| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४४३] ५. चूळबोधिजातकवण्णना
[443] 5. Cūḷabodhijātakavaṇṇanā
यो ते इमं विसालक्खिन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं कोधनं भिक्खुं आरब्भ कथेसि। सो किर भिक्खु निय्यानिके बुद्धसासने पब्बजित्वापि कोधं निग्गहेतुं नासक्खि, कोधनो अहोसि उपायासबहुलो, अप्पम्पि वुत्तो समानो अभिसज्जि कुप्पि ब्यापज्जि पतिट्ठयि। सत्था तस्स कोधनभावं सुत्वा पक्कोसापेत्वा ‘‘सच्चं किर त्वं कोधनो’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्चं भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘भिक्खु कोधो नाम वारेतब्बो, एवरूपो हि इधलोके च परलोके च अनत्थकारको, त्वं निक्कोधस्स बुद्धस्स सासने पब्बजित्वा कस्मा कुज्झसि, पोराणकपण्डिता बाहिरसासने पब्बजित्वापि कोधं न करिंसू’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Yo te imaṃ visālakkhinti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ kodhanaṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi. So kira bhikkhu niyyānike buddhasāsane pabbajitvāpi kodhaṃ niggahetuṃ nāsakkhi, kodhano ahosi upāyāsabahulo, appampi vutto samāno abhisajji kuppi byāpajji patiṭṭhayi. Satthā tassa kodhanabhāvaṃ sutvā pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ kodhano’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ bhante’’ti vutte ‘‘bhikkhu kodho nāma vāretabbo, evarūpo hi idhaloke ca paraloke ca anatthakārako, tvaṃ nikkodhassa buddhassa sāsane pabbajitvā kasmā kujjhasi, porāṇakapaṇḍitā bāhirasāsane pabbajitvāpi kodhaṃ na kariṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते अञ्ञतरस्मिं कासिनिगमे एको ब्राह्मणो अड्ढो महद्धनो महाभोगो अपुत्तको अहोसि, तस्स ब्राह्मणी पुत्तं पत्थेसि। तदा बोधिसत्तो ब्रह्मलोका चवित्वा तस्सा कुच्छियं निब्बत्ति, तस्स नामग्गहणदिवसे ‘‘बोधिकुमारो’’ति नामं करिंसु। तस्स वयप्पत्तकाले तक्कसिलं गन्त्वा सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा पच्चागतस्स अनिच्छन्तस्सेव मातापितरो समानजातिका कुला कुमारिकं आनेसुं। सापि ब्रह्मलोका चुताव उत्तमरूपधरा देवच्छरपटिभागा। तेसं अनिच्छमानानञ्ञेव अञ्ञमञ्ञं आवाहविवाहं करिंसु। उभिन्नं पनेतेसं किलेससमुदाचारो नाम न भूतपुब्बो, संरागवसेन अञ्ञमञ्ञस्स ओलोकनं नाम नाहोसि, सुपिनेपि मेथुनधम्मो नाम न दिट्ठपुब्बो, एवं परिसुद्धसीला अहेसुं।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente aññatarasmiṃ kāsinigame eko brāhmaṇo aḍḍho mahaddhano mahābhogo aputtako ahosi, tassa brāhmaṇī puttaṃ patthesi. Tadā bodhisatto brahmalokā cavitvā tassā kucchiyaṃ nibbatti, tassa nāmaggahaṇadivase ‘‘bodhikumāro’’ti nāmaṃ kariṃsu. Tassa vayappattakāle takkasilaṃ gantvā sabbasippāni uggaṇhitvā paccāgatassa anicchantasseva mātāpitaro samānajātikā kulā kumārikaṃ ānesuṃ. Sāpi brahmalokā cutāva uttamarūpadharā devaccharapaṭibhāgā. Tesaṃ anicchamānānaññeva aññamaññaṃ āvāhavivāhaṃ kariṃsu. Ubhinnaṃ panetesaṃ kilesasamudācāro nāma na bhūtapubbo, saṃrāgavasena aññamaññassa olokanaṃ nāma nāhosi, supinepi methunadhammo nāma na diṭṭhapubbo, evaṃ parisuddhasīlā ahesuṃ.
अथापरभागे महासत्तो मातापितूसु कालकतेसु तेसं सरीरकिच्चं कत्वा तं पक्कोसित्वा ‘‘भद्दे, त्वं इमं असीतिकोटिधनं गहेत्वा सुखेन जीवाही’’ति आह। ‘‘किं करिस्सथ तुम्हे पन, अय्यपुत्ता’’ति? ‘‘मय्हं धनेन किच्चं नत्थि, हिमवन्तपदेसं पविसित्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा अत्तनो पतिट्ठं करिस्सामी’’ति। ‘‘किं पन अय्यपुत्त पब्बज्जा नाम पुरिसानञ्ञेव वट्टती’’ति? ‘‘इत्थीनम्पि वट्टति, भद्दे’’ति। ‘‘तेन हि अहं तुम्हेहि छट्टितखेळं न गण्हिस्सामि, मय्हम्पि धनेन किच्चं नत्थि, अहम्पि पब्बजिस्सामी’’ति। ‘‘साधु, भद्दे’’ति। ते उभोपि महादानं दत्वा निक्खमित्वा रमणीये भूमिभागे अस्समं कत्वा पब्बजित्वा उञ्छाचरियाय फलाफलेहि यापेन्ता तत्थ दसमत्तानि संवच्छरानि वसिंसु, झानं पन नेसं न ताव उप्पज्जति। ते तत्थ पब्बज्जासुखेनेव दस संवच्छरे वसित्वा लोणम्बिलसेवनत्थाय जनपदचारिकं चरन्ता अनुपुब्बेन बाराणसिं पत्वा राजुय्याने वसिंसु।
Athāparabhāge mahāsatto mātāpitūsu kālakatesu tesaṃ sarīrakiccaṃ katvā taṃ pakkositvā ‘‘bhadde, tvaṃ imaṃ asītikoṭidhanaṃ gahetvā sukhena jīvāhī’’ti āha. ‘‘Kiṃ karissatha tumhe pana, ayyaputtā’’ti? ‘‘Mayhaṃ dhanena kiccaṃ natthi, himavantapadesaṃ pavisitvā isipabbajjaṃ pabbajitvā attano patiṭṭhaṃ karissāmī’’ti. ‘‘Kiṃ pana ayyaputta pabbajjā nāma purisānaññeva vaṭṭatī’’ti? ‘‘Itthīnampi vaṭṭati, bhadde’’ti. ‘‘Tena hi ahaṃ tumhehi chaṭṭitakheḷaṃ na gaṇhissāmi, mayhampi dhanena kiccaṃ natthi, ahampi pabbajissāmī’’ti. ‘‘Sādhu, bhadde’’ti. Te ubhopi mahādānaṃ datvā nikkhamitvā ramaṇīye bhūmibhāge assamaṃ katvā pabbajitvā uñchācariyāya phalāphalehi yāpentā tattha dasamattāni saṃvaccharāni vasiṃsu, jhānaṃ pana nesaṃ na tāva uppajjati. Te tattha pabbajjāsukheneva dasa saṃvacchare vasitvā loṇambilasevanatthāya janapadacārikaṃ carantā anupubbena bārāṇasiṃ patvā rājuyyāne vasiṃsu.
अथेकदिवसं राजा उय्यानपालं पण्णाकारं आदाय आगतं दिस्वा ‘‘उय्यानकीळिकं कीळिस्साम, उय्यानं सोधेही’’ति वत्वा तेन सोधितं सज्जितं उय्यानं महन्तेन परिवारेन अगमासि। तस्मिं खणे ते उभोपि जना उय्यानस्स एकपस्से पब्बज्जासुखेन वीतिनामेत्वा निसिन्ना होन्ति। अथ राजा उय्याने विचरन्तो ते उभोपि निसिन्नके दिस्वा परमपासादिकं उत्तमरूपधरं परिब्बाजिकं ओलोकेन्तो पटिबद्धचित्तो अहोसि। सो किलेसवसेन कम्पन्तो ‘‘पुच्छिस्सामि ताव, अयं परिब्बाजिका इमस्स किं होती’’ति बोधिसत्तं उपसङ्कमित्वा ‘‘पब्बजित अयं ते परिब्बाजिका किं होती’’ति पुच्छि। महाराज, किञ्चि न होति, केवलं एकपब्बज्जाय पब्बजिता, अपिच खो पन मे गिहिकाले पादपरिचारिका अहोसीति। तं सुत्वा राजा ‘‘अयं किरेतस्स किञ्चि न होति, अपिच खो पन गिहिकाले पादपरिचारिका किरस्स अहोसि , सचे पनाहं इस्सरियबलेन गहेत्वा गच्छेय्यं, किं नु खो एस करिस्सति, परिग्गण्हिस्सामि ताव न’’न्ति चिन्तेत्वा उपसङ्कमित्वा पठमं गाथमाह –
Athekadivasaṃ rājā uyyānapālaṃ paṇṇākāraṃ ādāya āgataṃ disvā ‘‘uyyānakīḷikaṃ kīḷissāma, uyyānaṃ sodhehī’’ti vatvā tena sodhitaṃ sajjitaṃ uyyānaṃ mahantena parivārena agamāsi. Tasmiṃ khaṇe te ubhopi janā uyyānassa ekapasse pabbajjāsukhena vītināmetvā nisinnā honti. Atha rājā uyyāne vicaranto te ubhopi nisinnake disvā paramapāsādikaṃ uttamarūpadharaṃ paribbājikaṃ olokento paṭibaddhacitto ahosi. So kilesavasena kampanto ‘‘pucchissāmi tāva, ayaṃ paribbājikā imassa kiṃ hotī’’ti bodhisattaṃ upasaṅkamitvā ‘‘pabbajita ayaṃ te paribbājikā kiṃ hotī’’ti pucchi. Mahārāja, kiñci na hoti, kevalaṃ ekapabbajjāya pabbajitā, apica kho pana me gihikāle pādaparicārikā ahosīti. Taṃ sutvā rājā ‘‘ayaṃ kiretassa kiñci na hoti, apica kho pana gihikāle pādaparicārikā kirassa ahosi , sace panāhaṃ issariyabalena gahetvā gaccheyyaṃ, kiṃ nu kho esa karissati, pariggaṇhissāmi tāva na’’nti cintetvā upasaṅkamitvā paṭhamaṃ gāthamāha –
४९.
49.
‘‘यो ते इमं विसालक्खिं, पियं संम्हितभासिनिं।
‘‘Yo te imaṃ visālakkhiṃ, piyaṃ saṃmhitabhāsiniṃ;
आदाय बला गच्छेय्य, किं नु कयिरासि ब्राह्मणा’’ति॥
Ādāya balā gaccheyya, kiṃ nu kayirāsi brāhmaṇā’’ti.
तत्थ संम्हितभासिनिन्ति मन्दहसितभासिनिं। बला गच्छेय्याति बलक्कारेन आदाय गच्छेय्य। किं नु कयिरासीति तस्स त्वं ब्राह्मण किं करेय्यासीति?
Tattha saṃmhitabhāsininti mandahasitabhāsiniṃ. Balā gaccheyyāti balakkārena ādāya gaccheyya. Kiṃ nu kayirāsīti tassa tvaṃ brāhmaṇa kiṃ kareyyāsīti?
अथस्स कथं सुत्वा महासत्तो दुतियं गाथमाह –
Athassa kathaṃ sutvā mahāsatto dutiyaṃ gāthamāha –
५०.
50.
‘‘उप्पज्जे मे न मुच्चेय्य, न मे मुच्चेय्य जीवतो।
‘‘Uppajje me na mucceyya, na me mucceyya jīvato;
रजंव विपुला वुट्ठि, खिप्पमेव निवारये’’ति॥
Rajaṃva vipulā vuṭṭhi, khippameva nivāraye’’ti.
तस्सत्थो – महाराज, सचे इमं गहेत्वा गच्छन्ते किस्मिञ्चि मम अब्भन्तरे कोपो उप्पज्जेय्य, सो मे अन्तो उप्पज्जित्वा न मुच्चेय्य, यावाहं जीवामि, ताव मे न मुच्चेय्य। नास्स अन्तो घनसन्निवासेन पतिट्ठातुं दस्सामि, अथ खो यथा उप्पन्नं रजं विपुला मेघवुट्ठि खिप्पं निवारेति, तथा खिप्पमेव नं मेत्ताभावनाय निग्गहेत्वा वारेस्सामीति।
Tassattho – mahārāja, sace imaṃ gahetvā gacchante kismiñci mama abbhantare kopo uppajjeyya, so me anto uppajjitvā na mucceyya, yāvāhaṃ jīvāmi, tāva me na mucceyya. Nāssa anto ghanasannivāsena patiṭṭhātuṃ dassāmi, atha kho yathā uppannaṃ rajaṃ vipulā meghavuṭṭhi khippaṃ nivāreti, tathā khippameva naṃ mettābhāvanāya niggahetvā vāressāmīti.
एवं महासत्तो सीहनादं नदि। राजा पनस्स कथं सुत्वापि अन्धबालताय पटिबद्धं अत्तनो चित्तं निवारेतुं असक्कोन्तो अञ्ञतरं अमच्चं आणापेसि ‘‘इमं परिब्बाजिकं राजनिवेसनं नेही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा ‘‘अधम्मो लोके वत्तति, अयुत्त’’न्तिआदीनि वत्वा परिदेवमानंयेव नं आदाय पायासि। बोधिसत्तो तस्सा परिदेवनसद्दं सुत्वा एकवारं ओलोकेत्वा पुन न ओलोकेसि। तं रोदन्तिं परिदेवन्तिं राजनिवेसनमेव नयिंसु। सोपि बाराणसिराजा उय्याने पपञ्चं अकत्वाव सीघतरं गन्त्वा तं परिब्बाजिकं पक्कोसापेत्वा महन्तेन यसेन निमन्तेसि। सा यसस्स अगुणं पब्बजाय एव गुणं कथेसि। राजा केनचि परियायेन तस्सा मनं अलभन्तो तं एकस्मिं गब्भे कारेत्वा चिन्तेसि ‘‘अयं परिब्बाजिका एवरूपं यसं न इच्छति, सोपि तापसो एवरूपं मातुगामं गहेत्वा गच्छन्ते कुज्झित्वा ओलोकितमत्तम्पि न अकासि, पब्बजिता खो पन बहुमाया होन्ति, किञ्चि पयोजेत्वा अनत्थम्पि मे करेय्य, गच्छामि ताव जानामि किं करोन्तो निसिन्नो’’ति सण्ठातुं असक्कोन्तो उय्यानं अगमासि। बोधिसत्तोपि चीवरं सिब्बन्तो निसीदि। राजा मन्दपरिवारोव पदसद्दं अकरोन्तो सणिकं उपसङ्कमि। बोधिसत्तो राजानं अनोलोकेत्वा चीवरमेव सिब्बि। राजा ‘‘अयं कुज्झित्वा मया सद्धिं न सल्लपती’’ति मञ्ञमानो ‘‘अयं कूटतापसो ‘कोधस्स उप्पज्जितुं न दस्सामि, उप्पन्नम्पि नं खिप्पमेव निग्गण्हिस्सामी’ति पठममेव गज्जित्वा इदानि कोधेन थद्धो हुत्वा मया सद्धिं न सल्लपती’’ति सञ्ञाय ततियं गाथमाह –
Evaṃ mahāsatto sīhanādaṃ nadi. Rājā panassa kathaṃ sutvāpi andhabālatāya paṭibaddhaṃ attano cittaṃ nivāretuṃ asakkonto aññataraṃ amaccaṃ āṇāpesi ‘‘imaṃ paribbājikaṃ rājanivesanaṃ nehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā ‘‘adhammo loke vattati, ayutta’’ntiādīni vatvā paridevamānaṃyeva naṃ ādāya pāyāsi. Bodhisatto tassā paridevanasaddaṃ sutvā ekavāraṃ oloketvā puna na olokesi. Taṃ rodantiṃ paridevantiṃ rājanivesanameva nayiṃsu. Sopi bārāṇasirājā uyyāne papañcaṃ akatvāva sīghataraṃ gantvā taṃ paribbājikaṃ pakkosāpetvā mahantena yasena nimantesi. Sā yasassa aguṇaṃ pabbajāya eva guṇaṃ kathesi. Rājā kenaci pariyāyena tassā manaṃ alabhanto taṃ ekasmiṃ gabbhe kāretvā cintesi ‘‘ayaṃ paribbājikā evarūpaṃ yasaṃ na icchati, sopi tāpaso evarūpaṃ mātugāmaṃ gahetvā gacchante kujjhitvā olokitamattampi na akāsi, pabbajitā kho pana bahumāyā honti, kiñci payojetvā anatthampi me kareyya, gacchāmi tāva jānāmi kiṃ karonto nisinno’’ti saṇṭhātuṃ asakkonto uyyānaṃ agamāsi. Bodhisattopi cīvaraṃ sibbanto nisīdi. Rājā mandaparivārova padasaddaṃ akaronto saṇikaṃ upasaṅkami. Bodhisatto rājānaṃ anoloketvā cīvarameva sibbi. Rājā ‘‘ayaṃ kujjhitvā mayā saddhiṃ na sallapatī’’ti maññamāno ‘‘ayaṃ kūṭatāpaso ‘kodhassa uppajjituṃ na dassāmi, uppannampi naṃ khippameva niggaṇhissāmī’ti paṭhamameva gajjitvā idāni kodhena thaddho hutvā mayā saddhiṃ na sallapatī’’ti saññāya tatiyaṃ gāthamāha –
५१.
51.
‘‘यं नु पुब्बे विकत्थित्थो, बलम्हिव अपस्सितो।
‘‘Yaṃ nu pubbe vikatthittho, balamhiva apassito;
स्वज्ज तुण्हिकतो दानि, सङ्घाटिं सिब्बमच्छसी’’ति॥
Svajja tuṇhikato dāni, saṅghāṭiṃ sibbamacchasī’’ti.
तत्थ बलम्हिव अपस्सितोति बलनिस्सितो विय हुत्वा। तुण्हिकतोति किञ्चि अवदन्तो। सिब्बमच्छसीति सिब्बन्तो अच्छसि।
Tattha balamhiva apassitoti balanissito viya hutvā. Tuṇhikatoti kiñci avadanto. Sibbamacchasīti sibbanto acchasi.
तं सुत्वा महासत्तो ‘‘अयं राजा कोधवसेन मं नालपतीति मञ्ञति, कथेस्सामि दानिस्स उप्पन्नस्स कोधस्स वसं अगतभाव’’न्ति चिन्तेत्वा चतुत्थं गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘ayaṃ rājā kodhavasena maṃ nālapatīti maññati, kathessāmi dānissa uppannassa kodhassa vasaṃ agatabhāva’’nti cintetvā catutthaṃ gāthamāha –
५२.
52.
‘‘उप्पज्जि मे न मुच्चित्थ, न मे मुच्चित्थ जीवतो।
‘‘Uppajji me na muccittha, na me muccittha jīvato;
रजंव विपुला वुट्ठि, खिप्पमेव निवारयि’’न्ति॥
Rajaṃva vipulā vuṭṭhi, khippameva nivārayi’’nti.
तस्सत्थो – महाराज, उप्पज्जि मे, न न उप्पज्जि, न पन मे मुच्चित्थ, नास्स पविसित्वा हदये ठातुं अदासिं, इति सो मम जीवतो न मुच्चित्थेव, रजं विपुला वुट्ठि विय खिप्पमेव नं निवारेसिन्ति।
Tassattho – mahārāja, uppajji me, na na uppajji, na pana me muccittha, nāssa pavisitvā hadaye ṭhātuṃ adāsiṃ, iti so mama jīvato na muccittheva, rajaṃ vipulā vuṭṭhi viya khippameva naṃ nivāresinti.
तं सुत्वा राजा ‘‘किं नु खो एस कोपमेव सन्धाय वदति, उदाहु अञ्ञं किञ्चि सिप्पं सन्धाय कथेसि, पुच्छिस्सामि ताव न’’न्ति चिन्तेत्वा पुच्छन्तो पञ्चमं गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā ‘‘kiṃ nu kho esa kopameva sandhāya vadati, udāhu aññaṃ kiñci sippaṃ sandhāya kathesi, pucchissāmi tāva na’’nti cintetvā pucchanto pañcamaṃ gāthamāha –
५३.
53.
‘‘किं ते उप्पज्जि नो मुच्चि, किं ते न मुच्चि जीवतो।
‘‘Kiṃ te uppajji no mucci, kiṃ te na mucci jīvato;
रजंव विपुला वुट्ठि, कतमं तं निवारयी’’ति॥
Rajaṃva vipulā vuṭṭhi, katamaṃ taṃ nivārayī’’ti.
तत्थ किं ते उप्पज्जि नो मुच्चीति किं तव उप्पज्जि चेव न मुच्चि च।
Tattha kiṃ te uppajji no muccīti kiṃ tava uppajji ceva na mucci ca.
तं सुत्वा बोधिसत्तो ‘‘महाराज, एवं कोधो बहुआदीनवो महाविनासदायको, एसो मम उप्पज्जि, उप्पन्नञ्च नं मेत्ताभावनाय निवारेसि’’न्ति कोधे आदीनवं पकासेन्तो –
Taṃ sutvā bodhisatto ‘‘mahārāja, evaṃ kodho bahuādīnavo mahāvināsadāyako, eso mama uppajji, uppannañca naṃ mettābhāvanāya nivāresi’’nti kodhe ādīnavaṃ pakāsento –
५४.
54.
‘‘यम्हि जाते न पस्सति, अजाते साधु पस्सति।
‘‘Yamhi jāte na passati, ajāte sādhu passati;
सो मे उप्पज्जि नो मुच्चि, कोधो दुम्मेधगोचरो॥
So me uppajji no mucci, kodho dummedhagocaro.
५५.
55.
‘‘येन जातेन नन्दन्ति, अमित्ता दुक्खमेसिनो।
‘‘Yena jātena nandanti, amittā dukkhamesino;
सो मे उप्पज्जि नो मुच्चि, कोधो दुम्मेधगोचरो॥
So me uppajji no mucci, kodho dummedhagocaro.
५६.
56.
‘‘यस्मिञ्च जायमानम्हि, सदत्थं नावबुज्झति।
‘‘Yasmiñca jāyamānamhi, sadatthaṃ nāvabujjhati;
सो मे उप्पज्जि नो मुच्चि, कोधो दुम्मेधगोचरो॥
So me uppajji no mucci, kodho dummedhagocaro.
५७.
57.
‘‘येनाभिभूतो कुसलं जहाति, परक्करे विपुलञ्चापि अत्थं।
‘‘Yenābhibhūto kusalaṃ jahāti, parakkare vipulañcāpi atthaṃ;
स भीमसेनो बलवा पमद्दी, कोधो महाराज न मे अमुच्चथ॥
Sa bhīmaseno balavā pamaddī, kodho mahārāja na me amuccatha.
५८.
58.
‘‘कट्ठस्मिं मत्थमानस्मिं, पावको नाम जायति।
‘‘Kaṭṭhasmiṃ matthamānasmiṃ, pāvako nāma jāyati;
तमेव कट्ठं डहति, यस्मा सो जायते गिनि॥
Tameva kaṭṭhaṃ ḍahati, yasmā so jāyate gini.
५९.
59.
‘‘एवं मन्दस्स पोसस्स, बालस्स अविजानतो।
‘‘Evaṃ mandassa posassa, bālassa avijānato;
सारम्भा जायते कोधो, सोपि तेनेव डय्हति॥
Sārambhā jāyate kodho, sopi teneva ḍayhati.
६०.
60.
‘‘अग्गीव तिणकट्ठस्मिं, कोधो यस्स पवड्ढति।
‘‘Aggīva tiṇakaṭṭhasmiṃ, kodho yassa pavaḍḍhati;
निहीयति तस्स यसो, काळपक्खेव चन्दिमा॥
Nihīyati tassa yaso, kāḷapakkheva candimā.
६१.
61.
‘‘अनेधो धूमकेतूव, कोधो यस्सूपसम्मति।
‘‘Anedho dhūmaketūva, kodho yassūpasammati;
आपूरति तस्स यसो, सुक्कपक्खेव चन्दिमा’’ति॥ – इमा गाथा आह।
Āpūrati tassa yaso, sukkapakkheva candimā’’ti. – imā gāthā āha;
तत्थ न पस्सतीति अत्तत्थम्पि न पस्सति, पगेव परत्थं। साधु पस्सतीति अत्तत्थं परत्थं उभयत्थम्पि साधु पस्सति। दुम्मेधगोचरोति निप्पञ्ञानं आधारभूतो गोचरो। दुक्खमेसिनोति दुक्खं इच्छन्ता। सदत्थन्ति अत्तनो अत्थभूतं अत्थतो चेव धम्मतो च वुद्धिं। परक्करेति विपुलम्पि अत्थं उप्पन्नं परतो कारेति, अपनेथ, न मे इमिना अत्थोति वदति। स भीमसेनोति सो कोधो भीमाय भयजननिया महतिया किलेससेनाय समन्नागतो। पमद्दीति अत्तनो बलवभावेन उळारेपि सत्ते गहेत्वा अत्तनो वसे करणेन मद्दनसमत्थो। न मे अमुच्चथाति मम सन्तिका मोक्खं न लभति, हदये वा पन मे खीरं विय मुहुत्तं दधिभावेन न पतिट्ठहित्थातिपि अत्थो।
Tattha na passatīti attatthampi na passati, pageva paratthaṃ. Sādhu passatīti attatthaṃ paratthaṃ ubhayatthampi sādhu passati. Dummedhagocaroti nippaññānaṃ ādhārabhūto gocaro. Dukkhamesinoti dukkhaṃ icchantā. Sadatthanti attano atthabhūtaṃ atthato ceva dhammato ca vuddhiṃ. Parakkareti vipulampi atthaṃ uppannaṃ parato kāreti, apanetha, na me iminā atthoti vadati. Sa bhīmasenoti so kodho bhīmāya bhayajananiyā mahatiyā kilesasenāya samannāgato. Pamaddīti attano balavabhāvena uḷārepi satte gahetvā attano vase karaṇena maddanasamattho. Na me amuccathāti mama santikā mokkhaṃ na labhati, hadaye vā pana me khīraṃ viya muhuttaṃ dadhibhāvena na patiṭṭhahitthātipi attho.
कट्ठस्मिं मत्थमानस्मिन्ति अरणीसहितेन मत्थियमाने, ‘‘मद्दमानस्मि’’न्तिपि पाठो। यस्माति यतो कट्ठा जायति, तमेव डहति। गिनीति अग्गि। बालस्स अविजानतोति बालस्स अविजानन्तस्स। सारम्भा जायतेति अहं त्वन्ति आकड्ढनविकड्ढनं करोन्तस्स करणुत्तरियलक्खणा सारम्भा अरणीमत्थना विय पावको कोधो जायति। सोपि तेनेवाति सोपि बालो तेनेव कोधेन कट्ठं विय अग्गिना डय्हति। अनेधो धूमकेतूवाति अनिन्धनो अग्गि विय। तस्साति तस्स अधिवासनखन्तिया समन्नागतस्स पुग्गलस्स सुक्कपक्खे चन्दो विय लद्धो यसो अपरापरं आपूरतीति।
Kaṭṭhasmiṃ matthamānasminti araṇīsahitena matthiyamāne, ‘‘maddamānasmi’’ntipi pāṭho. Yasmāti yato kaṭṭhā jāyati, tameva ḍahati. Ginīti aggi. Bālassa avijānatoti bālassa avijānantassa. Sārambhā jāyateti ahaṃ tvanti ākaḍḍhanavikaḍḍhanaṃ karontassa karaṇuttariyalakkhaṇā sārambhā araṇīmatthanā viya pāvako kodho jāyati. Sopi tenevāti sopi bālo teneva kodhena kaṭṭhaṃ viya agginā ḍayhati. Anedho dhūmaketūvāti anindhano aggi viya. Tassāti tassa adhivāsanakhantiyā samannāgatassa puggalassa sukkapakkhe cando viya laddho yaso aparāparaṃ āpūratīti.
राजा महासत्तस्स धम्मकथं सुत्वा तुट्ठो एकं अमच्चं आणापेत्वा परिब्बाजिकं आहरापेत्वा ‘‘भन्ते निक्कोधतापस, उभोपि तुम्हे पब्बज्जासुखेन वीतिनामेन्ता इधेव उय्याने वसथ, अहं वो धम्मिकं रक्खावरणगुत्तिं करिस्सामी’’ति वत्वा खमापेत्वा वन्दित्वा पक्कामि। ते उभोपि तत्थेव वसिंसु। अपरभागे परिब्बाजिका कालमकासि। बोधिसत्तो तस्सा कालकताय हिमवन्तं पविसित्वा अभिञ्ञा च समापत्तियो च निब्बत्तेत्वा चत्तारो ब्रह्मविहारे भावेत्वा ब्रह्मलोकपरायणो अहोसि।
Rājā mahāsattassa dhammakathaṃ sutvā tuṭṭho ekaṃ amaccaṃ āṇāpetvā paribbājikaṃ āharāpetvā ‘‘bhante nikkodhatāpasa, ubhopi tumhe pabbajjāsukhena vītināmentā idheva uyyāne vasatha, ahaṃ vo dhammikaṃ rakkhāvaraṇaguttiṃ karissāmī’’ti vatvā khamāpetvā vanditvā pakkāmi. Te ubhopi tattheva vasiṃsu. Aparabhāge paribbājikā kālamakāsi. Bodhisatto tassā kālakatāya himavantaṃ pavisitvā abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā cattāro brahmavihāre bhāvetvā brahmalokaparāyaṇo ahosi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने कोधनो भिक्खु अनागामिफले पतिट्ठहि।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne kodhano bhikkhu anāgāmiphale patiṭṭhahi.
तदा परिब्बाजिका राहुलमाता अहोसि, राजा आनन्दो, परिब्बाजको पन अहमेव अहोसिन्ति।
Tadā paribbājikā rāhulamātā ahosi, rājā ānando, paribbājako pana ahameva ahosinti.
चूळबोधिजातकवण्णना पञ्चमा।
Cūḷabodhijātakavaṇṇanā pañcamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४४३. चूळबोधिजातकं • 443. Cūḷabodhijātakaṃ
