| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३५८] ८. चूळधम्मपालजातकवण्णना
[358] 8. Cūḷadhammapālajātakavaṇṇanā
अहमेव दूसिया भूनहताति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो देवदत्तस्स वधाय परिसक्कनं आरब्भ कथेसि। अञ्ञेसु जातकेसु देवदत्तो बोधिसत्तस्स तासमत्तम्पि कातुं नासक्खि, इमस्मिं पन चूळधम्मपालजातके बोधिसत्तस्स सत्तमासिककाले हत्थपादे च सीसञ्च छेदापेत्वा असिमालकं नाम कारेसि। दद्दरजातके (जा॰ १.२.४३-४४) गीवं गहेत्वा मारेत्वा उद्धने मंसं पचित्वा खादि। खन्तीवादीजातके (जा॰ १.४.४९ आदयो) द्वीहिपि कसाहि पहारसहस्सेहि ताळापेत्वा हत्थपादे च कण्णनासञ्च छेदापेत्वा जटासु गहेत्वा कड्ढापेत्वा उत्तानकं निपज्जापेत्वा उरे पादेन पहरित्वा गतो। बोधिसत्तो तं दिवसंयेव जीवितक्खयं पापुणि। चूळनन्दियजातकेपि (जा॰ १.२.१४३-१४४) महाकपिजातकेपि (जा॰ १.७.८३ आदयो) मारेसियेव। एवमेव सो दीघरत्तं वधाय परिसक्कन्तो बुद्धकालेपि परिसक्कियेव। अथेकदिवसं भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘आवुसो, देवदत्तो बुद्धानं मारणत्थमेव उपायं करोति, ‘सम्मासम्बुद्धं मारापेस्सामी’ति धनुग्गहे पयोजेसि, सिलं पविज्झि, नाळागिरिं विस्सज्जापेसी’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपेस मय्हं वधाय परिसक्कियेव, इदानि पन तासमत्तम्पि कातुं न सक्कोति , पुब्बे मं चूळधम्मपालकुमारकाले अत्तनो पुत्तं समानं जीवतक्खयं पापेत्वा असिमालकं कारेसी’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Ahamevadūsiyā bhūnahatāti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattassa vadhāya parisakkanaṃ ārabbha kathesi. Aññesu jātakesu devadatto bodhisattassa tāsamattampi kātuṃ nāsakkhi, imasmiṃ pana cūḷadhammapālajātake bodhisattassa sattamāsikakāle hatthapāde ca sīsañca chedāpetvā asimālakaṃ nāma kāresi. Daddarajātake (jā. 1.2.43-44) gīvaṃ gahetvā māretvā uddhane maṃsaṃ pacitvā khādi. Khantīvādījātake (jā. 1.4.49 ādayo) dvīhipi kasāhi pahārasahassehi tāḷāpetvā hatthapāde ca kaṇṇanāsañca chedāpetvā jaṭāsu gahetvā kaḍḍhāpetvā uttānakaṃ nipajjāpetvā ure pādena paharitvā gato. Bodhisatto taṃ divasaṃyeva jīvitakkhayaṃ pāpuṇi. Cūḷanandiyajātakepi (jā. 1.2.143-144) mahākapijātakepi (jā. 1.7.83 ādayo) māresiyeva. Evameva so dīgharattaṃ vadhāya parisakkanto buddhakālepi parisakkiyeva. Athekadivasaṃ bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, devadatto buddhānaṃ māraṇatthameva upāyaṃ karoti, ‘sammāsambuddhaṃ mārāpessāmī’ti dhanuggahe payojesi, silaṃ pavijjhi, nāḷāgiriṃ vissajjāpesī’’ti. Satthā āgantvā ‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepesa mayhaṃ vadhāya parisakkiyeva, idāni pana tāsamattampi kātuṃ na sakkoti , pubbe maṃ cūḷadhammapālakumārakāle attano puttaṃ samānaṃ jīvatakkhayaṃ pāpetvā asimālakaṃ kāresī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं महापतापे नाम रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तस्स अग्गमहेसिया चन्दादेविया कुच्छिम्हि निब्बत्ति, ‘‘धम्मपालो’’तिस्स नामं करिंसु। तमेनं सत्तमासिककाले माता गन्धोदकेन न्हापेत्वा अलङ्करित्वा कीळापयमाना निसीदि। राजा तस्सा वसनट्ठानं अगमासि। सा पुत्तं कीळापयमाना पुत्तसिनेहेन समप्पिता हुत्वा राजानं पस्सित्वापि न उट्ठहि। सो चिन्तेसि ‘‘अयं इदानेव ताव पुत्तं निस्साय मानं करोति, मं किस्मिञ्चि न मञ्ञति, पुत्ते पन वड्ढन्ते मयि ‘मनुस्सो’तिपि सञ्ञं न करिस्सति, इदानेव नं घातेस्सामी’’ति। सो निवत्तित्वा राजासने निसीदित्वा ‘‘अत्तनो विधानेन आगच्छतू’’ति चोरघातकं पक्कोसापेसि। सो कासायवत्थनिवत्थो रत्तमालाधरो फरसुं अंसे ठपेत्वा उपधानघटिकं हत्थपादठपनदण्डकञ्च आदाय आगन्त्वा राजानं वन्दित्वा ‘‘किं करोमि, देवा’’ति अट्ठासि। देविया सिरिगब्भं गन्त्वा धम्मपालं आनेहीति। देवीपि रञ्ञो कुज्झित्वा निवत्तनभावं ञत्वा बोधिसत्तं उरे निपज्जापेत्वा रोदमाना निसीदि। चोरघातको गन्त्वा तं पिट्ठियं हत्थेन पहरित्वा हत्थतो कुमारं अच्छिन्दित्वा आदाय रञ्ञो सन्तिकं आगन्त्वा ‘‘किं करोमि, देवा’’ति आह। राजा एकं फलकं आहरापेत्वा पुरतो निक्खिपापेत्वा ‘‘इध नं निपज्जापेही’’ति आह। सो तथा अकासि।
Atīte bārāṇasiyaṃ mahāpatāpe nāma rajjaṃ kārente bodhisatto tassa aggamahesiyā candādeviyā kucchimhi nibbatti, ‘‘dhammapālo’’tissa nāmaṃ kariṃsu. Tamenaṃ sattamāsikakāle mātā gandhodakena nhāpetvā alaṅkaritvā kīḷāpayamānā nisīdi. Rājā tassā vasanaṭṭhānaṃ agamāsi. Sā puttaṃ kīḷāpayamānā puttasinehena samappitā hutvā rājānaṃ passitvāpi na uṭṭhahi. So cintesi ‘‘ayaṃ idāneva tāva puttaṃ nissāya mānaṃ karoti, maṃ kismiñci na maññati, putte pana vaḍḍhante mayi ‘manusso’tipi saññaṃ na karissati, idāneva naṃ ghātessāmī’’ti. So nivattitvā rājāsane nisīditvā ‘‘attano vidhānena āgacchatū’’ti coraghātakaṃ pakkosāpesi. So kāsāyavatthanivattho rattamālādharo pharasuṃ aṃse ṭhapetvā upadhānaghaṭikaṃ hatthapādaṭhapanadaṇḍakañca ādāya āgantvā rājānaṃ vanditvā ‘‘kiṃ karomi, devā’’ti aṭṭhāsi. Deviyā sirigabbhaṃ gantvā dhammapālaṃ ānehīti. Devīpi rañño kujjhitvā nivattanabhāvaṃ ñatvā bodhisattaṃ ure nipajjāpetvā rodamānā nisīdi. Coraghātako gantvā taṃ piṭṭhiyaṃ hatthena paharitvā hatthato kumāraṃ acchinditvā ādāya rañño santikaṃ āgantvā ‘‘kiṃ karomi, devā’’ti āha. Rājā ekaṃ phalakaṃ āharāpetvā purato nikkhipāpetvā ‘‘idha naṃ nipajjāpehī’’ti āha. So tathā akāsi.
चन्दादेवी पुत्तस्स पच्छतोव परिदेवमाना आगच्छि। पुन चोरघातको ‘‘किं करोमी, देवा’’ति आह। धम्मपालस्स हत्थे छिन्दाति। चन्दादेवी ‘‘महाराज, मम पुत्तो सत्तमासिको बालको न किञ्चि जानाति, नत्थेतस्स दोसो, दोसो पन होन्तो मयि भवेय्य, तस्मा मय्हं हत्थे छेदापेही’’ति इममत्थं पकासेन्ती पठमं गाथमाह –
Candādevī puttassa pacchatova paridevamānā āgacchi. Puna coraghātako ‘‘kiṃ karomī, devā’’ti āha. Dhammapālassa hatthe chindāti. Candādevī ‘‘mahārāja, mama putto sattamāsiko bālako na kiñci jānāti, natthetassa doso, doso pana honto mayi bhaveyya, tasmā mayhaṃ hatthe chedāpehī’’ti imamatthaṃ pakāsentī paṭhamaṃ gāthamāha –
४४.
44.
‘‘अहमेव दूसिया भूनहता, रञ्ञो महापतापस्स।
‘‘Ahameva dūsiyā bhūnahatā, rañño mahāpatāpassa;
एतं मुञ्चतु धम्मपालं, हत्थे मे देव छेदेही’’ति॥
Etaṃ muñcatu dhammapālaṃ, hatthe me deva chedehī’’ti.
तत्थ दूसियाति दूसिका, तुम्हे दिस्वा अनुट्ठहमाना दोसकारिकाति अत्थो। ‘‘दूसिका’’तिपि पाठो, अयमेवत्थो। भूनहताति हतभूना, हतवुड्ढीति अत्थो। रञ्ञोति इदं ‘‘दूसिया’’ति पदेन योजेतब्बं। अहं रञ्ञो महापतापस्स अपराधकारिका, नायं कुमारो, तस्मा निरपराधं एतं बालकं मुञ्चतु धम्मपालं, सचेपि हत्थे छेदापेतुकामो, दोसकारिकाय हत्थे मे, देव, छेदेहीति अयमेत्थ अत्थो।
Tattha dūsiyāti dūsikā, tumhe disvā anuṭṭhahamānā dosakārikāti attho. ‘‘Dūsikā’’tipi pāṭho, ayamevattho. Bhūnahatāti hatabhūnā, hatavuḍḍhīti attho. Raññoti idaṃ ‘‘dūsiyā’’ti padena yojetabbaṃ. Ahaṃ rañño mahāpatāpassa aparādhakārikā, nāyaṃ kumāro, tasmā niraparādhaṃ etaṃ bālakaṃ muñcatu dhammapālaṃ, sacepi hatthe chedāpetukāmo, dosakārikāya hatthe me, deva, chedehīti ayamettha attho.
राजा चोरघातकं ओलोकेसि। ‘‘किं करोमि, देवा’’ति? ‘‘पपञ्चं अकत्वा हत्थे छेदा’’ति। तस्मिं खणे चोरघातको तिखिणफरसुं गहेत्वा कुमारस्स तरुणवंसकळीरे विय द्वे हत्थे छिन्दि। सो द्वीसु हत्थेसु छिज्जमानेसु नेव रोदि न परिदेवि, खन्तिञ्च मेत्तञ्च पुरेचारिकं कत्वा अधिवासेसि। चन्दा पन देवी छिन्नहत्थकोटिं गहेत्वा उच्छङ्गे कत्वा लोहितलित्ता परिदेवमाना विचरि। पुन चोरघातको ‘‘किं करोमि, देवा’’ति पुच्छि। ‘‘द्वेपि पादे छिन्दा’’ति। तं सुत्वा चन्दादेवी दुतियं गाथमाह –
Rājā coraghātakaṃ olokesi. ‘‘Kiṃ karomi, devā’’ti? ‘‘Papañcaṃ akatvā hatthe chedā’’ti. Tasmiṃ khaṇe coraghātako tikhiṇapharasuṃ gahetvā kumārassa taruṇavaṃsakaḷīre viya dve hatthe chindi. So dvīsu hatthesu chijjamānesu neva rodi na paridevi, khantiñca mettañca purecārikaṃ katvā adhivāsesi. Candā pana devī chinnahatthakoṭiṃ gahetvā ucchaṅge katvā lohitalittā paridevamānā vicari. Puna coraghātako ‘‘kiṃ karomi, devā’’ti pucchi. ‘‘Dvepi pāde chindā’’ti. Taṃ sutvā candādevī dutiyaṃ gāthamāha –
४५.
45.
‘‘अहमेव दूसिया भूनहता, रञ्ञो महापतापस्स।
‘‘Ahameva dūsiyā bhūnahatā, rañño mahāpatāpassa;
एतं मुञ्चतु धम्मपालं, पादे मे देव छेदेही’’ति॥
Etaṃ muñcatu dhammapālaṃ, pāde me deva chedehī’’ti.
तत्थ अधिप्पायो वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
Tattha adhippāyo vuttanayeneva veditabbo.
राजापि पुन चोरघातकं आणापेसि। सो उभोपि पादे छिन्दि। चन्दादेवी पादकोटिम्पि गहेत्वा उच्छङ्गे कत्वा लोहितलित्ता परिदेवमाना ‘‘सामि महापताप, छिन्नहत्थपादा नाम दारका मातरा पोसेतब्बा होन्ति, अहं भतिं कत्वा मम पुत्तकं पोसेस्सामि, देहि मे एत’’न्ति आह। चोरघातको ‘‘किं देव कता राजाणा, निट्ठितं मम किच्च’’न्ति पुच्छि। ‘‘न ताव निट्ठित’’न्ति। ‘‘अथ किं करोमि, देवा’’ति? ‘‘सीसमस्स छिन्दा’’ति। तं सुत्वा चन्दादेवी ततियं गाथमाह –
Rājāpi puna coraghātakaṃ āṇāpesi. So ubhopi pāde chindi. Candādevī pādakoṭimpi gahetvā ucchaṅge katvā lohitalittā paridevamānā ‘‘sāmi mahāpatāpa, chinnahatthapādā nāma dārakā mātarā posetabbā honti, ahaṃ bhatiṃ katvā mama puttakaṃ posessāmi, dehi me eta’’nti āha. Coraghātako ‘‘kiṃ deva katā rājāṇā, niṭṭhitaṃ mama kicca’’nti pucchi. ‘‘Na tāva niṭṭhita’’nti. ‘‘Atha kiṃ karomi, devā’’ti? ‘‘Sīsamassa chindā’’ti. Taṃ sutvā candādevī tatiyaṃ gāthamāha –
४६.
46.
‘‘अहमेव दूसिया भूनहता, रञ्ञो महापतापस्स।
‘‘Ahameva dūsiyā bhūnahatā, rañño mahāpatāpassa;
एतं मुञ्चतु धम्मपालं, सीसं मे देव छेदेही’’ति॥
Etaṃ muñcatu dhammapālaṃ, sīsaṃ me deva chedehī’’ti.
वत्वा च पन अत्तनो सीसं उपनेसि।
Vatvā ca pana attano sīsaṃ upanesi.
पुन चोरघातको ‘‘किं करोमि, देवा’’ति पुच्छि। ‘‘सीसमस्स छिन्दा’’ति। सो सीसं छिन्दित्वा ‘‘कता, देव, राजाणा’’ति पुच्छि। ‘‘न ताव कता’’ति। ‘‘अथ किं करोमि, देवा’’ति? ‘‘असितुण्डेन नं सम्पटिच्छित्वा असिमालकं नाम करोही’’ति। सो तस्स कळेवरं आकासे खिपित्वा असितुण्डेन सम्पटिच्छित्वा असिमालकं नाम कत्वा महातले विप्पकिरि। चन्दादेवी बोधिसत्तस्स मंसे उच्छङ्गे कत्वा महातले रोदमाना परिदेवमाना इमा गाथा अभासि –
Puna coraghātako ‘‘kiṃ karomi, devā’’ti pucchi. ‘‘Sīsamassa chindā’’ti. So sīsaṃ chinditvā ‘‘katā, deva, rājāṇā’’ti pucchi. ‘‘Na tāva katā’’ti. ‘‘Atha kiṃ karomi, devā’’ti? ‘‘Asituṇḍena naṃ sampaṭicchitvā asimālakaṃ nāma karohī’’ti. So tassa kaḷevaraṃ ākāse khipitvā asituṇḍena sampaṭicchitvā asimālakaṃ nāma katvā mahātale vippakiri. Candādevī bodhisattassa maṃse ucchaṅge katvā mahātale rodamānā paridevamānā imā gāthā abhāsi –
४७.
47.
‘‘न हि नूनिमस्स रञ्ञो, मित्तामच्चा च विज्जरे सुहदा।
‘‘Na hi nūnimassa rañño, mittāmaccā ca vijjare suhadā;
ये न वदन्ति राजानं, मा घातयि ओरसं पुत्तं॥
Ye na vadanti rājānaṃ, mā ghātayi orasaṃ puttaṃ.
४८.
48.
‘‘न हि नूनिमस्स रञ्ञो, ञाती मित्ता च विज्जरे सुहदा।
‘‘Na hi nūnimassa rañño, ñātī mittā ca vijjare suhadā;
ये न वदन्ति राजानं, मा घातयि अत्रजं पुत्त’’न्ति॥
Ye na vadanti rājānaṃ, mā ghātayi atrajaṃ putta’’nti.
तत्थ मित्तामच्चा च विज्जरे सुहदाति नून इमस्स रञ्ञो दळ्हमित्ता वा सब्बकिच्चेसु सहभाविनो अमच्चा वा मुदुहदयताय सुहदा वा केचि न विज्जन्ति। ये न वदन्तीति ये अधुना आगन्त्वा ‘‘अत्तनो पियपुत्तं मा घातयी’’ति न वदन्ति, इमं राजानं पटिसेधेन्ति, ते नत्थियेवाति मञ्ञे। दुतियगाथायं ञातीति ञातका।
Tattha mittāmaccā ca vijjare suhadāti nūna imassa rañño daḷhamittā vā sabbakiccesu sahabhāvino amaccā vā muduhadayatāya suhadā vā keci na vijjanti. Ye na vadantīti ye adhunā āgantvā ‘‘attano piyaputtaṃ mā ghātayī’’ti na vadanti, imaṃ rājānaṃ paṭisedhenti, te natthiyevāti maññe. Dutiyagāthāyaṃ ñātīti ñātakā.
इमा पन द्वे गाथा वत्वा चन्दादेवी उभोहि हत्थेहि हदयमंसं धारयमाना ततियं गाथमाह –
Imā pana dve gāthā vatvā candādevī ubhohi hatthehi hadayamaṃsaṃ dhārayamānā tatiyaṃ gāthamāha –
४९.
49.
‘‘चन्दनसारानुलित्ता, बाहा छिज्जन्ति धम्मपालस्स।
‘‘Candanasārānulittā, bāhā chijjanti dhammapālassa;
दायादस्स पथब्या, पाणा मे देव रुज्झन्ती’’ति॥
Dāyādassa pathabyā, pāṇā me deva rujjhantī’’ti.
तत्थ दायादस्स पथब्याति पितुसन्तकाय चातुरन्ताय पथविया दायादस्स लोहितचन्दनसारानुलित्ता हत्था छिज्जन्ति, पादा छिज्जन्ति, सीसञ्च छिज्जति, असिमालकोपि कतो, तव वंसं पच्छिन्दित्वा गतोसि दानीति एवमादीनि विलपन्ति एवमाह। पाणा मे देव रुज्झन्तीति देव, मय्हम्पि इमं सोकं सन्धारेतुं असक्कोन्तिया जीवितं रुज्झतीति।
Tattha dāyādassa pathabyāti pitusantakāya cāturantāya pathaviyā dāyādassa lohitacandanasārānulittā hatthā chijjanti, pādā chijjanti, sīsañca chijjati, asimālakopi kato, tava vaṃsaṃ pacchinditvā gatosi dānīti evamādīni vilapanti evamāha. Pāṇā me deva rujjhantīti deva, mayhampi imaṃ sokaṃ sandhāretuṃ asakkontiyā jīvitaṃ rujjhatīti.
तस्सा एवं परिदेवमानाय एव डय्हमाने वेळुवने वेळु विय हदयं फलि, सा तत्थेव जीवितक्खयं पत्ता। राजापि पल्लङ्के ठातुं असक्कोन्तो महातले पति, पदरतलं द्विधा भिज्जि, सो ततोपि भूमियं पति। ततो चतुनहुताधिकद्वियोजनसतसहस्सबहलापि घनपथवी तस्स अगुणं धारेतुं असक्कोन्ती भिज्जित्वा विवरमदासि, अवीचितो जाला उट्ठाय कुलदत्तिकेन कम्बलेन परिक्खिपन्ती विय तं गहेत्वा अवीचिम्हि खिपि। चन्दाय च बोधिसत्तस्स च अमच्चा सरीरकिच्चं करिंसु।
Tassā evaṃ paridevamānāya eva ḍayhamāne veḷuvane veḷu viya hadayaṃ phali, sā tattheva jīvitakkhayaṃ pattā. Rājāpi pallaṅke ṭhātuṃ asakkonto mahātale pati, padaratalaṃ dvidhā bhijji, so tatopi bhūmiyaṃ pati. Tato catunahutādhikadviyojanasatasahassabahalāpi ghanapathavī tassa aguṇaṃ dhāretuṃ asakkontī bhijjitvā vivaramadāsi, avīcito jālā uṭṭhāya kuladattikena kambalena parikkhipantī viya taṃ gahetvā avīcimhi khipi. Candāya ca bodhisattassa ca amaccā sarīrakiccaṃ kariṃsu.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा राजा देवदत्तो अहोसि, चन्दादेवी महापजापतिगोतमी, धम्मपालकुमारो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rājā devadatto ahosi, candādevī mahāpajāpatigotamī, dhammapālakumāro pana ahameva ahosi’’nti.
चूळधम्मपालजातकवण्णना अट्ठमा।
Cūḷadhammapālajātakavaṇṇanā aṭṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३५८. चूळधम्मपालजातकं • 358. Cūḷadhammapālajātakaṃ
