suttaṃ dassetvā paṭikkhipati.
परो सुत्तन्ति ‘‘अनियतहेतुधम्मो सम्मत्तनियतहेतुधम्मस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति सुत्तं पट्ठाने लिखितं दस्सेत्वा ‘‘अरियमग्गस्स न निब्बानमेवारम्मण’’न्ति परवादिना वुत्ते सकवादी आरम्मणत्तिकादिसुत्तानुलोमेन ओतरतीति पटिक्खिपति। सुत्तानुलोमे ओतरन्तंयेव हि सुत्तं नाम, नेतरं। तेन वुत्तं ‘‘पाळिआगतं पञ्ञायती’’ति एत्तकेनपि सिद्धे ‘‘तिस्सो सङ्गीतियो आरुळ्हं पाळिआगतं पञ्ञायती’’तिआदि। तादिसञ्हि पमादलेखन्ति आचरियो। ‘‘अप्पमादो अमतपदं, पमादो मच्चुनो पद’’न्ति (ध॰ प॰ २१) वचनतो दिन्नभोजने भुञ्जित्वा परिस्सयानि परिवज्जित्वा सतिं पच्चुपट्ठपेत्वा विहरन्तो निच्चो होतीति। एवरूपस्स अत्थस्स आरुळ्हम्पि सुत्तं न गहेतब्बं। तेन वुत्तं ‘‘नो चे तथा पञ्ञायती’’ति सिद्धेपि ‘‘नो चे तथा पञ्ञायति, न ओतरति न समेतीति। बाहिरकसुत्तं वा’’ति वुत्तत्ता अत्तनो सुत्तम्पि अत्थेन असमेन्तं न गहेतब्बं। परो आचरियवादन्तिआदीसु द्वीसु नयेसु पमादलेखवसेन तत्थ तत्थ आगतट्ठकथावचनं थेरवादेहि सद्धिं योजेत्वा वेदितब्बं।
Paro suttanti ‘‘aniyatahetudhammo sammattaniyatahetudhammassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti suttaṃ paṭṭhāne likhitaṃ dassetvā ‘‘ariyamaggassa na nibbānamevārammaṇa’’nti paravādinā vutte sakavādī ārammaṇattikādisuttānulomena otaratīti paṭikkhipati. Suttānulome otarantaṃyeva hi suttaṃ nāma, netaraṃ. Tena vuttaṃ ‘‘pāḷiāgataṃ paññāyatī’’ti ettakenapi siddhe ‘‘tisso saṅgītiyo āruḷhaṃ pāḷiāgataṃ paññāyatī’’tiādi. Tādisañhi pamādalekhanti ācariyo. ‘‘Appamādo amatapadaṃ, pamādo maccuno pada’’nti (dha. pa. 21) vacanato dinnabhojane bhuñjitvā parissayāni parivajjitvā satiṃ paccupaṭṭhapetvā viharanto nicco hotīti. Evarūpassa atthassa āruḷhampi suttaṃ na gahetabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘no ce tathā paññāyatī’’ti siddhepi ‘‘no ce tathā paññāyati, na otarati na sametīti. Bāhirakasuttaṃ vā’’ti vuttattā attano suttampi atthena asamentaṃ na gahetabbaṃ. Paro ācariyavādantiādīsu dvīsu nayesu pamādalekhavasena tattha tattha āgataṭṭhakathāvacanaṃ theravādehi saddhiṃ yojetvā veditabbaṃ.
अथायं आचरियवादं गहेत्वा कथेति, परो सुत्तन्ति परवादिना ‘‘मूलबीजं नाम हलिद्दि सिङ्गिवेरं वचा…पे॰… बीजे बीजसञ्ञी छिन्दति वा छेदापेति वा भिन्दति वा…पे॰… आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि॰ ९१) तुम्हाकं पाठत्ता ‘‘हलिद्दिगण्ठिं छिन्दन्तस्स पाचित्तिय’’न्ति वुत्ते सकवादी ‘‘यानि वा पनञ्ञानि अत्थि मूले जायन्ति, मूले सञ्जायन्ती’’तिआदिं दस्सेत्वा तस्स अट्ठकथासङ्खातेन आचरियवादेन पटिक्खिपति। न हि गण्ठिम्हि गण्ठि जायतीति। परो सुत्तानुलोमन्ति परवादिना ‘‘अनापत्ति एवं अम्हाकं आचरियानं उग्गहो’’ति वचनस्सानुलोमतो ‘‘अम्हाकं पोराणभिक्खू एकपासादे गब्भं थकेत्वा अनुपसम्पन्नेन सयितुं वट्टतीति तथा कत्वा आगता, तस्मा अम्हाकं वट्टतीति तुम्हेसु एव एकच्चेसु वदन्तेसु ‘‘तुम्हाकं न किञ्चि वत्तुं सक्का’’ति वुत्ते सकवादी ‘‘सुत्तं सुत्तानुलोमञ्च उग्गहितकानंयेव आचरियानं उग्गहो पमाण’’न्तिआदिअट्ठकथावचनं दस्सेत्वा पटिसेधेति। परो अत्तनोमतिन्ति ‘‘द्वारं विवरित्वा अनापुच्छा सयितेसु के मुच्चन्ती’’ति एत्थ पन द्वेपि जना मुच्चन्ति – यो च यक्खगहितको, यो च बन्धित्वा निपज्जापितोति तुम्हाकं थेरवादत्ता अञ्ञे सब्बेपि यथा तथा वा निपन्नादयोपि मुच्चन्तीति पटिसेधेति।
Athāyaṃ ācariyavādaṃ gahetvā katheti, paro suttanti paravādinā ‘‘mūlabījaṃ nāma haliddi siṅgiveraṃ vacā…pe… bīje bījasaññī chindati vā chedāpeti vā bhindati vā…pe… āpatti pācittiyassā’’ti (pāci. 91) tumhākaṃ pāṭhattā ‘‘haliddigaṇṭhiṃ chindantassa pācittiya’’nti vutte sakavādī ‘‘yāni vā panaññāni atthi mūle jāyanti, mūle sañjāyantī’’tiādiṃ dassetvā tassa aṭṭhakathāsaṅkhātena ācariyavādena paṭikkhipati. Na hi gaṇṭhimhi gaṇṭhi jāyatīti. Paro suttānulomanti paravādinā ‘‘anāpatti evaṃ amhākaṃ ācariyānaṃ uggaho’’ti vacanassānulomato ‘‘amhākaṃ porāṇabhikkhū ekapāsāde gabbhaṃ thaketvā anupasampannena sayituṃ vaṭṭatīti tathā katvā āgatā, tasmā amhākaṃ vaṭṭatīti tumhesu eva ekaccesu vadantesu ‘‘tumhākaṃ na kiñci vattuṃ sakkā’’ti vutte sakavādī ‘‘suttaṃ suttānulomañca uggahitakānaṃyeva ācariyānaṃ uggaho pamāṇa’’ntiādiaṭṭhakathāvacanaṃ dassetvā paṭisedheti. Paro attanomatinti ‘‘dvāraṃ vivaritvā anāpucchā sayitesu ke muccantī’’ti ettha pana dvepi janā muccanti – yo ca yakkhagahitako, yo ca bandhitvā nipajjāpitoti tumhākaṃ theravādattā aññe sabbepi yathā tathā vā nipannādayopi muccantīti paṭisedheti.
अथ पनायं अत्तनोमतिं गहेत्वा कथेति, परो सुत्तन्ति ‘‘आपत्तिं आपज्जन्ती’’ति परवादिना वुत्ते सकवादी ‘‘दिवा किलन्तरूपो मञ्चे निसिन्नो पादे भूमितो अमोचेत्वाव निद्दावसेन निपज्जति, तस्स अनापत्ती’’तिआदिअट्ठकथावचनं दस्सेत्वा एकभङ्गेन निपन्नादयोपि मुच्चन्तीति पटिसेधेति।
Atha panāyaṃ attanomatiṃ gahetvā katheti, paro suttanti ‘‘āpattiṃ āpajjantī’’ti paravādinā vutte sakavādī ‘‘divā kilantarūpo mañce nisinno pāde bhūmito amocetvāva niddāvasena nipajjati, tassa anāpattī’’tiādiaṭṭhakathāvacanaṃ dassetvā ekabhaṅgena nipannādayopi muccantīti paṭisedheti.
अथायं अत्तनोमतिं गहेत्वा कथेति, परो सुत्तानुलोमन्ति ‘‘दोमनस्सम्पाहं देवानमिन्द दुविधेन वदामि सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पीतिआदिवचनेहि (दी॰ नि॰ २.३६०) संसन्दनतो सदारपोसे दोसो तुम्हाकं नत्थि, तेन वुत्तं ‘पुत्तदारस्स सङ्गहो’’ति (खु॰ पा॰ ५.६; सु॰ नि॰ २६५) परवादिना वुत्ते ‘‘किञ्चापि सकवादी बहुस्सुतो न होति, अथ खो रागसहितेनेव अकुसलेन भवितब्ब’’न्ति पटिक्खिपति। सेसेसुपि इमिना नयेन अञ्ञथापि अनुरूपतो योजेतब्बं, इदं सब्बं उपतिस्सत्थेरादयो आहु। धम्मसिरित्थेरो पन ‘‘एत्थ परोति वुत्तो अञ्ञनिकायिको, सो पन अत्तनो सुत्तादीनियेव आहरति, तानि सकवादी अत्तनो सुत्तादिम्हि ओतारेत्वा सचे समेति, गण्हाति। नो चे, पटिक्खिपती’’ति वदतीति आगतं।
Athāyaṃ attanomatiṃ gahetvā katheti, paro suttānulomanti ‘‘domanassampāhaṃ devānaminda duvidhena vadāmi sevitabbampi asevitabbampītiādivacanehi (dī. ni. 2.360) saṃsandanato sadārapose doso tumhākaṃ natthi, tena vuttaṃ ‘puttadārassa saṅgaho’’ti (khu. pā. 5.6; su. ni. 265) paravādinā vutte ‘‘kiñcāpi sakavādī bahussuto na hoti, atha kho rāgasahiteneva akusalena bhavitabba’’nti paṭikkhipati. Sesesupi iminā nayena aññathāpi anurūpato yojetabbaṃ, idaṃ sabbaṃ upatissattherādayo āhu. Dhammasiritthero pana ‘‘ettha paroti vutto aññanikāyiko, so pana attano suttādīniyeva āharati, tāni sakavādī attano suttādimhi otāretvā sace sameti, gaṇhāti. No ce, paṭikkhipatī’’ti vadatīti āgataṃ.
ननु च ‘‘सुत्तानुलोमतो सुत्तमेव बलवतर’’न्ति हेट्ठा वुत्तं, इध पन ‘‘सुत्तं सुत्तानुलोमे ओतारेतब्ब’’न्तिआदि कस्मा वुत्तन्ति? नायं विरोधो, ‘‘सुत्तानुलोमतो सुत्तमेव बलवतर’’न्ति इदञ्हि सकमतेयेव सुत्तं सन्धाय वुत्तं। तत्थ हि सकमतिपरियापन्नमेव सुत्तादिं सन्धाय ‘‘अत्तनोमति सब्बदुब्बला, अत्तनोमतितो आचरियवादो बलवतरो, आचरियवादतो सुत्तानुलोमं बलवतरं, सुत्तानुलोमतो सुत्तमेव बलवतर’’न्ति च वुत्तं। इध पन परवादिना आनीतं अञ्ञनिकाये सुत्तं सन्धाय ‘‘सुत्तानुलोमे सुत्तं ओतारेतब्ब’’न्तिआदि वुत्तं, तस्मा परवादिना आनीतं सुत्तादि अत्तनो सुत्तानुलोमआचरियवादअत्तनोमतीसु ओतारेत्वा समेन्तंयेव गहेतब्बं, इतरं न गहेतब्बन्ति अयं नयो इध वुच्चतीति न कोचि पुब्बापरविरोधोति अयं सारत्थदीपनियागतो (सारत्थ॰ टी॰ २.४५) नयो। विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ १.४५) पन ‘‘यं किञ्चि कूटसुत्तं बाहिरकसुत्तादिवचनं न गहेतब्बन्ति दस्सेतुं सुत्तं सुत्तानुलोमे ओतारेतब्बन्तिआदि वुत्त’’न्ति वुत्तं।
Nanu ca ‘‘suttānulomato suttameva balavatara’’nti heṭṭhā vuttaṃ, idha pana ‘‘suttaṃ suttānulome otāretabba’’ntiādi kasmā vuttanti? Nāyaṃ virodho, ‘‘suttānulomato suttameva balavatara’’nti idañhi sakamateyeva suttaṃ sandhāya vuttaṃ. Tattha hi sakamatipariyāpannameva suttādiṃ sandhāya ‘‘attanomati sabbadubbalā, attanomatito ācariyavādo balavataro, ācariyavādato suttānulomaṃ balavataraṃ, suttānulomato suttameva balavatara’’nti ca vuttaṃ. Idha pana paravādinā ānītaṃ aññanikāye suttaṃ sandhāya ‘‘suttānulome suttaṃ otāretabba’’ntiādi vuttaṃ, tasmā paravādinā ānītaṃ suttādi attano suttānulomaācariyavādaattanomatīsu otāretvā samentaṃyeva gahetabbaṃ, itaraṃ na gahetabbanti ayaṃ nayo idha vuccatīti na koci pubbāparavirodhoti ayaṃ sāratthadīpaniyāgato (sārattha. ṭī. 2.45) nayo. Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.45) pana ‘‘yaṃ kiñci kūṭasuttaṃ bāhirakasuttādivacanaṃ na gahetabbanti dassetuṃ suttaṃ suttānulome otāretabbantiādi vutta’’nti vuttaṃ.
बाहिरकसुत्तन्ति तिस्सो सङ्गीतियो अनारुळ्हगुळ्हवेस्सन्तरादीनि च महासङ्घिकनिकायवासीनं सुत्तानि। वेदल्लादीनन्ति आदि-सद्देन गुळ्हउम्मग्गादिग्गहणं वेदितब्बं । इतरं गारय्हसुत्तं न गहेतब्बं। ‘‘अत्तनोमतियमेव ठातब्ब’’न्ति इमिना अञ्ञनिकायतो आनीतसुत्ततोपि सकनिकाये अत्तनोमतियेव बलवतराति दस्सेति। ‘‘सकवादी सुत्तं गहेत्वा कथेति, परवादी सुत्तमेवा’’ति एवमादिना समानजातिकानं वसेन वारो न वुत्तो। सुत्तस्स सुत्तेयेव ओतारणं भिन्नं विय हुत्वा न पञ्ञायति, वुत्तनयेनेव च सक्का योजेतुन्ति।
Bāhirakasuttanti tisso saṅgītiyo anāruḷhaguḷhavessantarādīni ca mahāsaṅghikanikāyavāsīnaṃ suttāni. Vedallādīnanti ādi-saddena guḷhaummaggādiggahaṇaṃ veditabbaṃ . Itaraṃ gārayhasuttaṃ na gahetabbaṃ. ‘‘Attanomatiyameva ṭhātabba’’nti iminā aññanikāyato ānītasuttatopi sakanikāye attanomatiyeva balavatarāti dasseti. ‘‘Sakavādī suttaṃ gahetvā katheti, paravādī suttamevā’’ti evamādinā samānajātikānaṃ vasena vāro na vutto. Suttassa sutteyeva otāraṇaṃ bhinnaṃ viya hutvā na paññāyati, vuttanayeneva ca sakkā yojetunti.
इदानि सकवादीपरवादीनं कप्पियाकप्पियादिभावं सन्धाय विवादे उप्पन्ने तत्थ पटिपज्जितब्बविधिं दस्सेन्तो आह ‘‘अथ पनायं कप्पियन्ति गहेत्वा कथेती’’तिआदि। अथ वा एवं सुत्तसुत्तानुलोमादिमुखेन सामञ्ञतो विवादं दस्सेत्वा इदानि विसेसतो विवादवत्थुं तब्बिनिच्छयमुखेन सुत्तादिञ्च दस्सेतुं ‘‘अथ पनायं कप्पिय’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ सुत्ते च सुत्तानुलोमे च ओतारेतब्बन्ति सकवादिना अत्तनोयेव सुत्ते च सुत्तानुलोमे च ओतारेतब्बं। परो कारणं न विन्दतीति परवादी कारणं न लभति। सुत्ततो बहुं कारणञ्च विनिच्छयञ्च दस्सेतीति परवादी अत्तनो सुत्ततो बहुं कारणञ्च विनिच्छयञ्च आहरित्वा दस्सेति, ‘‘साधूति सम्पटिच्छित्वा अकप्पियेयेव ठातब्ब’’न्ति इमिना अत्तनो निकाये सुत्तादीनि अलभन्तेन सकवादिना परवादीवचनेयेव ठातब्बन्ति वदति। सुत्ते च सुत्तानुलोमे चाति एत्थ च-कारो विकप्पनत्थो, तेन आचरियवादादीनम्पि सङ्गहो। तेनाह ‘‘कारणञ्च विनिच्छयञ्च दस्सेती’’ति। तत्थ कारणन्ति सुत्तादिनयं निस्साय अत्तनोमतिया उद्धटं हेतुं। विनिच्छयन्ति अट्ठकथाविनिच्छयं।
Idāni sakavādīparavādīnaṃ kappiyākappiyādibhāvaṃ sandhāya vivāde uppanne tattha paṭipajjitabbavidhiṃ dassento āha ‘‘atha panāyaṃ kappiyanti gahetvā kathetī’’tiādi. Atha vā evaṃ suttasuttānulomādimukhena sāmaññato vivādaṃ dassetvā idāni visesato vivādavatthuṃ tabbinicchayamukhena suttādiñca dassetuṃ ‘‘atha panāyaṃ kappiya’’ntiādi vuttaṃ. Tattha sutte ca suttānulome ca otāretabbanti sakavādinā attanoyeva sutte ca suttānulome ca otāretabbaṃ. Paro kāraṇaṃ na vindatīti paravādī kāraṇaṃ na labhati. Suttato bahuṃ kāraṇañca vinicchayañca dassetīti paravādī attano suttato bahuṃ kāraṇañca vinicchayañca āharitvā dasseti, ‘‘sādhūti sampaṭicchitvā akappiyeyeva ṭhātabba’’nti iminā attano nikāye suttādīni alabhantena sakavādinā paravādīvacaneyeva ṭhātabbanti vadati. Sutte ca suttānulome cāti ettha ca-kāro vikappanattho, tena ācariyavādādīnampi saṅgaho. Tenāha ‘‘kāraṇañca vinicchayañca dassetī’’ti. Tattha kāraṇanti suttādinayaṃ nissāya attanomatiyā uddhaṭaṃ hetuṃ. Vinicchayanti aṭṭhakathāvinicchayaṃ.
द्विन्नम्पि कारणच्छाया दिस्सतीति सकवादीपरवादीनं उभिन्नम्पि कप्पियाकप्पियभावसाधकं कारणपतिरूपकच्छाया दिस्सति। तत्थ कारणच्छायाति सुत्तादीसु ‘‘कप्पिय’’न्ति गाहस्स, ‘‘अकप्पिय’’न्ति गाहस्स च निमित्तभूतेन किच्छेन पटिपादनीयं अविभूतकारणं कारणच्छाया, कारणपतिरूपकन्ति अत्थो। यदि द्विन्नम्पि कारणच्छाया दिस्सति, कस्मा अकप्पियेयेव ठातब्बन्ति आह ‘‘विनयञ्हि पत्वा’’तिआदि। ‘‘विनयं पत्वा’’ति वुत्तमेवत्थं पाकटतरं कत्वा दस्सेन्तो आह ‘‘कप्पियाकप्पियविचारणं आगम्मा’’ति। रुन्धितब्बन्तिआदीसु दुब्बिञ्ञेय्यविनिच्छये कप्पियाकप्पियभावे सति ‘‘कप्पिय’’न्ति गहणं रुन्धितब्बं, ‘‘अकप्पिय’’न्ति गहणं गाळ्हं कातब्बं, अपरापरप्पवत्तं कप्पियग्गहणं सोतं पच्छिन्दितब्बं, गरुकभावसङ्खते अकप्पियेयेव ठातब्बन्ति अत्थो। अथ वा रुन्धितब्बन्ति कप्पियसञ्ञाय वीतिक्कमकारणं रुन्धितब्बं, तंनिवारणचित्तं दळ्हतरं कातब्बं। सोतं पच्छिन्दितब्बन्ति तत्थ वीतिक्कमप्पवत्ति पच्छिन्दितब्बा। गरुकभावेति अकप्पियभावेति अत्थो।
Dvinnampi kāraṇacchāyā dissatīti sakavādīparavādīnaṃ ubhinnampi kappiyākappiyabhāvasādhakaṃ kāraṇapatirūpakacchāyā dissati. Tattha kāraṇacchāyāti suttādīsu ‘‘kappiya’’nti gāhassa, ‘‘akappiya’’nti gāhassa ca nimittabhūtena kicchena paṭipādanīyaṃ avibhūtakāraṇaṃ kāraṇacchāyā, kāraṇapatirūpakanti attho. Yadi dvinnampi kāraṇacchāyā dissati, kasmā akappiyeyeva ṭhātabbanti āha ‘‘vinayañhi patvā’’tiādi. ‘‘Vinayaṃ patvā’’ti vuttamevatthaṃ pākaṭataraṃ katvā dassento āha ‘‘kappiyākappiyavicāraṇaṃ āgammā’’ti. Rundhitabbantiādīsu dubbiññeyyavinicchaye kappiyākappiyabhāve sati ‘‘kappiya’’nti gahaṇaṃ rundhitabbaṃ, ‘‘akappiya’’nti gahaṇaṃ gāḷhaṃ kātabbaṃ, aparāparappavattaṃ kappiyaggahaṇaṃ sotaṃ pacchinditabbaṃ, garukabhāvasaṅkhate akappiyeyeva ṭhātabbanti attho. Atha vā rundhitabbanti kappiyasaññāya vītikkamakāraṇaṃ rundhitabbaṃ, taṃnivāraṇacittaṃ daḷhataraṃ kātabbaṃ. Sotaṃ pacchinditabbanti tattha vītikkamappavatti pacchinditabbā. Garukabhāveti akappiyabhāveti attho.
बहूहि सुत्तविनिच्छयकारणेहीति बहूहि सुत्तेहि चेव ततो आनीतविनिच्छयकारणेहि च। अथ वा सुत्तेन अट्ठकथाविनिच्छयेन च लद्धकारणेहि। अत्तनो गहणं न विस्सज्जेतब्बन्ति सकवादिना अत्तनो ‘‘अकप्पिय’’न्ति गहणं न विस्सज्जेतब्बन्ति अत्थो।
Bahūhi suttavinicchayakāraṇehīti bahūhi suttehi ceva tato ānītavinicchayakāraṇehi ca. Atha vā suttena aṭṭhakathāvinicchayena ca laddhakāraṇehi. Attano gahaṇaṃ na vissajjetabbanti sakavādinā attano ‘‘akappiya’’nti gahaṇaṃ na vissajjetabbanti attho.
इदानि वुत्तमेवत्थं निगमेन्तो ‘‘एव’’न्तिआदिमाह। तत्थ योति सकवादीपरवादीसु यो कोचि। केचि पन ‘‘सकवादीसुयेव यो कोचि इधाधिप्पेतो’’ति वदन्ति, एवं सन्ते ‘‘अथ पनायं कप्पियन्ति गहेत्वा कथेती’’तिआदीसु सब्बत्थ उभोपि सकवादिनोयेव सियुं हेट्ठा वुत्तस्सेव निगमनवसेन ‘‘एव’’न्तिआदिना वुत्तत्ता, तस्मा तं न गहेतब्बं। अतिरेककारणं लभतीति एत्थ सुत्तादीसु पुरिमं पुरिमं अतिरेककारणं नाम, यो वा सुत्तादीसु चतूसु बहुतरं कारणं लभति, सो अतिरेककारणं लभति नाम।
Idāni vuttamevatthaṃ nigamento ‘‘eva’’ntiādimāha. Tattha yoti sakavādīparavādīsu yo koci. Keci pana ‘‘sakavādīsuyeva yo koci idhādhippeto’’ti vadanti, evaṃ sante ‘‘atha panāyaṃ kappiyanti gahetvā kathetī’’tiādīsu sabbattha ubhopi sakavādinoyeva siyuṃ heṭṭhā vuttasseva nigamanavasena ‘‘eva’’ntiādinā vuttattā, tasmā taṃ na gahetabbaṃ. Atirekakāraṇaṃ labhatīti ettha suttādīsu purimaṃ purimaṃ atirekakāraṇaṃ nāma, yo vā suttādīsu catūsu bahutaraṃ kāraṇaṃ labhati, so atirekakāraṇaṃ labhati nāma.
सुट्ठु पवत्ति एतस्साति, सुट्ठु पवत्तति सीलेनाति वा सुप्पवत्ति। तेनाह ‘‘सुप्पवत्तीति सुट्ठु पवत्त’’न्ति। वाचाय उग्गतं वाचुग्गतं, वचसा सुग्गहितन्ति वुत्तं होति। अथ वा वाचुग्गतन्ति वाचाय उग्गतं, तत्थ निरन्तरं ठितन्ति अत्थो। सुत्ततोति इमस्स विवरणं ‘‘पाळितो’’ति। एत्थ च ‘‘सुत्तं नाम सकलं विनयपिटक’’न्ति वुत्तत्ता पुन सुत्ततोति तदत्थपटिपादकं सुत्ताभिधम्मपाळिवचनं अधिप्पेतं। अनुब्यञ्जनसोति इमस्स विवरणं ‘‘परिपुच्छतो च अट्ठकथातो चा’’ति। पाळिं अनुगन्त्वा अत्थस्स ब्यञ्जनतो पकासनतो ‘‘अनुब्यञ्जन’’न्ति हि परिपुच्छा अट्ठकथा च वुच्चति। एत्थ च अट्ठकथाय विसुं गहितत्ता ‘‘परिपुच्छा’’ति थेरवादो वुत्तो। अथ वा परिपुच्छाति आचरियस्स सन्तिका पाळिया अत्थसवनं। अट्ठकथाति पाळिमुत्तकविनिच्छयो। तदुभयम्पि पाळिं अनुगन्त्वा अत्थस्स ब्यञ्जनतो ‘‘अनुब्यञ्जन’’न्ति वुत्तं।
Suṭṭhu pavatti etassāti, suṭṭhu pavattati sīlenāti vā suppavatti. Tenāha ‘‘suppavattīti suṭṭhu pavatta’’nti. Vācāya uggataṃ vācuggataṃ, vacasā suggahitanti vuttaṃ hoti. Atha vā vācuggatanti vācāya uggataṃ, tattha nirantaraṃ ṭhitanti attho. Suttatoti imassa vivaraṇaṃ ‘‘pāḷito’’ti. Ettha ca ‘‘suttaṃ nāma sakalaṃ vinayapiṭaka’’nti vuttattā puna suttatoti tadatthapaṭipādakaṃ suttābhidhammapāḷivacanaṃ adhippetaṃ. Anubyañjanasoti imassa vivaraṇaṃ ‘‘paripucchato ca aṭṭhakathāto cā’’ti. Pāḷiṃ anugantvā atthassa byañjanato pakāsanato ‘‘anubyañjana’’nti hi paripucchā aṭṭhakathā ca vuccati. Ettha ca aṭṭhakathāya visuṃ gahitattā ‘‘paripucchā’’ti theravādo vutto. Atha vā paripucchāti ācariyassa santikā pāḷiyā atthasavanaṃ. Aṭṭhakathāti pāḷimuttakavinicchayo. Tadubhayampi pāḷiṃ anugantvā atthassa byañjanato ‘‘anubyañjana’’nti vuttaṃ.
विनयेति विनयाचारे। तेनेव वक्खति ‘‘विनयं अजहन्तो अवोक्कमन्तो’’तिआदि। तत्थ पतिट्ठानं नाम सञ्चिच्च आपत्तिया अनापज्जनादिना होतीति आह ‘‘लज्जिभावेन पतिट्ठितो’’ति, तेन लज्जी होतीति वुत्तं होति। विनयधरस्स लक्खणे वत्तब्बे किं इमिना लज्जिभावेनाति आह ‘‘अलज्जी ही’’तिआदि। तत्थ बहुस्सुतोपीति इमिना पठमलक्खणसमन्नागमं दस्सेति। लाभगरुकतायाति इमिना विनये ठितताय अभावे पठमलक्खणयोगा किच्चकरो न होति, अथ खो अकिच्चकरो अनत्थकरो एवाति दस्सेति। सङ्घभेदस्स पुब्बभागे पवत्तकलहस्सेतं अधिवचनं सङ्घराजीति। कुक्कुच्चकोति अणुमत्तेसुपि वज्जेसु भयदस्सनवसेन कुक्कुच्चं उप्पादेन्तो। तन्तिं अविसंवादेत्वाति पाळिं अञ्ञथा अकत्वा। अवोक्कमन्तोति अनतिक्कमन्तो।
Vinayeti vinayācāre. Teneva vakkhati ‘‘vinayaṃ ajahanto avokkamanto’’tiādi. Tattha patiṭṭhānaṃ nāma sañcicca āpattiyā anāpajjanādinā hotīti āha ‘‘lajjibhāvena patiṭṭhito’’ti, tena lajjī hotīti vuttaṃ hoti. Vinayadharassa lakkhaṇe vattabbe kiṃ iminā lajjibhāvenāti āha ‘‘alajjī hī’’tiādi. Tattha bahussutopīti iminā paṭhamalakkhaṇasamannāgamaṃ dasseti. Lābhagarukatāyāti iminā vinaye ṭhitatāya abhāve paṭhamalakkhaṇayogā kiccakaro na hoti, atha kho akiccakaro anatthakaro evāti dasseti. Saṅghabhedassa pubbabhāge pavattakalahassetaṃ adhivacanaṃ saṅgharājīti. Kukkuccakoti aṇumattesupi vajjesu bhayadassanavasena kukkuccaṃ uppādento. Tantiṃ avisaṃvādetvāti pāḷiṃ aññathā akatvā. Avokkamantoti anatikkamanto.
वित्थुनतीति अत्थं अदिस्वा नित्थुनति, वित्थम्भति वा। विप्फन्दतीति कम्पति। सन्तिट्ठितुं न सक्कोतीति एकस्मिंयेव अत्थे पतिट्ठातुं न सक्कोति। तेनाह ‘‘यं यं परेन वुच्चति, तं तं अनुजानाती’’ति। सकवादं छड्डेत्वा परवादं गण्हातीति ‘‘उच्छुम्हि कसटं यावजीविकं, रसो सत्ताहकालिको, तदुभयविनिमुत्तो च उच्छु नाम विसुं नत्थि, तस्मा उच्छुपि विकाले वट्टती’’ति परवादिना वुत्ते तम्पि गण्हाति। एकेकलोमन्ति पलितं सन्धाय वुत्तं। यम्हीति यस्मिं पुग्गले। परिक्खयं परियादानन्ति अत्थतो एकं।
Vitthunatīti atthaṃ adisvā nitthunati, vitthambhati vā. Vipphandatīti kampati. Santiṭṭhituṃ na sakkotīti ekasmiṃyeva atthe patiṭṭhātuṃ na sakkoti. Tenāha ‘‘yaṃ yaṃ parena vuccati, taṃ taṃ anujānātī’’ti. Sakavādaṃ chaḍḍetvā paravādaṃ gaṇhātīti ‘‘ucchumhi kasaṭaṃ yāvajīvikaṃ, raso sattāhakāliko, tadubhayavinimutto ca ucchu nāma visuṃ natthi, tasmā ucchupi vikāle vaṭṭatī’’ti paravādinā vutte tampi gaṇhāti. Ekekalomanti palitaṃ sandhāya vuttaṃ. Yamhīti yasmiṃ puggale. Parikkhayaṃ pariyādānanti atthato ekaṃ.
आचरियपरम्पराति आचरियानं विनिच्छयपरम्परा। तेनेव वक्खति ‘‘अत्तनोमतिं पहाय…पे॰… यथा आचरियो च आचरियाचरियो च पाळिञ्च परिपुच्छञ्च वदन्ति, तथा ञातुं वट्टती’’ति। न हि आचरियानं नाममत्ततो परम्परजानने पयोजनं अत्थि। पुब्बापरानुसन्धितोति पुब्बवचनस्स अपरवचनेन सह अत्थसम्बन्धजाननतो। अत्थतोति सद्दत्थपिण्डत्थअधिप्पेतत्थादितो। कारणतोति तदत्थुपपत्तितो। आचरियपरम्परन्ति इमस्सेव वेवचनं ‘‘थेरवादङ्ग’’न्ति, थेरपटिपाटिन्ति अत्थो। द्वे तयो परिवट्टाति द्वे तयो परम्परा।
Ācariyaparamparāti ācariyānaṃ vinicchayaparamparā. Teneva vakkhati ‘‘attanomatiṃ pahāya…pe… yathā ācariyo ca ācariyācariyo ca pāḷiñca paripucchañca vadanti, tathā ñātuṃ vaṭṭatī’’ti. Na hi ācariyānaṃ nāmamattato paramparajānane payojanaṃ atthi. Pubbāparānusandhitoti pubbavacanassa aparavacanena saha atthasambandhajānanato. Atthatoti saddatthapiṇḍatthaadhippetatthādito. Kāraṇatoti tadatthupapattito. Ācariyaparamparanti imasseva vevacanaṃ ‘‘theravādaṅga’’nti, therapaṭipāṭinti attho. Dve tayo parivaṭṭāti dve tayo paramparā.
इमेहि च पन तीहि लक्खणेहीति एत्थ पठमेन लक्खणेन विनयस्स सुट्ठु उग्गहितभावो वुत्तो, दुतियेन तत्थ लज्जिभावेन चेव अचलताय च सुप्पतिट्ठितता, ततियेन पाळिअट्ठकथासु सरूपेन अनागतानम्पि तदनुलोमतो आचरियेहि दिन्ननयतो विनिच्छिनितुं समत्थता। ओतिण्णे वत्थुस्मिन्ति चोदनावसेन वीतिक्कमवत्थुस्मिं सङ्घमज्झे ओतिण्णे। चोदकेन च चुदितकेन च वुत्ते वत्तब्बेति एवं ओतिण्णवत्थुं निस्साय चोदकेन ‘‘दिट्ठं सुत’’न्तिआदिना, चुदितकेन ‘‘अत्थी’’तिआदिना च यं वत्तब्बं, तस्मिं वत्तब्बे वुत्तेति अत्थो। वत्थु ओलोकेतब्बन्ति तस्स तस्स सिक्खापदस्स वत्थु ओलोकेतब्बं। ‘‘तिणेन वा पण्णेन वा…पे॰… यो आगच्छेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति हिदं निस्सग्गिये अञ्ञातकविञ्ञत्तिसिक्खापदस्स (पारा॰ ५१७) वत्थुस्मिं पञ्ञत्तं।
Imehi ca pana tīhi lakkhaṇehīti ettha paṭhamena lakkhaṇena vinayassa suṭṭhu uggahitabhāvo vutto, dutiyena tattha lajjibhāvena ceva acalatāya ca suppatiṭṭhitatā, tatiyena pāḷiaṭṭhakathāsu sarūpena anāgatānampi tadanulomato ācariyehi dinnanayato vinicchinituṃ samatthatā. Otiṇṇe vatthusminti codanāvasena vītikkamavatthusmiṃ saṅghamajjhe otiṇṇe. Codakena ca cuditakena ca vutte vattabbeti evaṃ otiṇṇavatthuṃ nissāya codakena ‘‘diṭṭhaṃ suta’’ntiādinā, cuditakena ‘‘atthī’’tiādinā ca yaṃ vattabbaṃ, tasmiṃ vattabbe vutteti attho. Vatthu oloketabbanti tassa tassa sikkhāpadassa vatthu oloketabbaṃ. ‘‘Tiṇena vā paṇṇena vā…pe… yo āgaccheyya, āpatti dukkaṭassā’’ti hidaṃ nissaggiye aññātakaviññattisikkhāpadassa (pārā. 517) vatthusmiṃ paññattaṃ.
थुल्लच्चयदुब्भासितापत्तीनं मातिकाय अनागतत्ता ‘‘पञ्चन्नं आपत्तीनं अञ्ञतर’’न्ति वुत्तं। तिकदुक्कटन्ति ‘‘अनुपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञी उज्झायति खीयति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदिना (पाचि॰ १०६) आगतं तिकदुक्कटं। अञ्ञतरं वा आपत्तिन्ति ‘‘काले विकालसञ्ञी, आपत्ति दुक्कटस्स, काले वेमतिको, आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदिकं (पाचि॰ २५०) दुकदुक्कटं सन्धाय वुत्तं।
Thullaccayadubbhāsitāpattīnaṃ mātikāya anāgatattā ‘‘pañcannaṃ āpattīnaṃ aññatara’’nti vuttaṃ. Tikadukkaṭanti ‘‘anupasampanne upasampannasaññī ujjhāyati khīyati, āpatti dukkaṭassā’’tiādinā (pāci. 106) āgataṃ tikadukkaṭaṃ. Aññataraṃ vā āpattinti ‘‘kāle vikālasaññī, āpatti dukkaṭassa, kāle vematiko, āpatti dukkaṭassā’’tiādikaṃ (pāci. 250) dukadukkaṭaṃ sandhāya vuttaṃ.
अन्तरापत्तिन्ति एत्थ तस्मिं तस्मिं सिक्खापदे आगतवत्थुवीतिक्कमं विना अञ्ञस्मिं वत्थुवीतिक्कमे निदानतो पभुति विनीतवत्थुपरियोसाना अन्तरन्तरा वुत्ता आपत्ति। इध पन ‘‘वत्थुं ओलोकेती’’ति विसुं गहितत्ता तदवसेसा अन्तरापत्तीति गहिता। पटिलातं उक्खिपतीति इदम्पि विसिब्बनसिक्खापदे (पाचि॰ ३५०) आगतं, तत्थ डय्हमानं अलातं अग्गिकपालादितो बहि पतितं अविज्झातमेव पटिउक्खिपति, पुन यथाठाने ठपेतीति अत्थो। विज्झातं पन पटिक्खिपन्तस्स पाचित्तियमेव।
Antarāpattinti ettha tasmiṃ tasmiṃ sikkhāpade āgatavatthuvītikkamaṃ vinā aññasmiṃ vatthuvītikkame nidānato pabhuti vinītavatthupariyosānā antarantarā vuttā āpatti. Idha pana ‘‘vatthuṃ oloketī’’ti visuṃ gahitattā tadavasesā antarāpattīti gahitā. Paṭilātaṃ ukkhipatīti idampi visibbanasikkhāpade (pāci. 350) āgataṃ, tattha ḍayhamānaṃ alātaṃ aggikapālādito bahi patitaṃ avijjhātameva paṭiukkhipati, puna yathāṭhāne ṭhapetīti attho. Vijjhātaṃ pana paṭikkhipantassa pācittiyameva.
अनापत्तिन्ति एत्थ अन्तरन्तरा वुत्ता अनापत्तिपि अत्थि, ‘‘अनापत्ति, भिक्खवे, इद्धिमस्स इद्धिविसये’’तिआदि विय सापि सङ्गय्हति। सिक्खापदन्तरेसूति विनीतवत्थुं अन्तोकत्वा एकेकस्मिं सिक्खापदन्तरे।
Anāpattinti ettha antarantarā vuttā anāpattipi atthi, ‘‘anāpatti, bhikkhave, iddhimassa iddhivisaye’’tiādi viya sāpi saṅgayhati. Sikkhāpadantaresūti vinītavatthuṃ antokatvā ekekasmiṃ sikkhāpadantare.
पाराजिकापत्तीति न वत्तब्बन्ति इदं आपन्नपुग्गलेन लज्जिधम्मे ठत्वा यथाभूतं आविकरणेपि दुब्बिनिच्छयं अदिन्नादानादिं सन्धाय वुत्तं। यं पन मेथुनादीसु विजाननं, तं वत्तब्बमेव। तेनाह ‘‘मेथुनधम्मवीतिक्कमो ही’’तिआदि। यो पन अलज्जिताय पटिञ्ञं अदत्वा विक्खेपं करोति, तस्स आपत्ति न सक्का ओळारिकापि विनिच्छिनितुं। याव सो यथाभूतं नाविकरोति, सङ्घस्स च आपत्तिसन्देहो न विगच्छति, ताव नासितकोव भविस्सति। सुखुमाति अत्तनोपि दुविञ्ञेय्यसभावस्स लहुपरिवत्तिनो चित्तस्स सीघपरिवत्तिताय वुत्तं। सुखुमाति वा चित्तपरिवत्तिया सुखुमताय सुखुमा। तेनाह ‘‘चित्तलहुका’’ति, चित्तं विय लहुकाति अत्थो। अथ वा चित्तं लहु सीघपरिवत्ति एतेसन्ति चित्तलहुका। तेति ते वीतिक्कमे। तंवत्थुकन्ति ते अदिन्नादानमनउस्सविग्गहवीतिक्कमा वत्थु अधिट्ठानं कारणमेतस्साति तंवत्थुकं।
Pārājikāpattīti na vattabbanti idaṃ āpannapuggalena lajjidhamme ṭhatvā yathābhūtaṃ āvikaraṇepi dubbinicchayaṃ adinnādānādiṃ sandhāya vuttaṃ. Yaṃ pana methunādīsu vijānanaṃ, taṃ vattabbameva. Tenāha ‘‘methunadhammavītikkamo hī’’tiādi. Yo pana alajjitāya paṭiññaṃ adatvā vikkhepaṃ karoti, tassa āpatti na sakkā oḷārikāpi vinicchinituṃ. Yāva so yathābhūtaṃ nāvikaroti, saṅghassa ca āpattisandeho na vigacchati, tāva nāsitakova bhavissati. Sukhumāti attanopi duviññeyyasabhāvassa lahuparivattino cittassa sīghaparivattitāya vuttaṃ. Sukhumāti vā cittaparivattiyā sukhumatāya sukhumā. Tenāha ‘‘cittalahukā’’ti, cittaṃ viya lahukāti attho. Atha vā cittaṃ lahu sīghaparivatti etesanti cittalahukā. Teti te vītikkame. Taṃvatthukanti te adinnādānamanaussaviggahavītikkamā vatthu adhiṭṭhānaṃ kāraṇametassāti taṃvatthukaṃ.
यं आचरियो भणति, तं करोहीतिआदि सब्बं लज्जीपेसलं कुक्कुच्चकमेव सन्धाय वुत्तं। यो याथावतो पकासेत्वा सुद्धिमेव गवेसति, तेनपि। पाराजिकोसीति न वत्तब्बोति अनापत्तिकोटियापि सङ्कियमानत्ता वुत्तं। तेनेव ‘‘पाराजिकच्छाया’’ति वुत्तं। ‘‘सीलानि सोधेत्वाति यंवत्थुकं कुक्कुच्चं उप्पन्नं, तं अमनसिकरित्वा अवसेससीलानि सोधेत्वा’’ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ २.४५) वुत्तं, विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ १.४५) पन ‘‘सीलानि सोधेत्वाति यस्मिं वीतिक्कमे पाराजिकासङ्का वत्तति, तत्थ पाराजिकाभावपक्खं गहेत्वा देसनावुट्ठानगामिनीनं आपत्तीनं सोधनवसेन सीलानि सोधेत्वा’’ति। पाकटभावतो सुखवलञ्जताय च ‘‘द्वत्तिंसाकारं ताव मनसि करोही’’ति वुत्तं, उपलक्खणवसेन वा। अञ्ञस्मिं कम्मट्ठाने कतपरिचयेन तमेव मनसि कातब्बं। यं किञ्चि वा अभिरुचितं मनसि कातुं वट्टतेव। कम्मट्ठानं घटयतीति अन्तरन्तरा खण्डं अदस्सेत्वा चित्तेन सद्धिं आरम्मणभावेन चिरकालं घटयति। सङ्खारा पाकटा हुत्वा उपट्ठहन्तीति विपस्सनाकम्मट्ठानिको चे, तस्स सङ्खारा पाकटा हुत्वा उपट्ठहन्ति।
Yaṃ ācariyo bhaṇati, taṃ karohītiādi sabbaṃ lajjīpesalaṃ kukkuccakameva sandhāya vuttaṃ. Yo yāthāvato pakāsetvā suddhimeva gavesati, tenapi. Pārājikosīti na vattabboti anāpattikoṭiyāpi saṅkiyamānattā vuttaṃ. Teneva ‘‘pārājikacchāyā’’ti vuttaṃ. ‘‘Sīlāni sodhetvāti yaṃvatthukaṃ kukkuccaṃ uppannaṃ, taṃ amanasikaritvā avasesasīlāni sodhetvā’’ti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.45) vuttaṃ, vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.45) pana ‘‘sīlāni sodhetvāti yasmiṃ vītikkame pārājikāsaṅkā vattati, tattha pārājikābhāvapakkhaṃ gahetvā desanāvuṭṭhānagāminīnaṃ āpattīnaṃ sodhanavasena sīlāni sodhetvā’’ti. Pākaṭabhāvato sukhavalañjatāya ca ‘‘dvattiṃsākāraṃ tāva manasi karohī’’ti vuttaṃ, upalakkhaṇavasena vā. Aññasmiṃ kammaṭṭhāne kataparicayena tameva manasi kātabbaṃ. Yaṃ kiñci vā abhirucitaṃ manasi kātuṃ vaṭṭateva. Kammaṭṭhānaṃ ghaṭayatīti antarantarā khaṇḍaṃ adassetvā cittena saddhiṃ ārammaṇabhāvena cirakālaṃ ghaṭayati. Saṅkhārā pākaṭā hutvā upaṭṭhahantīti vipassanākammaṭṭhāniko ce, tassa saṅkhārā pākaṭā hutvā upaṭṭhahanti.
सचे कतपाराजिकवीतिक्कमो भवेय्य, तस्स सतिपि असरितुकामताय विप्पटिसारवत्थुवसेन पुनप्पुनं तं उपट्ठहतीति चित्तेकग्गतं न विन्दति। तेन वुत्तं ‘‘कम्मट्ठानं न घटयती’’तिआदि। कम्मट्ठानं न घटयतीति चित्तक्खोभादिबहुलस्स सुद्धसीलस्सपि चित्तं न समाधियति, तं इध पाराजिकमूलन्ति न गहेतब्बं। कतपापमूलकेन विप्पटिसारेनेवेत्थ चित्तस्स असमाधियनं सन्धाय ‘‘कम्मट्ठानं न घटयती’’तिआदि वुत्तं। तेनाह ‘‘विप्पटिसारग्गिना’’तिआदि। अत्तनाति चित्तेन करणभूतेन पुग्गलो कत्ता जानाति, पच्चत्ते वा करणवचनं, अत्ता सयं जानातीति अत्थो। अञ्ञा च देवता जानन्तीति आरक्खदेवताहि अञ्ञा परचित्तविदुनियो देवता जानन्ति।
Sace katapārājikavītikkamo bhaveyya, tassa satipi asaritukāmatāya vippaṭisāravatthuvasena punappunaṃ taṃ upaṭṭhahatīti cittekaggataṃ na vindati. Tena vuttaṃ ‘‘kammaṭṭhānaṃ na ghaṭayatī’’tiādi. Kammaṭṭhānaṃ na ghaṭayatīti cittakkhobhādibahulassa suddhasīlassapi cittaṃ na samādhiyati, taṃ idha pārājikamūlanti na gahetabbaṃ. Katapāpamūlakena vippaṭisārenevettha cittassa asamādhiyanaṃ sandhāya ‘‘kammaṭṭhānaṃ na ghaṭayatī’’tiādi vuttaṃ. Tenāha ‘‘vippaṭisāragginā’’tiādi. Attanāti cittena karaṇabhūtena puggalo kattā jānāti, paccatte vā karaṇavacanaṃ, attā sayaṃ jānātīti attho. Aññā ca devatā jānantīti ārakkhadevatāhi aññā paracittaviduniyo devatā jānanti.
इमस्मिं ठाने पण्डितेहि विचारेतब्बं कारणं अत्थि। कथं? इदानि एकच्चे विनयधरा पठमपाराजिकविसये वत्थुम्हि ओतिण्णे इत्थिया वा पुरिसेन वा गहट्ठेन वा पब्बजितेन वा चोदियमाने चुदितकं भिक्खुं पुच्छित्वा पटिञ्ञाय अदीयमानाय तं भिक्खुं सुसाने एककमेव सयापेन्ति, एवं सयापियमानो सो भिक्खु सचे भयसन्तासविरहितो सब्बरत्तिं तस्मिं सुसाने सयितुं वा निसीदितुं वा सक्कोति, तं ‘‘परिसुद्धो एसो’’ति विनिच्छिनन्ति। सचे पन भयसन्तासप्पत्तो सब्बरत्तिं सयितुं वा निसीदितुं वा न सक्कोति, तं ‘‘असुद्धो’’ति विनिच्छिनन्ति, तं अयुत्तं विय दिस्सति। कस्माति चे? अट्ठकथाय विरुद्धोति, अट्ठकथायं दुतियततियपाराजिकविसये एव तथारूपो विचारो वुत्तो, न पठमचतउत्थपाराजिकविसये। वुत्तञ्हि तत्थ ‘‘मेथुनधम्मवीतिक्कमो हि उत्तरिमनुस्सधम्मवीतिक्कमो च ओळारिको, अदिन्नादानमनुस्सविग्गहवीतिक्कमा पन सुखुमा चित्तलहुका, ते सुखुमेनेव आपज्जति, सुखुमेन रक्खति, तस्मा विसेसेन तंवत्थुकं कुक्कुच्चं पुच्छियमानो’’ति। टीकायञ्च (सारत्थ॰ टी॰ २.४५) वुत्तं ‘‘तंवत्थुकन्ति ते अदिन्नादानमनुस्सविग्गहवीतिक्कमा वत्थु अधिट्ठानं कारणमेतस्साति तंवत्थुक’’न्ति, इदम्पि एकं कारणं।
Imasmiṃ ṭhāne paṇḍitehi vicāretabbaṃ kāraṇaṃ atthi. Kathaṃ? Idāni ekacce vinayadharā paṭhamapārājikavisaye vatthumhi otiṇṇe itthiyā vā purisena vā gahaṭṭhena vā pabbajitena vā codiyamāne cuditakaṃ bhikkhuṃ pucchitvā paṭiññāya adīyamānāya taṃ bhikkhuṃ susāne ekakameva sayāpenti, evaṃ sayāpiyamāno so bhikkhu sace bhayasantāsavirahito sabbarattiṃ tasmiṃ susāne sayituṃ vā nisīdituṃ vā sakkoti, taṃ ‘‘parisuddho eso’’ti vinicchinanti. Sace pana bhayasantāsappatto sabbarattiṃ sayituṃ vā nisīdituṃ vā na sakkoti, taṃ ‘‘asuddho’’ti vinicchinanti, taṃ ayuttaṃ viya dissati. Kasmāti ce? Aṭṭhakathāya viruddhoti, aṭṭhakathāyaṃ dutiyatatiyapārājikavisaye eva tathārūpo vicāro vutto, na paṭhamacatautthapārājikavisaye. Vuttañhi tattha ‘‘methunadhammavītikkamo hi uttarimanussadhammavītikkamo ca oḷāriko, adinnādānamanussaviggahavītikkamā pana sukhumā cittalahukā, te sukhumeneva āpajjati, sukhumena rakkhati, tasmā visesena taṃvatthukaṃ kukkuccaṃ pucchiyamāno’’ti. Ṭīkāyañca (sārattha. ṭī. 2.45) vuttaṃ ‘‘taṃvatthukanti te adinnādānamanussaviggahavītikkamā vatthu adhiṭṭhānaṃ kāraṇametassāti taṃvatthuka’’nti, idampi ekaṃ kāraṇaṃ.
तत्थापि अञ्ञे पण्डितेपि विनिच्छिनापेत्वा तेसम्पि पाराजिकच्छायादिस्सनेयेव तथा विनिच्छयो कातब्बो, न सुद्धभावदिस्सने। वुत्तञ्हि अट्ठकथायं ‘‘आपत्तीति अवत्वा ‘सचस्स आचरियो धरति…पे॰… अथ दहरस्सपि पाराजिकच्छायाव उपट्ठाति, तेनपि ‘पाराजिकोसी’ति न वत्तब्बो। दुल्लभो हि बुद्धुप्पादो, ततो दुल्लभतरा पब्बज्जा च उपसम्पदा च, एवं पन वत्तब्ब’’न्ति, इदमेकं। निसीदापियमानोपि विवित्तोकासेयेव निसीदापेतब्बो, न सुसाने। वुत्तञ्हि तत्थ ‘‘विवित्तं ओकासं सम्मज्जित्वा दिवाविहारं निसीदित्वा’’तिआदि, इदमेकं। विवित्तोकासे निसीदापियमानोपि दिवायेव निसीदापेतब्बो, न रत्तिं। तथा हि वुत्तं ‘‘दिवसं अतिक्कन्तम्पि न जानाति, सो दिवसातिक्कमे उपट्ठानं आगतो एवं वत्तब्बो’’ति, इदमेकं।
Tatthāpi aññe paṇḍitepi vinicchināpetvā tesampi pārājikacchāyādissaneyeva tathā vinicchayo kātabbo, na suddhabhāvadissane. Vuttañhi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘āpattīti avatvā ‘sacassa ācariyo dharati…pe… atha daharassapi pārājikacchāyāva upaṭṭhāti, tenapi ‘pārājikosī’ti na vattabbo. Dullabho hi buddhuppādo, tato dullabhatarā pabbajjā ca upasampadā ca, evaṃ pana vattabba’’nti, idamekaṃ. Nisīdāpiyamānopi vivittokāseyeva nisīdāpetabbo, na susāne. Vuttañhi tattha ‘‘vivittaṃ okāsaṃ sammajjitvā divāvihāraṃ nisīditvā’’tiādi, idamekaṃ. Vivittokāse nisīdāpiyamānopi divāyeva nisīdāpetabbo, na rattiṃ. Tathā hi vuttaṃ ‘‘divasaṃ atikkantampi na jānāti, so divasātikkame upaṭṭhānaṃ āgato evaṃ vattabbo’’ti, idamekaṃ.
ईदिसं विधानं सयं आरोचिते एव विधातब्बं, न परेहि चोदियमाने। तथा हि वुत्तं ‘‘एवं कतवीतिक्कमेन भिक्खुना सयमेव आगन्त्वा आरोचिते पटिपज्जितब्ब’’न्ति। अथ कस्मा इदानि एवं करोन्तीति? गिहीनं असक्खिकअट्टकरणे उदके निमुज्जापनं विय मञ्ञमाना एवं करोन्ति। तम्पि मायाकुसला मनुस्सा विविधेहि उपायेहि वितथं करोन्ति, तस्मा सच्चम्पि होति, असच्चम्पि होति। तेनेव च कारणेन महोसधपण्डितादयो बोधिसत्ता असक्खिकम्पि अट्टं उदकनिमुज्जापनादिना न विनिच्छिनन्ति, उभिन्नं वचनं परिसं गाहापेत्वा तेसं वचनञ्च किरियञ्च परिग्गहेत्वा सच्चञ्च वितथञ्च ञत्वाव विनिच्छिनन्ति। सासने पन भिक्खू सूरजातिकापि सन्ति, भीरुकजातिकापि सन्ति। सुसानञ्च नाम पकतिमनुस्सानम्पि भयसन्तासकरं होति, रत्तिकाले पन अतिविय भयानकं हुत्वा उपट्ठाति , एवंभूते सुसाने रत्तियं एको असहायो हुत्वा निपज्जापियमानो भीरुकजातिको भिक्खु परिसुद्धसीलोपि समानो किं न भायेय्य, कथं सब्बरत्तिं सयितुं वा निसीदितुं वा सक्कुणेय्य, तथारूपं भिक्खुं ‘‘अपरिसुद्धो’’ति वदन्तो कथं किच्चकरो भविस्सति।
Īdisaṃ vidhānaṃ sayaṃ ārocite eva vidhātabbaṃ, na parehi codiyamāne. Tathā hi vuttaṃ ‘‘evaṃ katavītikkamena bhikkhunā sayameva āgantvā ārocite paṭipajjitabba’’nti. Atha kasmā idāni evaṃ karontīti? Gihīnaṃ asakkhikaaṭṭakaraṇe udake nimujjāpanaṃ viya maññamānā evaṃ karonti. Tampi māyākusalā manussā vividhehi upāyehi vitathaṃ karonti, tasmā saccampi hoti, asaccampi hoti. Teneva ca kāraṇena mahosadhapaṇḍitādayo bodhisattā asakkhikampi aṭṭaṃ udakanimujjāpanādinā na vinicchinanti, ubhinnaṃ vacanaṃ parisaṃ gāhāpetvā tesaṃ vacanañca kiriyañca pariggahetvā saccañca vitathañca ñatvāva vinicchinanti. Sāsane pana bhikkhū sūrajātikāpi santi, bhīrukajātikāpi santi. Susānañca nāma pakatimanussānampi bhayasantāsakaraṃ hoti, rattikāle pana ativiya bhayānakaṃ hutvā upaṭṭhāti , evaṃbhūte susāne rattiyaṃ eko asahāyo hutvā nipajjāpiyamāno bhīrukajātiko bhikkhu parisuddhasīlopi samāno kiṃ na bhāyeyya, kathaṃ sabbarattiṃ sayituṃ vā nisīdituṃ vā sakkuṇeyya, tathārūpaṃ bhikkhuṃ ‘‘aparisuddho’’ti vadanto kathaṃ kiccakaro bhavissati.
अलज्जी पन सूरजातिको अत्तनो वज्जं पटिच्छादेतुकामो भायन्तोपि अभायन्तो विय हुत्वा ‘‘सचे विकारं दस्सेस्सामि, अनत्थं मे करिस्सन्ती’’ति अनत्थभयेन अधिवासेत्वा सयितुं वा निसीदितुं वा सक्कुणेय्य, एवरूपं पुग्गलं ‘‘परिसुद्धो’’ति वदन्तो कथं सुविनिच्छितो भविस्सतीति। इदम्पि एकं कारणं।
Alajjī pana sūrajātiko attano vajjaṃ paṭicchādetukāmo bhāyantopi abhāyanto viya hutvā ‘‘sace vikāraṃ dassessāmi, anatthaṃ me karissantī’’ti anatthabhayena adhivāsetvā sayituṃ vā nisīdituṃ vā sakkuṇeyya, evarūpaṃ puggalaṃ ‘‘parisuddho’’ti vadanto kathaṃ suvinicchito bhavissatīti. Idampi ekaṃ kāraṇaṃ.
अथापि वदेय्युं – यथा उदके निमुज्जापितमनुस्सानं असच्चवादीनं देवतानुभावेन कुम्भीलादयो आगन्त्वा गण्हन्ता विय उपट्ठहन्ति, तस्मा असच्चवादिनो सीघं प्लवन्ति, सच्चवादीनं पन न उपट्ठहन्ति, तस्मा ते सुखेन निसीदितुं सक्कोन्ति, एवं तेसम्पि भिक्खूनं अपरिसुद्धसीलानं देवतानुभावेन सीहब्यग्घादयो आगता विय पञ्ञायन्ति, तस्मा ते सब्बरत्तिं सयितुं वा निसीदितुं वा न सक्कोन्ति। परिसुद्धसीलानं पन तथा न पञ्ञायन्ति, तस्मा ते सब्बरत्तिं देवताहि रक्खिता हुत्वा भयसन्तासरहिता सुसाने सयितुं वा निसीदितुं वा सक्कोन्ति, एवं देवता सक्खिं कत्वा विनिच्छितत्ता सुविनिच्छितमेव होतीति, तम्पि तथा न सक्का वत्तुं। कस्मा? अट्ठकथाटीकादीसु तथा अवुत्तत्ता। अट्ठकथायञ्हि ‘‘विवित्तं ओकासं सम्मज्जित्वा दिवाविहारं निसीदित्वा सीलानि सोधेत्वा ‘द्वत्तिंसाकारं ताव मनसिकरोही’ति वत्तब्बो। सचे तस्स अरोगं सीलं कम्मट्ठानं घटयति, सङ्खारा पाकटा हुत्वा उपट्ठहन्ति, उपचारप्पनाप्पत्तं विय चित्तं एकग्गं होति, दिवसं अतिक्कन्तम्पि न जानाति…पे॰… यस्स पन सीलं भिन्नं होति, तस्स कम्मट्ठानं न घटयति, पतोदाभितुन्नं विय चित्तं कम्पति, विप्पटिसारग्गिना डय्हति, तत्तपासाणे निसिन्नो विय तङ्खणञ्ञेव वुट्ठाती’’ति एत्तकमेव वुत्तं।
Athāpi vadeyyuṃ – yathā udake nimujjāpitamanussānaṃ asaccavādīnaṃ devatānubhāvena kumbhīlādayo āgantvā gaṇhantā viya upaṭṭhahanti, tasmā asaccavādino sīghaṃ plavanti, saccavādīnaṃ pana na upaṭṭhahanti, tasmā te sukhena nisīdituṃ sakkonti, evaṃ tesampi bhikkhūnaṃ aparisuddhasīlānaṃ devatānubhāvena sīhabyagghādayo āgatā viya paññāyanti, tasmā te sabbarattiṃ sayituṃ vā nisīdituṃ vā na sakkonti. Parisuddhasīlānaṃ pana tathā na paññāyanti, tasmā te sabbarattiṃ devatāhi rakkhitā hutvā bhayasantāsarahitā susāne sayituṃ vā nisīdituṃ vā sakkonti, evaṃ devatā sakkhiṃ katvā vinicchitattā suvinicchitameva hotīti, tampi tathā na sakkā vattuṃ. Kasmā? Aṭṭhakathāṭīkādīsu tathā avuttattā. Aṭṭhakathāyañhi ‘‘vivittaṃ okāsaṃ sammajjitvā divāvihāraṃ nisīditvā sīlāni sodhetvā ‘dvattiṃsākāraṃ tāva manasikarohī’ti vattabbo. Sace tassa arogaṃ sīlaṃ kammaṭṭhānaṃ ghaṭayati, saṅkhārā pākaṭā hutvā upaṭṭhahanti, upacārappanāppattaṃ viya cittaṃ ekaggaṃ hoti, divasaṃ atikkantampi na jānāti…pe… yassa pana sīlaṃ bhinnaṃ hoti, tassa kammaṭṭhānaṃ na ghaṭayati, patodābhitunnaṃ viya cittaṃ kampati, vippaṭisāragginā ḍayhati, tattapāsāṇe nisinno viya taṅkhaṇaññeva vuṭṭhātī’’ti ettakameva vuttaṃ.
टीकायम्पि (सारत्थ॰ टी॰ २.४५) ‘‘कम्मट्ठानं घटयतीति अन्तरन्तरा खण्डं अदस्सेत्वा चित्तेन सद्धिं आरम्मणभावेन चिरकालं घटयति। सङ्खारा पाकटा उपट्ठहन्तीति विपस्सनाकम्मट्ठानिको चे, तस्स सङ्खारा पाकटा हुत्वा उपट्ठहन्ति। सचे कतपाराजिकवीतिक्कमो भवेय्य, तस्स सतिपि असरितुकामताय विप्पटिसारवत्थुवसेन पुनप्पुनं तं उपट्ठहतीति चित्तेकग्गतं न विन्दती’’ति एत्तकमेव वुत्तं।
Ṭīkāyampi (sārattha. ṭī. 2.45) ‘‘kammaṭṭhānaṃ ghaṭayatīti antarantarā khaṇḍaṃ adassetvā cittena saddhiṃ ārammaṇabhāvena cirakālaṃ ghaṭayati. Saṅkhārā pākaṭā upaṭṭhahantīti vipassanākammaṭṭhāniko ce, tassa saṅkhārā pākaṭā hutvā upaṭṭhahanti. Sace katapārājikavītikkamo bhaveyya, tassa satipi asaritukāmatāya vippaṭisāravatthuvasena punappunaṃ taṃ upaṭṭhahatīti cittekaggataṃ na vindatī’’ti ettakameva vuttaṃ.
विमतिविनोदनियम्पि (वि॰ वि॰ टी॰ १.४५) ‘‘कम्मट्ठानं घटयतीति विप्पटिसारमूलकेन विक्खेपेन अन्तरन्तरा खण्डं अदस्सेत्वा पबन्धवसेन चित्तेन सङ्घटयति। सङ्खाराति विपस्सनाकम्मट्ठानवसेन वुत्तं। सापत्तिकस्स हि पगुणम्पि कम्मट्ठानं न सुट्ठु उपट्ठाति। पगेव पाराजिकस्स। तस्स हि विप्पटिसारनिन्नताय चित्तं एकग्गं न होति। एकस्स पन वितक्कविक्खेपादिबहुलस्स सुद्धसीलस्सपि चित्तं न समाधियति, तं इध पाराजिकमूलन्ति न गहेतब्बं। कतपापमूलकेन विप्पटिसारेनेवेत्थ चित्तस्स असमाधियनं सन्धाय ‘कम्मट्ठानं न घटयती’तिआदि वुत्त’’न्ति एत्तकमेव वुत्तं, न वुत्तं ‘‘देवतानुभावेना’’तिआदि, तस्मा यदि बुद्धसासने सगारवो सिक्खाकामो भिक्खु दुतियततियपाराजिकविसये अत्तनो कञ्चि वीतिक्कमं दिस्वा ‘‘पाराजिकं आपन्नो नु खो अहं, न नु खो’’ति संसयपक्खन्दो विनयधरं उपसङ्कमित्वा तं वीतिक्कमं यथाभूतं आचिक्खित्वा पुच्छेय्य, ततो विनयधरेन अट्ठकथायं वुत्तनयेनेव ‘‘सब्बं पुब्बविधानं कत्वा विवित्तं ओकासं सम्मज्जित्वा दिवाविहारं निसीदित्वा सीलानि सोधेत्वा द्वत्तिंसाकारे ताव मनसिकरोही’’ति एत्तकमेव वत्तब्बो , न वत्तब्बो ‘‘सुसाने सेय्यं कप्पेही’’तिआदि। आगतकालेपि अट्ठकथायं आगतनयेनेव पुच्छित्वा अट्ठकथायं आगतनयेनेवस्स सुद्धासुद्धभावो वत्तब्बोति दट्ठब्बं।
Vimativinodaniyampi (vi. vi. ṭī. 1.45) ‘‘kammaṭṭhānaṃ ghaṭayatīti vippaṭisāramūlakena vikkhepena antarantarā khaṇḍaṃ adassetvā pabandhavasena cittena saṅghaṭayati. Saṅkhārāti vipassanākammaṭṭhānavasena vuttaṃ. Sāpattikassa hi paguṇampi kammaṭṭhānaṃ na suṭṭhu upaṭṭhāti. Pageva pārājikassa. Tassa hi vippaṭisāraninnatāya cittaṃ ekaggaṃ na hoti. Ekassa pana vitakkavikkhepādibahulassa suddhasīlassapi cittaṃ na samādhiyati, taṃ idha pārājikamūlanti na gahetabbaṃ. Katapāpamūlakena vippaṭisārenevettha cittassa asamādhiyanaṃ sandhāya ‘kammaṭṭhānaṃ na ghaṭayatī’tiādi vutta’’nti ettakameva vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘devatānubhāvenā’’tiādi, tasmā yadi buddhasāsane sagāravo sikkhākāmo bhikkhu dutiyatatiyapārājikavisaye attano kañci vītikkamaṃ disvā ‘‘pārājikaṃ āpanno nu kho ahaṃ, na nu kho’’ti saṃsayapakkhando vinayadharaṃ upasaṅkamitvā taṃ vītikkamaṃ yathābhūtaṃ ācikkhitvā puccheyya, tato vinayadharena aṭṭhakathāyaṃ vuttanayeneva ‘‘sabbaṃ pubbavidhānaṃ katvā vivittaṃ okāsaṃ sammajjitvā divāvihāraṃ nisīditvā sīlāni sodhetvā dvattiṃsākāre tāva manasikarohī’’ti ettakameva vattabbo , na vattabbo ‘‘susāne seyyaṃ kappehī’’tiādi. Āgatakālepi aṭṭhakathāyaṃ āgatanayeneva pucchitvā aṭṭhakathāyaṃ āgatanayenevassa suddhāsuddhabhāvo vattabboti daṭṭhabbaṃ.
एवं होतु, एवं सन्ते इदानि पठमपाराजिकविसये चोदेन्तानं कथं विनिच्छयो कातब्बोति? चोदकेन वत्थुस्मिं आरोचिते चुदितको पुच्छितब्बो ‘‘सन्तमेतं, नो’’ति एवं वत्थुं उपपरिक्खित्वा भूतेन वत्थुना चोदेत्वा सारेत्वा ञत्तिसम्पदाय अनुस्सावनसम्पदाय तं अधिकरणं वूपसमेतब्बं। एवम्पि अलज्जी नाम ‘‘एतम्पि नत्थि, एतम्पि नत्थी’’ति वदेय्य, पटिञ्ञं न ददेय्य, अथ किं कातब्बन्ति? एवम्पि अलज्जिस्स पटिञ्ञाय एव आपत्तिया कारेतब्बं यथा तं तिपिटकचूळाभयत्थेरेनाति। वुत्तञ्हेतं अट्ठकथायं (पारा॰ अट्ठ॰ २.३८५-३८६) ‘‘एवं लज्जिना चोदियमानो अलज्जी बहूसुपि वत्थूसु उप्पन्नेसु पटिञ्ञं न देति, सो ‘नेव सुद्धो’ति वत्तब्बो, न ‘असुद्धो’ति, जीवमतको नाम आमकपूतिको नाम चेस। सचे पनस्स अञ्ञम्पि तादिसं वत्थु उप्पज्जति, न विनिच्छितब्बं, तथा नासितकोव भविस्सती’’तिआदि।
Evaṃ hotu, evaṃ sante idāni paṭhamapārājikavisaye codentānaṃ kathaṃ vinicchayo kātabboti? Codakena vatthusmiṃ ārocite cuditako pucchitabbo ‘‘santametaṃ, no’’ti evaṃ vatthuṃ upaparikkhitvā bhūtena vatthunā codetvā sāretvā ñattisampadāya anussāvanasampadāya taṃ adhikaraṇaṃ vūpasametabbaṃ. Evampi alajjī nāma ‘‘etampi natthi, etampi natthī’’ti vadeyya, paṭiññaṃ na dadeyya, atha kiṃ kātabbanti? Evampi alajjissa paṭiññāya eva āpattiyā kāretabbaṃ yathā taṃ tipiṭakacūḷābhayattherenāti. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 2.385-386) ‘‘evaṃ lajjinā codiyamāno alajjī bahūsupi vatthūsu uppannesu paṭiññaṃ na deti, so ‘neva suddho’ti vattabbo, na ‘asuddho’ti, jīvamatako nāma āmakapūtiko nāma cesa. Sace panassa aññampi tādisaṃ vatthu uppajjati, na vinicchitabbaṃ, tathā nāsitakova bhavissatī’’tiādi.
२३५. एवं विनयधरलक्खणञ्च छट्ठानओलोकनञ्च विदित्वा इदानि…पे॰… विनिच्छयो वेदितब्बोति योजना। किमत्थन्ति आह ‘‘या सा…पे॰… जाननत्थ’’न्ति। या सा पुब्बे वुत्तप्पभेदा चोदना अत्थि, तस्सायेव सम्पत्तिविपत्तिजाननत्थं आदिमज्झपअयोसानादीनं वसेन विनिच्छयो वेदितब्बो, न अवुत्तचोदनापभेदजाननत्थन्ति अत्थो। सेय्यथिदन्ति पुच्छनत्थे निपातो, सो विनिच्छयो कतमोति अत्थो।
235. Evaṃ vinayadharalakkhaṇañca chaṭṭhānaolokanañca viditvā idāni…pe… vinicchayo veditabboti yojanā. Kimatthanti āha ‘‘yā sā…pe… jānanattha’’nti. Yā sā pubbe vuttappabhedā codanā atthi, tassāyeva sampattivipattijānanatthaṃ ādimajjhapaayosānādīnaṃ vasena vinicchayo veditabbo, na avuttacodanāpabhedajānanatthanti attho. Seyyathidanti pucchanatthe nipāto, so vinicchayo katamoti attho.
चोदनाय कति मूलानि, कति वत्थूनि, कति भूमियोति एत्थ ‘‘कतिहाकारेही’’तिपि वत्तब्बं। वुत्तञ्हेतं परिवारे (परि॰ ३६२) चोदनाकण्डे ‘‘चोदनाय कति मूलानि, कति वत्थूनि, कति भूमियो, कतिहाकारेहि चोदेती’’ति। मेत्तचित्तो वक्खामि, नो दोसन्तरोति एतस्सपि परतो ‘‘चोदनाय इमा पञ्च भूमियो। कतमेहि द्वीहाकारेहि चोदेति, कायेन वा चोदेति, वाचाय वा चोदेति, इमेहि द्वीहाकारेहि चोदेती’’ति वत्तब्बं। कस्मा? चोदनाकण्डे (परि॰ ३६२) तथा विज्जमानतोति। पन्नरससु धम्मेसु पतिट्ठातब्बन्ति परिसुद्धकायसमाचारता, परिसुद्धवचीसमाचारता, मेत्तचित्ते पच्चुपट्ठितता, बहुस्सुतता, उभयपातिमोक्खस्वागतता, कालेन वचनता, भूतेन वचनता, सण्हेन वचनता, अत्थसञ्हितेन वचनता, मेत्तचित्तो हुत्वा वचनता, कारुञ्ञता, हितेसिता, अनुकम्पता, आपत्तिवुट्ठानता, विनयपुरेक्खारताति। वुत्तञ्हेतं उपालिपञ्चके (परि॰ ४३६) ‘‘चोदकेनुपालि भिक्खुना परं चोदेतुकामेन एवं पच्चवेक्खितब्बं – परिसुद्धकायसमाचारो नु खोम्हि…पे॰… परिसुद्धवचीसमाचारो नु खोम्हि…पे॰… मेत्तं नु खो मे चित्तं पच्चुपट्ठितं सब्रह्मचारीसु…पे॰… बहुस्सुतो नु खोम्हि सुतधरो सुतसन्निचयो…पे॰… उभयानि खो मे पातिमोक्खानि वित्थारेन स्वागतानि…पे॰… कालेन वक्खामि, नो अकालेन, भूतेन वक्खामि, नो अभूतेन, सण्हेन वक्खामि, नो फरुसेन, अत्थसञ्हितेन वक्खामि, नो अनत्थसञ्हितेन, मेत्तचित्तो वक्खामि, नो दोसन्तरो…पे॰… कारुञ्ञता, हितेसिता, अनुकम्पता, आपत्तिवुट्ठानता, विनयपुरेक्खारता’’ति।
Codanāyakati mūlāni, kati vatthūni, kati bhūmiyoti ettha ‘‘katihākārehī’’tipi vattabbaṃ. Vuttañhetaṃ parivāre (pari. 362) codanākaṇḍe ‘‘codanāya kati mūlāni, kati vatthūni, kati bhūmiyo, katihākārehi codetī’’ti. Mettacitto vakkhāmi, no dosantaroti etassapi parato ‘‘codanāya imā pañca bhūmiyo. Katamehi dvīhākārehi codeti, kāyena vā codeti, vācāya vā codeti, imehi dvīhākārehi codetī’’ti vattabbaṃ. Kasmā? Codanākaṇḍe (pari. 362) tathā vijjamānatoti. Pannarasasu dhammesu patiṭṭhātabbanti parisuddhakāyasamācāratā, parisuddhavacīsamācāratā, mettacitte paccupaṭṭhitatā, bahussutatā, ubhayapātimokkhasvāgatatā, kālena vacanatā, bhūtena vacanatā, saṇhena vacanatā, atthasañhitena vacanatā, mettacitto hutvā vacanatā, kāruññatā, hitesitā, anukampatā, āpattivuṭṭhānatā, vinayapurekkhāratāti. Vuttañhetaṃ upālipañcake (pari. 436) ‘‘codakenupāli bhikkhunā paraṃ codetukāmena evaṃ paccavekkhitabbaṃ – parisuddhakāyasamācāro nu khomhi…pe… parisuddhavacīsamācāro nu khomhi…pe… mettaṃ nu kho me cittaṃ paccupaṭṭhitaṃ sabrahmacārīsu…pe… bahussuto nu khomhi sutadharo sutasannicayo…pe… ubhayāni kho me pātimokkhāni vitthārena svāgatāni…pe… kālena vakkhāmi, no akālena, bhūtena vakkhāmi, no abhūtena, saṇhena vakkhāmi, no pharusena, atthasañhitena vakkhāmi, no anatthasañhitena, mettacitto vakkhāmi, no dosantaro…pe… kāruññatā, hitesitā, anukampatā, āpattivuṭṭhānatā, vinayapurekkhāratā’’ti.
तत्थ कारुञ्ञताति कारुणिकभावो। इमिना करुणा च करुणापुब्बभागो च दस्सितो । हितेसिताति हितगवेसनता । अनुकम्पताति तेन हितेन संयोजनता। आपत्तिवुट्ठानताति आपत्तितो वुट्ठापेत्वा सुद्धन्ते पतिट्ठापनता। वत्थुं चोदेत्वा सारेत्वा पटिञ्ञं आरोपेत्वा यथापटिञ्ञाय कम्मकरणं विनयपुरेक्खारता नाम। अमूलकम्पि समूलकम्पि ‘‘मूल’’न्ति गहेत्वा वदन्तीति आह ‘‘द्वे मूलानी’’ति। कालेन वक्खामीतिआदीसु एको एकं ओकासं कारेत्वा चोदेन्तो कालेन वदति नाम। सङ्घमज्झे गणमज्झे सलाकग्गयागुअग्गवितक्कमाळकभिक्खाचारमग्गआसनसालादीसु, उपट्ठाकेहि परिवारितक्खणे वा चोदेन्तो अकालेन वदति नाम। तच्छेन वत्थुना चोदेन्तो भूतेन वदति नाम। तुच्छेन चोदेन्तो अभूतेन वदति नाम। ‘‘अम्भो महल्लक परिसावचर पंसुकूलिक धम्मकथिक पतिरूपं तव इद’’न्ति वदन्तो फरुसेन वदति नाम। ‘‘भन्ते, महल्लका परिसावचरा पंसुकूलिका धम्मकथिका पतिरूपं तुम्हाकं इद’’न्ति वदन्तो सण्हेन वदति नाम। कारणनिस्सितं कत्वा वदन्तो अत्थसञ्हितेन वदति नाम। मेत्तचित्तो वक्खामि, नो दोसन्तरोति मेत्तचित्तं उपट्ठापेत्वा वक्खामि, न दुट्ठचित्तो हुत्वा। सच्चे च अकुप्पे चाति वचीसच्चे च अकुप्पताय च। चुदितकेन हि सच्चञ्च वत्तब्बं, कोपो च न कातब्बो, अत्तना च न कुच्छितब्बं, परो च न घट्टेतब्बोति अत्थो।
Tattha kāruññatāti kāruṇikabhāvo. Iminā karuṇā ca karuṇāpubbabhāgo ca dassito . Hitesitāti hitagavesanatā . Anukampatāti tena hitena saṃyojanatā. Āpattivuṭṭhānatāti āpattito vuṭṭhāpetvā suddhante patiṭṭhāpanatā. Vatthuṃ codetvā sāretvā paṭiññaṃ āropetvā yathāpaṭiññāya kammakaraṇaṃ vinayapurekkhāratā nāma. Amūlakampi samūlakampi ‘‘mūla’’nti gahetvā vadantīti āha ‘‘dve mūlānī’’ti. Kālena vakkhāmītiādīsu eko ekaṃ okāsaṃ kāretvā codento kālena vadati nāma. Saṅghamajjhe gaṇamajjhe salākaggayāguaggavitakkamāḷakabhikkhācāramaggaāsanasālādīsu, upaṭṭhākehi parivāritakkhaṇe vā codento akālena vadati nāma. Tacchena vatthunā codento bhūtena vadati nāma. Tucchena codento abhūtena vadati nāma. ‘‘Ambho mahallaka parisāvacara paṃsukūlika dhammakathika patirūpaṃ tava ida’’nti vadanto pharusena vadati nāma. ‘‘Bhante, mahallakā parisāvacarā paṃsukūlikā dhammakathikā patirūpaṃ tumhākaṃ ida’’nti vadanto saṇhena vadati nāma. Kāraṇanissitaṃ katvā vadanto atthasañhitena vadati nāma. Mettacitto vakkhāmi, no dosantaroti mettacittaṃ upaṭṭhāpetvā vakkhāmi, na duṭṭhacitto hutvā. Sacce ca akuppe cāti vacīsacce ca akuppatāya ca. Cuditakena hi saccañca vattabbaṃ, kopo ca na kātabbo, attanā ca na kucchitabbaṃ, paro ca na ghaṭṭetabboti attho.
इमस्मिं ठाने ‘‘सङ्घेन ओतिण्णानोतिण्णं जानितब्बं – अनुविज्जकेन येन धम्मेन येन विनयेन येन सत्थुसासनेन तं अधिकरणं वूपसम्मति, तथा तं अधिकरणं वूपसमेतब्ब’’न्ति वत्तब्बं। वुत्तञ्हेतं चोदनाकण्डे (परि॰ ३६३) ‘‘चोदकेन कथं पटिपज्जितब्बं? चुदितकेन कथं पटिपज्जितब्बं? सङ्घेन कथं पटिपज्जितब्बं? अनुविज्जकेन कथं पटिपज्जितब्बं? चोदकेन कथं पटिपज्जितब्बन्ति? चोदकेन पञ्चसु धम्मेसु पतिट्ठाय परो चोदेतब्बो। कालेन वक्खामि नो अकालेन, भूतेन वक्खामि नो अभूतेन, सण्हेन वक्खामि नो फरुसेन, अत्थसञ्हितेन वक्खामि नो अनत्थसञ्हितेन, मेत्तचित्तो वक्खामि नो दोसन्तरोति। चोदकेन एवं पटिपज्जितब्बं। चुदितकेन कथं पटिपज्जितब्बन्ति? चुदितकेन द्वीसु धम्मेसु पतिट्ठातब्बं सच्चे च अकुप्पे च। चुदितकेन एवं पटिपज्जितब्बं। सङ्घेन कथं पटिपज्जितब्बन्ति? सङ्घेन ओतिण्णानोतिण्णं जानितब्बं। सङ्घेन एवं पटिपज्जितब्बं। अनुविज्जकेन कथं पटिपज्जितब्बन्ति? अनुविज्जकेन येन धम्मेन येन विनयेन येन सत्थुसासनेन तं अधिकरणं वूपसम्मति, तथा तं अधिकरणं वूपसमेतब्बं। अनुविज्जकेन एवं पटिपज्जितब्ब’’न्ति।
Imasmiṃ ṭhāne ‘‘saṅghena otiṇṇānotiṇṇaṃ jānitabbaṃ – anuvijjakena yena dhammena yena vinayena yena satthusāsanena taṃ adhikaraṇaṃ vūpasammati, tathā taṃ adhikaraṇaṃ vūpasametabba’’nti vattabbaṃ. Vuttañhetaṃ codanākaṇḍe (pari. 363) ‘‘codakena kathaṃ paṭipajjitabbaṃ? Cuditakena kathaṃ paṭipajjitabbaṃ? Saṅghena kathaṃ paṭipajjitabbaṃ? Anuvijjakena kathaṃ paṭipajjitabbaṃ? Codakena kathaṃ paṭipajjitabbanti? Codakena pañcasu dhammesu patiṭṭhāya paro codetabbo. Kālena vakkhāmi no akālena, bhūtena vakkhāmi no abhūtena, saṇhena vakkhāmi no pharusena, atthasañhitena vakkhāmi no anatthasañhitena, mettacitto vakkhāmi no dosantaroti. Codakena evaṃ paṭipajjitabbaṃ. Cuditakena kathaṃ paṭipajjitabbanti? Cuditakena dvīsu dhammesu patiṭṭhātabbaṃ sacce ca akuppe ca. Cuditakena evaṃ paṭipajjitabbaṃ. Saṅghena kathaṃ paṭipajjitabbanti? Saṅghena otiṇṇānotiṇṇaṃ jānitabbaṃ. Saṅghena evaṃ paṭipajjitabbaṃ. Anuvijjakena kathaṃ paṭipajjitabbanti? Anuvijjakena yena dhammena yena vinayena yena satthusāsanena taṃ adhikaraṇaṃ vūpasammati, tathā taṃ adhikaraṇaṃ vūpasametabbaṃ. Anuvijjakena evaṃ paṭipajjitabba’’nti.
अट्ठकथायम्पि (परि॰ अट्ठ॰ ३६२-३६३) ‘‘चोदनाय को आदीतिआदिपुच्छानं विस्सज्जने सच्चे अकुप्पे चाति एत्थ सच्चे पतिट्ठातब्बं अकुप्पे च, यं कतं वा अकतं वा, तदेव वत्तब्बं, न चोदके वा अनुविज्जके वा सङ्घे वा कोपो उप्पादेतब्बो। ओतिण्णानोतिण्णं जानितब्बन्ति ओतिण्णञ्च अनोतिण्णञ्च वचनं जानितब्बं। तत्रायं जाननविधि – एत्तका चोदकस्स पुब्बकथा, एत्तका पच्छिमकथा, एत्तका चुदितकस्स पुब्बकथा, एत्तका पच्छिमकथाति जानितब्बा। चोदकस्स पमाणं गण्हितब्बं, चुदितकस्स पमाणं गण्हितब्बं, अनुविज्जकस्स पमाणं गण्हितब्बं। अनुविज्जको अप्पमत्तकम्पि अहापेन्तो ‘आवुसो, समन्नाहरित्वा उजुं कत्वा आहरा’ति वत्तब्बो, सङ्घेन एवं पटिपज्जितब्बं। येन धम्मेन येन विनयेन येन सत्थुसासनेन तं अधिकरणं वूपसम्मतीति एत्थ धम्मोति भूतं वत्थु। विनयोति चोदना चेव सारणा च। सत्थुसासनन्ति ञत्तिसम्पदा चेव अनुस्सावनसम्पदा च। एतेन हि धम्मेन च विनयेन च सत्थुसासनेन च अधिकरणं वूपसम्मति, तस्मा अनुविज्जकेन भूतेन वत्थुना चोदेत्वा आपत्तिं सारेत्वा ञत्तिसम्पदाय चेव अनुस्सावनसम्पदाय च तं अधिकरणं वूपसमेतब्बं, अनुविज्जकेन एवं पटिपज्जितब्ब’’न्ति आगतं, तस्मा वत्तब्बमेत्तकं द्वयन्ति।
Aṭṭhakathāyampi (pari. aṭṭha. 362-363) ‘‘codanāya ko ādītiādipucchānaṃ vissajjane sacce akuppe cāti ettha sacce patiṭṭhātabbaṃ akuppe ca, yaṃ kataṃ vā akataṃ vā, tadeva vattabbaṃ, na codake vā anuvijjake vā saṅghe vā kopo uppādetabbo. Otiṇṇānotiṇṇaṃ jānitabbanti otiṇṇañca anotiṇṇañca vacanaṃ jānitabbaṃ. Tatrāyaṃ jānanavidhi – ettakā codakassa pubbakathā, ettakā pacchimakathā, ettakā cuditakassa pubbakathā, ettakā pacchimakathāti jānitabbā. Codakassa pamāṇaṃ gaṇhitabbaṃ, cuditakassa pamāṇaṃ gaṇhitabbaṃ, anuvijjakassa pamāṇaṃ gaṇhitabbaṃ. Anuvijjako appamattakampi ahāpento ‘āvuso, samannāharitvā ujuṃ katvā āharā’ti vattabbo, saṅghena evaṃ paṭipajjitabbaṃ. Yena dhammena yena vinayena yena satthusāsanena taṃ adhikaraṇaṃ vūpasammatīti ettha dhammoti bhūtaṃ vatthu. Vinayoti codanā ceva sāraṇā ca. Satthusāsananti ñattisampadā ceva anussāvanasampadā ca. Etena hi dhammena ca vinayena ca satthusāsanena ca adhikaraṇaṃ vūpasammati, tasmā anuvijjakena bhūtena vatthunā codetvā āpattiṃ sāretvā ñattisampadāya ceva anussāvanasampadāya ca taṃ adhikaraṇaṃ vūpasametabbaṃ, anuvijjakena evaṃ paṭipajjitabba’’nti āgataṃ, tasmā vattabbamettakaṃ dvayanti.
एवं एकदेसेन चोदनाकण्डनयं दस्सेत्वा इदानि एकदेसेनेव महासङ्गामनयं दस्सेन्तो ‘‘अनुविज्जकेन चोदको पुच्छितब्बो’’तिआदिमाह। तत्थ यं खो त्वं, आवुसो, इमं भिक्खुं चोदेसि, किम्हि नं चोदेसीति चोदनासामञ्ञतो वुत्तं, पाळियं (महाव॰ २३७) पन पवारणट्ठपनवसेन चोदनं सन्धाय ‘‘यं खो त्वं, आवुसो, इमस्स भिक्खुनो पवारणं ठपेसी’’ति वुत्तं। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Evaṃ ekadesena codanākaṇḍanayaṃ dassetvā idāni ekadeseneva mahāsaṅgāmanayaṃ dassento ‘‘anuvijjakena codako pucchitabbo’’tiādimāha. Tattha yaṃ kho tvaṃ, āvuso, imaṃ bhikkhuṃ codesi, kimhi naṃ codesīti codanāsāmaññato vuttaṃ, pāḷiyaṃ (mahāva. 237) pana pavāraṇaṭṭhapanavasena codanaṃ sandhāya ‘‘yaṃ kho tvaṃ, āvuso, imassa bhikkhuno pavāraṇaṃ ṭhapesī’’ti vuttaṃ. Sesaṃ suviññeyyameva.
एवं एकदेसेन महासङ्गामनयं दस्सेत्वा इदानि एकदेसेनेव चूळसङ्गामनयं दस्सेतुं ‘‘सङ्गामावचरेन भिक्खुना’’तिआदिमाह। तत्थ सङ्गामावचरेन भिक्खुनाति सङ्गामो वुच्चति अधिकरणविनिच्छयत्थाय सङ्घसन्निपातो। तत्र हि अत्तपच्चत्थिका चेव सासनपच्चत्थिका च उद्धम्मं उब्बिनयं सत्थुसासनं दीपेन्ता समोसरन्ति वेसालिका वज्जिपुत्तका विय। यो भिक्खु तेसं पच्चत्थिकानं लद्धिं मद्दित्वा सकवाददीपनत्थाय तत्थ अवचरति, अज्झोगाहेत्वा विनिच्छयं पवत्तेति, सो सङ्गामावचरो नाम यसत्थेरो विय, तेन सङ्गामावचरेन भिक्खुना सङ्घं उपसङ्कमन्तेन नीचचित्तेन सङ्घो उपसङ्कमितब्बो। नीचचित्तेनाति मानद्धजं निपातेत्वा निहतमानचित्तेन । रजोहरणसमेनाति पादपुञ्छनसमेन, यथा रजोहरणस्स संकिलिट्ठे वा असंकिलिट्ठे वा पादे पुञ्छियमाने नेव रागो न दोसो, एवं इट्ठानिट्ठेसु अरज्जन्तेन अदुस्सन्तेनाति अत्थो। यथापतिरूपे आसनेति यथापतिरूपं आसनं ञत्वा अत्तनो पापुणनट्ठाने थेरानं भिक्खूनं पिट्ठिं अदस्सेत्वा निसीदितब्बं।
Evaṃ ekadesena mahāsaṅgāmanayaṃ dassetvā idāni ekadeseneva cūḷasaṅgāmanayaṃ dassetuṃ ‘‘saṅgāmāvacarena bhikkhunā’’tiādimāha. Tattha saṅgāmāvacarena bhikkhunāti saṅgāmo vuccati adhikaraṇavinicchayatthāya saṅghasannipāto. Tatra hi attapaccatthikā ceva sāsanapaccatthikā ca uddhammaṃ ubbinayaṃ satthusāsanaṃ dīpentā samosaranti vesālikā vajjiputtakā viya. Yo bhikkhu tesaṃ paccatthikānaṃ laddhiṃ madditvā sakavādadīpanatthāya tattha avacarati, ajjhogāhetvā vinicchayaṃ pavatteti, so saṅgāmāvacaro nāma yasatthero viya, tena saṅgāmāvacarena bhikkhunā saṅghaṃ upasaṅkamantena nīcacittena saṅgho upasaṅkamitabbo. Nīcacittenāti mānaddhajaṃ nipātetvā nihatamānacittena . Rajoharaṇasamenāti pādapuñchanasamena, yathā rajoharaṇassa saṃkiliṭṭhe vā asaṃkiliṭṭhe vā pāde puñchiyamāne neva rāgo na doso, evaṃ iṭṭhāniṭṭhesu arajjantena adussantenāti attho. Yathāpatirūpe āsaneti yathāpatirūpaṃ āsanaṃ ñatvā attano pāpuṇanaṭṭhāne therānaṃ bhikkhūnaṃ piṭṭhiṃ adassetvā nisīditabbaṃ.
अनानाकथिकेनाति नानाविधं तं तं अनत्थकथं अकथेन्तेन। अतिरच्छानकथिकेनाति दिट्ठसुतमुतम्पि राजकथादिकं तिरच्छानकथं अकथेन्तेन। सामं वा धम्मो भासितब्बोति सङ्घसन्निपातट्ठाने कप्पियाकप्पियसन्निस्सिता वा रूपारूपपरिच्छेदसमथचारविपस्सनाचारट्ठाननिसज्जवत्तादिनिस्सिता वा कथा धम्मो नाम। एवरूपो धम्मो सयं वा भासितब्बो, परो वा अज्झेसितब्बो। यो भिक्खु तथारूपिं कथं कथेतुं पहोति, सो वत्तब्बो ‘‘आवुसो, सङ्घमज्झम्हि पञ्हे उप्पन्ने त्वं कथेय्यासी’’ति। अरियो वा तुण्हीभावो नातिमञ्ञितब्बोति अरिया तुण्ही निसीदन्ता न बालपुथुज्जना विय निसीदन्ति, अञ्ञतरं कम्मट्ठानं गहेत्वाव निसीदन्ति। इति कम्मट्ठानमनसिकारवसेन तुण्हीभावो अरियो तुण्हीभावो नाम, सो नातिमञ्ञितब्बो, ‘‘किं कम्मट्ठानानुयोगेना’’ति नावजानितब्बो, अत्तनो पतिरूपं कम्मट्ठानं गहेत्वाव निसीदितब्बन्ति अत्थो।
Anānākathikenāti nānāvidhaṃ taṃ taṃ anatthakathaṃ akathentena. Atiracchānakathikenāti diṭṭhasutamutampi rājakathādikaṃ tiracchānakathaṃ akathentena. Sāmaṃ vā dhammo bhāsitabboti saṅghasannipātaṭṭhāne kappiyākappiyasannissitā vā rūpārūpaparicchedasamathacāravipassanācāraṭṭhānanisajjavattādinissitā vā kathā dhammo nāma. Evarūpo dhammo sayaṃ vā bhāsitabbo, paro vā ajjhesitabbo. Yo bhikkhu tathārūpiṃ kathaṃ kathetuṃ pahoti, so vattabbo ‘‘āvuso, saṅghamajjhamhi pañhe uppanne tvaṃ katheyyāsī’’ti. Ariyo vā tuṇhībhāvo nātimaññitabboti ariyā tuṇhī nisīdantā na bālaputhujjanā viya nisīdanti, aññataraṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvāva nisīdanti. Iti kammaṭṭhānamanasikāravasena tuṇhībhāvo ariyo tuṇhībhāvo nāma, so nātimaññitabbo, ‘‘kiṃ kammaṭṭhānānuyogenā’’ti nāvajānitabbo, attano patirūpaṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvāva nisīditabbanti attho.
न उपज्झायो पुच्छितब्बोति ‘‘को नाम तुय्हं उपज्झायो’’ति न पुच्छितब्बो। एस नयो सब्बत्थ। न जातीति ‘‘खत्तियजातियो त्वं ब्राह्मणजातियो’’ति एवं जाति न पुच्छितब्बा। न आगमोति ‘‘दीघभाणको त्वं मज्झिमभाणको’’ति एवं आगमो न पुच्छितब्बो। कुलपदेसोपि खत्तियकुलादिवसेनेव वेदितब्बो। अत्रस्स पेमं वा दोसो वाति तत्र पुग्गले एतेसं कारणानं अञ्ञतरवसेन पेमं वा भवेय्य दोसो वा।
Na upajjhāyo pucchitabboti ‘‘ko nāma tuyhaṃ upajjhāyo’’ti na pucchitabbo. Esa nayo sabbattha. Na jātīti ‘‘khattiyajātiyo tvaṃ brāhmaṇajātiyo’’ti evaṃ jāti na pucchitabbā. Na āgamoti ‘‘dīghabhāṇako tvaṃ majjhimabhāṇako’’ti evaṃ āgamo na pucchitabbo. Kulapadesopi khattiyakulādivaseneva veditabbo. Atrassa pemaṃ vā doso vāti tatra puggale etesaṃ kāraṇānaṃ aññataravasena pemaṃ vā bhaveyya doso vā.
नो परिसकप्पिकेनाति परिसकप्पकेन परिसानुविधायकेन न भवितब्बं, यं परिसाय रुच्चति, तदेव चेतेत्वा कप्पेत्वा न कथेतब्बन्ति अत्थो। न हत्थमुद्दा दस्सेतब्बाति कथेतब्बे च अकथेतब्बे च सञ्ञाजननत्थं हत्थविकारो न कातब्बो।
Noparisakappikenāti parisakappakena parisānuvidhāyakena na bhavitabbaṃ, yaṃ parisāya ruccati, tadeva cetetvā kappetvā na kathetabbanti attho. Na hatthamuddā dassetabbāti kathetabbe ca akathetabbe ca saññājananatthaṃ hatthavikāro na kātabbo.
अत्थं अनुविधियन्तेनाति विनिच्छयपटिवेधमेव सल्लक्खेन्तेन, ‘‘इदं सुत्तं उपलब्भति, इमस्मिं विनिच्छये इदं वक्खामी’’ति एवं परितुलयन्तेन निसीदितब्बन्ति अत्थो। न च आसना वुट्ठातब्बन्ति न आसना वुट्ठाय सन्निपातमण्डले विचरितब्बं। विनयधरे हि उट्ठिते सब्बा परिसा वुट्ठहन्ति, तस्मा न वुट्ठातब्बं। न वीतिहातब्बन्ति न विनिच्छयो हापेतब्बो। न कुम्मग्गो सेवितब्बोति न आपत्ति दीपेतब्बा। असाहसिकेन भवितब्बन्ति न सहसा कारिना भवितब्बं, न सहसा दुरुत्तवचनं कथेतब्बन्ति अत्थो। वचनक्खमेनाति दुरुत्तवाचं खमनसीलेन। हितपरिसक्किनाति हितेसिना हितगवेसिना करुणा च करुणापुब्बभागो च उपट्ठापेतब्बोति अयं पदद्वयेपि अधिप्पायो। अनसुरुत्तेनाति न असुरुत्तेन, असुरुत्तं वुच्चति विग्गाहिककथासङ्खातं असुन्दरवचनं, तं न कथेतब्बन्ति अत्थो। अत्ता परिग्गहेतब्बोति ‘‘विनिच्छिनितुं वूपसमेतुं सक्खिस्सामि नु खो, नो’’ति एवं अत्ता परिग्गहेतब्बो, अत्तनो पमाणं जानितब्बन्ति अत्थो। परो परिग्गहेतब्बोति ‘‘लज्जिया नु खो अयं परिसा सक्का सञ्ञापेतुं, उदाहु नो’’ति एवं परो परिग्गहेतब्बो। चोदको परिग्गहेतब्बोति ‘‘धम्मचोदको नु खो, नो’’ति एवं परिग्गहेतब्बो। चुदितको परिग्गहेतब्बोति ‘‘धम्मचुदितको नु खो, नो’’ति एवं परिग्गहेतब्बो। अधम्मचोदको परिग्गहेतब्बोति तस्स पमाणं जानितब्बं। सेसेसुपि एसेव नयो।
Atthaṃ anuvidhiyantenāti vinicchayapaṭivedhameva sallakkhentena, ‘‘idaṃ suttaṃ upalabbhati, imasmiṃ vinicchaye idaṃ vakkhāmī’’ti evaṃ paritulayantena nisīditabbanti attho. Na ca āsanāvuṭṭhātabbanti na āsanā vuṭṭhāya sannipātamaṇḍale vicaritabbaṃ. Vinayadhare hi uṭṭhite sabbā parisā vuṭṭhahanti, tasmā na vuṭṭhātabbaṃ. Na vītihātabbanti na vinicchayo hāpetabbo. Na kummaggo sevitabboti na āpatti dīpetabbā. Asāhasikena bhavitabbanti na sahasā kārinā bhavitabbaṃ, na sahasā duruttavacanaṃ kathetabbanti attho. Vacanakkhamenāti duruttavācaṃ khamanasīlena. Hitaparisakkināti hitesinā hitagavesinā karuṇā ca karuṇāpubbabhāgo ca upaṭṭhāpetabboti ayaṃ padadvayepi adhippāyo. Anasuruttenāti na asuruttena, asuruttaṃ vuccati viggāhikakathāsaṅkhātaṃ asundaravacanaṃ, taṃ na kathetabbanti attho. Attā pariggahetabboti ‘‘vinicchinituṃ vūpasametuṃ sakkhissāmi nu kho, no’’ti evaṃ attā pariggahetabbo, attano pamāṇaṃ jānitabbanti attho. Paro pariggahetabboti ‘‘lajjiyā nu kho ayaṃ parisā sakkā saññāpetuṃ, udāhu no’’ti evaṃ paro pariggahetabbo. Codako pariggahetabboti ‘‘dhammacodako nu kho, no’’ti evaṃ pariggahetabbo. Cuditako pariggahetabboti ‘‘dhammacuditako nu kho, no’’ti evaṃ pariggahetabbo. Adhammacodako pariggahetabboti tassa pamāṇaṃ jānitabbaṃ. Sesesupi eseva nayo.
वुत्तं अहापेन्तेनाति चोदकचुदितकेहि वुत्तवचनं अहापेन्तेन। अवुत्तं अपकासेन्तेनाति अनोसटं वत्थुं अपकासेन्तेन। मन्दो हासेतब्बोति मन्दो मोमूळ्हो पग्गण्हितब्बो, ‘‘ननु त्वं कुलपुत्तो’’ति उत्तेजेत्वा अनुयोगवत्तं कथापेत्वा तस्स अनुयोगो गण्हितब्बो। भीरु अस्सासेतब्बोति यस्स सङ्घमज्झं वा गणमज्झं वा अनोसटपुब्बत्ता सारज्जं उप्पज्जति, तादिसो ‘‘मा भायि, विस्सत्थो कथयाहि, मयं ते उपत्थम्भा भविस्सामा’’ति वत्वापि अनुयोगवत्तं कथापेतब्बो। चण्डो निसेधेतब्बोति अपसारेतब्बो तज्जेतब्बो। असुचि विभावेतब्बोति अलज्जिं पकासेत्वा आपत्तिं देसापेतब्बो। उजुमद्दवेनाति यो भिक्खु उजु सीलवा कायवङ्कादिरहितो, सो मद्दवेनेव उपचरितब्बो। धम्मेसु च पुग्गलेसु चाति एत्थ यो धम्मगरुको होति, न पुग्गलगरुको, अयमेव धम्मेसु च पुग्गलेसु च मज्झत्तोति वेदितब्बो। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Vuttaṃahāpentenāti codakacuditakehi vuttavacanaṃ ahāpentena. Avuttaṃ apakāsentenāti anosaṭaṃ vatthuṃ apakāsentena. Mando hāsetabboti mando momūḷho paggaṇhitabbo, ‘‘nanu tvaṃ kulaputto’’ti uttejetvā anuyogavattaṃ kathāpetvā tassa anuyogo gaṇhitabbo. Bhīru assāsetabboti yassa saṅghamajjhaṃ vā gaṇamajjhaṃ vā anosaṭapubbattā sārajjaṃ uppajjati, tādiso ‘‘mā bhāyi, vissattho kathayāhi, mayaṃ te upatthambhā bhavissāmā’’ti vatvāpi anuyogavattaṃ kathāpetabbo. Caṇḍo nisedhetabboti apasāretabbo tajjetabbo. Asuci vibhāvetabboti alajjiṃ pakāsetvā āpattiṃ desāpetabbo. Ujumaddavenāti yo bhikkhu uju sīlavā kāyavaṅkādirahito, so maddaveneva upacaritabbo. Dhammesu ca puggalesu cāti ettha yo dhammagaruko hoti, na puggalagaruko, ayameva dhammesu ca puggalesu ca majjhattoti veditabbo. Sesaṃ suviññeyyameva.
इति विनयसङ्गहसंवण्णनाभूते विनयालङ्कारे
Iti vinayasaṅgahasaṃvaṇṇanābhūte vinayālaṅkāre
चोदनादिविनिच्छयकथालङ्कारो नाम
Codanādivinicchayakathālaṅkāro nāma
एकतिंसतिमो परिच्छेदो।
Ekatiṃsatimo paricchedo.
