| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
२१. असीतिनिपातो
21. Asītinipāto
[५३३] १. चूळहंसजातकवण्णना
[533] 1. Cūḷahaṃsajātakavaṇṇanā
सुमुखाति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो आयस्मतो आनन्दस्स जीवितपरिच्चागं आरब्भ कथेसि। देवदत्तेन हि तथागतं जीविता वोरोपेतुं पयोजितेसु धनुग्गहेसु सब्बपठमं पेसितेन आगन्त्वा ‘‘नाहं, भन्ते, सक्कोमि तं भगवन्तं जीविता वोरोपेतुं, महिद्धिको सो भगवा महानुभावो’’ति वुत्ते देवदत्तो ‘‘अलं, आवुसो, मा त्वं समणं गोतमं जीविता वोरोपेहि, अहमेव समणं गोतमं जीविता वोरोपेस्सामी’’ति वत्वा तथागते गिज्झकूटपब्बतस्स पच्छिमछायाय चङ्कमन्ते सयं गिज्झकूटं पब्बतं अभिरुहित्वा यन्तवेगेन महतिं सिलं पविज्झि, ‘‘इमाय सिलाय समणं गोतमं जीविता वोरोपेस्सामी’’ति। तदा द्वे पब्बतकूटा समागन्त्वा तं सिलं सम्पटिच्छिंसु। ततो पपटिका उप्पतित्वा भगवतो पादं पहरित्वा रुहिरं उप्पादेसि, बलववेदना पवत्तिंसु। जीवको तथागतस्स पादं सत्थकेन फालेत्वा दुट्ठलोहितं वमेत्वा पूतिमंसं अपनेत्वा धोवित्वा भेसज्जं आलिम्पित्वा निरोगमकासि। सत्था पुरिमसदिसमेव भिक्खुसङ्घपरिवुतो महतिया बुद्धलीलाय विचरि।
Sumukhāti idaṃ satthā veḷuvane viharanto āyasmato ānandassa jīvitapariccāgaṃ ārabbha kathesi. Devadattena hi tathāgataṃ jīvitā voropetuṃ payojitesu dhanuggahesu sabbapaṭhamaṃ pesitena āgantvā ‘‘nāhaṃ, bhante, sakkomi taṃ bhagavantaṃ jīvitā voropetuṃ, mahiddhiko so bhagavā mahānubhāvo’’ti vutte devadatto ‘‘alaṃ, āvuso, mā tvaṃ samaṇaṃ gotamaṃ jīvitā voropehi, ahameva samaṇaṃ gotamaṃ jīvitā voropessāmī’’ti vatvā tathāgate gijjhakūṭapabbatassa pacchimachāyāya caṅkamante sayaṃ gijjhakūṭaṃ pabbataṃ abhiruhitvā yantavegena mahatiṃ silaṃ pavijjhi, ‘‘imāya silāya samaṇaṃ gotamaṃ jīvitā voropessāmī’’ti. Tadā dve pabbatakūṭā samāgantvā taṃ silaṃ sampaṭicchiṃsu. Tato papaṭikā uppatitvā bhagavato pādaṃ paharitvā ruhiraṃ uppādesi, balavavedanā pavattiṃsu. Jīvako tathāgatassa pādaṃ satthakena phāletvā duṭṭhalohitaṃ vametvā pūtimaṃsaṃ apanetvā dhovitvā bhesajjaṃ ālimpitvā nirogamakāsi. Satthā purimasadisameva bhikkhusaṅghaparivuto mahatiyā buddhalīlāya vicari.
अथ नं दिस्वा देवदत्तो चिन्तेसि – ‘‘समणस्स गोतमस्स रूपसोभग्गप्पत्तं सरीरं दिस्वा कोचि मनुस्सभूतो उपसङ्कमितुं न सक्कोति, रञ्ञो खो पन नाळागिरि नाम हत्थी चण्डो फरुसो मनुस्सघातको बुद्धधम्मसङ्घगुणे न जानाति, सो तं जीवितक्खयं पापेस्सती’’ति। सो गन्त्वा रञ्ञो तमत्थं आरोचेसि। राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा हत्थाचरियं पक्कोसापेत्वा ‘‘सम्म, स्वे नाळागिरिं मत्तं कत्वा पातोव समणेन गोतमेन पटिपन्नवीथियं विस्सज्जेही’’ति आह। देवदत्तोपि नं ‘‘अञ्ञेसु दिवसेसु हत्थी कित्तकं सुरं पिवती’’ति पुच्छित्वा ‘‘अट्ठ घटे, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि स्वे त्वं तं सोळस घटे पायेत्वा समणेन गोतमेन पटिपन्नवीथियं अभिमुखं करेय्यासी’’ति आह। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। राजा नगरे भेरिं चरापेसि – ‘‘स्वे नाळागिरिं मत्तं कत्वा नगरे विस्सज्जेस्सति, नागरा पातोव सब्बकिच्चानि कत्वा अन्तरवीथिं मा पटिपज्जिंसू’’ति। देवदत्तोपि राजनिवेसना ओरुय्ह हत्थिसालं गन्त्वा हत्थिगोपके आमन्तेत्वा ‘‘मयं भणे उच्चट्ठानियं नीचट्ठाने, नीचट्ठानियं वा उच्चट्ठाने कातुं समत्था, सचे वो यसेन अत्थो, स्वे पातोव नाळागिरिं तिखिणसुराय सोळस घटे पायेत्वा समणस्स गोतमस्स आगमनवेलाय तुत्ततोमरेहि विज्झित्वा कुज्झापेत्वा हत्थिसालं भिन्दापेत्वा समणेन गोतमेन पटिपन्नवीथियं अभिमुखं कत्वा समणं गोतमं जीवितक्खयं पापेथा’’ति आह। ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छिंसु।
Atha naṃ disvā devadatto cintesi – ‘‘samaṇassa gotamassa rūpasobhaggappattaṃ sarīraṃ disvā koci manussabhūto upasaṅkamituṃ na sakkoti, rañño kho pana nāḷāgiri nāma hatthī caṇḍo pharuso manussaghātako buddhadhammasaṅghaguṇe na jānāti, so taṃ jīvitakkhayaṃ pāpessatī’’ti. So gantvā rañño tamatthaṃ ārocesi. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā hatthācariyaṃ pakkosāpetvā ‘‘samma, sve nāḷāgiriṃ mattaṃ katvā pātova samaṇena gotamena paṭipannavīthiyaṃ vissajjehī’’ti āha. Devadattopi naṃ ‘‘aññesu divasesu hatthī kittakaṃ suraṃ pivatī’’ti pucchitvā ‘‘aṭṭha ghaṭe, bhante’’ti vutte ‘‘tena hi sve tvaṃ taṃ soḷasa ghaṭe pāyetvā samaṇena gotamena paṭipannavīthiyaṃ abhimukhaṃ kareyyāsī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Rājā nagare bheriṃ carāpesi – ‘‘sve nāḷāgiriṃ mattaṃ katvā nagare vissajjessati, nāgarā pātova sabbakiccāni katvā antaravīthiṃ mā paṭipajjiṃsū’’ti. Devadattopi rājanivesanā oruyha hatthisālaṃ gantvā hatthigopake āmantetvā ‘‘mayaṃ bhaṇe uccaṭṭhāniyaṃ nīcaṭṭhāne, nīcaṭṭhāniyaṃ vā uccaṭṭhāne kātuṃ samatthā, sace vo yasena attho, sve pātova nāḷāgiriṃ tikhiṇasurāya soḷasa ghaṭe pāyetvā samaṇassa gotamassa āgamanavelāya tuttatomarehi vijjhitvā kujjhāpetvā hatthisālaṃ bhindāpetvā samaṇena gotamena paṭipannavīthiyaṃ abhimukhaṃ katvā samaṇaṃ gotamaṃ jīvitakkhayaṃ pāpethā’’ti āha. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchiṃsu.
सा पवत्ति सकलनगरे वित्थारिका अहोसि। बुद्धधम्मसङ्घमामका उपासका तं सुत्वा सत्थारं उपसङ्कमित्वा ‘‘भन्ते, देवदत्तो रञ्ञा सद्धिं एकतो हुत्वा स्वे तुम्हेहि पटिपन्नवीथियं नाळागिरिं विस्सज्जापेस्सति, स्वे पिण्डाय अपविसित्वा इधेव होथ, मयं विहारेयेव बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स भिक्खं दस्सामा’’ति वदिंसु। सत्थापि ‘‘स्वे पिण्डाय न पविसिस्सामी’’ति अवत्वाव ‘‘अहं स्वे नाळागिरिं दमेत्वा पाटिहारियं कत्वा तित्थिये मद्दित्वा राजगहे पिण्डाय अचरित्वाव भिक्खुसङ्घपरिवुतो नगरा निक्खमित्वा वेळुवनमेव आगमिस्सामि, राजगहवासिनोपि बहूनि भत्तभाजनानि गहेत्वा वेळुवनमेव आगमिस्सन्ति, स्वे विहारेयेव भत्तग्गं भविस्सती’’ति इमिना कारणेन तेसं अधिवासेसि। ते तथागतस्स अधिवासनं विदित्वा भत्तभाजनानि आहरित्वा ‘‘विहारेयेव दानं दस्सामा’’ति पक्कमिंसु।
Sā pavatti sakalanagare vitthārikā ahosi. Buddhadhammasaṅghamāmakā upāsakā taṃ sutvā satthāraṃ upasaṅkamitvā ‘‘bhante, devadatto raññā saddhiṃ ekato hutvā sve tumhehi paṭipannavīthiyaṃ nāḷāgiriṃ vissajjāpessati, sve piṇḍāya apavisitvā idheva hotha, mayaṃ vihāreyeva buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa bhikkhaṃ dassāmā’’ti vadiṃsu. Satthāpi ‘‘sve piṇḍāya na pavisissāmī’’ti avatvāva ‘‘ahaṃ sve nāḷāgiriṃ dametvā pāṭihāriyaṃ katvā titthiye madditvā rājagahe piṇḍāya acaritvāva bhikkhusaṅghaparivuto nagarā nikkhamitvā veḷuvanameva āgamissāmi, rājagahavāsinopi bahūni bhattabhājanāni gahetvā veḷuvanameva āgamissanti, sve vihāreyeva bhattaggaṃ bhavissatī’’ti iminā kāraṇena tesaṃ adhivāsesi. Te tathāgatassa adhivāsanaṃ viditvā bhattabhājanāni āharitvā ‘‘vihāreyeva dānaṃ dassāmā’’ti pakkamiṃsu.
सत्थापि पठमयामे धम्मं देसेत्वा मज्झिमयामे देवतानं पञ्हं विस्सज्जेत्वा पच्छिमयामस्स पठमकोट्ठासे सीहसेय्यं कप्पेत्वा दुतियकोट्ठासे फलसमापत्तिया वीतिनामेत्वा ततियकोट्ठासे महाकरुणासमापत्तिं समापज्जित्वा वुट्ठाय बोधनेय्यबन्धवे ओलोकेन्तो नाळागिरिदमने चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयं दिस्वा विभाताय रत्तिया कतसरीरपटिजग्गनो हुत्वा आयस्मन्तं आनन्दं आमन्तेत्वा , ‘‘आनन्द, अज्ज राजगहपरिवत्तकेसु अट्ठारससु महाविहारेसु सब्बेसम्पि भिक्खूनं मयासद्धिं राजगहं पविसितुं आरोचेही’’ति आह। थेरो तथा अकासि। सब्बेपि भिक्खू वेळुवने सन्निपतिंसु। सत्था महाभिक्खुसङ्घपरिवुतो राजगहं पाविसि। अथ हत्थिमेण्डा यथानुसिट्ठं पटिपज्जिंसु, महन्तो समागमो अहोसि। सद्धासम्पन्ना मनुस्सा ‘‘अज्ज किर बुद्धनागस्स तिरच्छाननागेन सङ्गामो भविस्सति, अनूपमाय बुद्धलीलाय नाळागिरिदमनं पस्सिस्सामा’’ति पासादहम्मियगेहच्छदनादीनि अभिरुहित्वा अट्ठंसु। असद्धा पन मिच्छादिट्ठिका ‘‘अयं नाळागिरि चण्डो फरुसो मनुस्सघातको बुद्धादीनं गुणं न जानाति, सो अज्ज समणस्स गोतमस्स सुवण्णवण्णं सरीरं विद्धंसेत्वा जीवितक्खयं पापेस्सति, अज्ज पच्चामित्तस्स पिट्ठिं पस्सिस्सामा’’ति पासादादीसु अट्ठंसु।
Satthāpi paṭhamayāme dhammaṃ desetvā majjhimayāme devatānaṃ pañhaṃ vissajjetvā pacchimayāmassa paṭhamakoṭṭhāse sīhaseyyaṃ kappetvā dutiyakoṭṭhāse phalasamāpattiyā vītināmetvā tatiyakoṭṭhāse mahākaruṇāsamāpattiṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya bodhaneyyabandhave olokento nāḷāgiridamane caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayaṃ disvā vibhātāya rattiyā katasarīrapaṭijaggano hutvā āyasmantaṃ ānandaṃ āmantetvā , ‘‘ānanda, ajja rājagahaparivattakesu aṭṭhārasasu mahāvihāresu sabbesampi bhikkhūnaṃ mayāsaddhiṃ rājagahaṃ pavisituṃ ārocehī’’ti āha. Thero tathā akāsi. Sabbepi bhikkhū veḷuvane sannipatiṃsu. Satthā mahābhikkhusaṅghaparivuto rājagahaṃ pāvisi. Atha hatthimeṇḍā yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjiṃsu, mahanto samāgamo ahosi. Saddhāsampannā manussā ‘‘ajja kira buddhanāgassa tiracchānanāgena saṅgāmo bhavissati, anūpamāya buddhalīlāya nāḷāgiridamanaṃ passissāmā’’ti pāsādahammiyagehacchadanādīni abhiruhitvā aṭṭhaṃsu. Asaddhā pana micchādiṭṭhikā ‘‘ayaṃ nāḷāgiri caṇḍo pharuso manussaghātako buddhādīnaṃ guṇaṃ na jānāti, so ajja samaṇassa gotamassa suvaṇṇavaṇṇaṃ sarīraṃ viddhaṃsetvā jīvitakkhayaṃ pāpessati, ajja paccāmittassa piṭṭhiṃ passissāmā’’ti pāsādādīsu aṭṭhaṃsu.
हत्थीपि भगवन्तं आगच्छन्तं दिस्वा मनुस्से तासेन्तो गेहानि विद्धंसेन्तो सकटानि संचुण्णेन्तो सोण्डं उस्सापेत्वा पहट्ठकण्णवालो पब्बतो विय अज्झोत्थरन्तो येन भगवा तेनाभिधावि। तं आगच्छन्तं दिस्वा भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘अयं, भन्ते, नाळागिरि चण्डो फरुसो मनुस्सघातको इमं रच्छं पटिपन्नो, न खो पनायं बुद्धादिगुणं जानाति, पटिक्कमतु, भन्ते, भगवा, पटिक्कमतु सुगतो’’ति। मा, भिक्खवे, भायित्थ, पटिबलो अहं नाळागिरिं दमेतुन्ति। अथायस्मा सारिपुत्तो सत्थारं याचि – ‘‘भन्ते, पितु उप्पन्नकिच्चं नाम जेट्ठपुत्तस्स भारो, अहमेव तं दमेमी’’ति। अथ नं सत्था, ‘‘सारिपुत्त, बुद्धबलं नाम अञ्ञं, सावकबलं अञ्ञं, तिट्ठ त्व’’न्ति पटिबाहि। एवं येभुय्येन असीति महाथेरा याचिंसु। सत्था सब्बेपि पटिबाहि। अथ आयस्मा आनन्दो सत्थरि बलवसिनेहेन अधिवासेतुं असक्कोन्तो ‘‘अयं हत्थी पठमं मं मारेतू’’ति तथागतस्सत्थाय जीवितं परिच्चजित्वा गन्त्वा सत्थु पुरतो अट्ठासि। अथ नं सत्था ‘‘अपेहि, आनन्द, मा मे पुरतो अट्ठासी’’ति आह। ‘‘भन्ते, अयं हत्थी चण्डो फरुसो मनुस्सघातको कप्पुट्ठानग्गिसदिसो पठमं मं मारेत्वा पच्छा तुम्हाकं सन्तिकं आगच्छतू’’ति थेरो अवच। यावततियं वुच्चमानोपि तथेव अट्ठासि न पटिक्कमि। अथ नं भगवा इद्धिबलेन पटिक्कमापेत्वा भिक्खूनं अन्तरे ठपेसि।
Hatthīpi bhagavantaṃ āgacchantaṃ disvā manusse tāsento gehāni viddhaṃsento sakaṭāni saṃcuṇṇento soṇḍaṃ ussāpetvā pahaṭṭhakaṇṇavālo pabbato viya ajjhottharanto yena bhagavā tenābhidhāvi. Taṃ āgacchantaṃ disvā bhikkhū bhagavantaṃ etadavocuṃ – ‘‘ayaṃ, bhante, nāḷāgiri caṇḍo pharuso manussaghātako imaṃ racchaṃ paṭipanno, na kho panāyaṃ buddhādiguṇaṃ jānāti, paṭikkamatu, bhante, bhagavā, paṭikkamatu sugato’’ti. Mā, bhikkhave, bhāyittha, paṭibalo ahaṃ nāḷāgiriṃ dametunti. Athāyasmā sāriputto satthāraṃ yāci – ‘‘bhante, pitu uppannakiccaṃ nāma jeṭṭhaputtassa bhāro, ahameva taṃ damemī’’ti. Atha naṃ satthā, ‘‘sāriputta, buddhabalaṃ nāma aññaṃ, sāvakabalaṃ aññaṃ, tiṭṭha tva’’nti paṭibāhi. Evaṃ yebhuyyena asīti mahātherā yāciṃsu. Satthā sabbepi paṭibāhi. Atha āyasmā ānando satthari balavasinehena adhivāsetuṃ asakkonto ‘‘ayaṃ hatthī paṭhamaṃ maṃ māretū’’ti tathāgatassatthāya jīvitaṃ pariccajitvā gantvā satthu purato aṭṭhāsi. Atha naṃ satthā ‘‘apehi, ānanda, mā me purato aṭṭhāsī’’ti āha. ‘‘Bhante, ayaṃ hatthī caṇḍo pharuso manussaghātako kappuṭṭhānaggisadiso paṭhamaṃ maṃ māretvā pacchā tumhākaṃ santikaṃ āgacchatū’’ti thero avaca. Yāvatatiyaṃ vuccamānopi tatheva aṭṭhāsi na paṭikkami. Atha naṃ bhagavā iddhibalena paṭikkamāpetvā bhikkhūnaṃ antare ṭhapesi.
तस्मिं खणे एका इत्थी नाळागिरिं दिस्वा मरणभयभीता पलायमाना अङ्केन गहितं दारकं हत्थिनो च तथागतस्स च अन्तरे छड्डेत्वा पलायि। हत्थी तं अनुबन्धित्वा निवत्तित्वा दारकस्स सन्तिकं अगमासि। तदा दारको महारवं रवि। सत्था नाळागिरिं ओदिस्सकमेत्ताय फरित्वा सुमधुरं ब्रह्मस्सरं निच्छारेत्वा ‘‘अम्भो नाळागिरि तं सोळस सुराघटे पायेत्वा मत्तं करोन्ता न ‘अञ्ञं गण्हिस्सती’ति करिंसु, ‘मं गण्हिस्सती’ति पन करिंसु, मा अकारणेन जङ्घायो किलमेन्तो विचरि, इतो एही’’ति पक्कोसि। सो सत्थु वचनं सुत्वा अक्खीनि उम्मीलेत्वा भगवतो रूपसिरिं ओलोकेत्वा पटिलद्धसंवेगो बुद्धतेजेन पच्छिन्नसुरामदो सोण्डं ओलम्बेन्तो कण्णे चालेन्तो आगन्त्वा तथागतस्स पादेसु पति। अथ नं सत्था, ‘‘नाळागिरि, त्वं तिरच्छानहत्थी, अहं बुद्धवारणो, इतो पट्ठाय मा चण्डो फरुसो मनुस्सघातको भव, सब्बसत्तेसु मेत्तचित्तं पटिलभा’’ति वत्वा दक्खिणहत्थं पसारेत्वा कुम्भे परामसित्वा –
Tasmiṃ khaṇe ekā itthī nāḷāgiriṃ disvā maraṇabhayabhītā palāyamānā aṅkena gahitaṃ dārakaṃ hatthino ca tathāgatassa ca antare chaḍḍetvā palāyi. Hatthī taṃ anubandhitvā nivattitvā dārakassa santikaṃ agamāsi. Tadā dārako mahāravaṃ ravi. Satthā nāḷāgiriṃ odissakamettāya pharitvā sumadhuraṃ brahmassaraṃ nicchāretvā ‘‘ambho nāḷāgiri taṃ soḷasa surāghaṭe pāyetvā mattaṃ karontā na ‘aññaṃ gaṇhissatī’ti kariṃsu, ‘maṃ gaṇhissatī’ti pana kariṃsu, mā akāraṇena jaṅghāyo kilamento vicari, ito ehī’’ti pakkosi. So satthu vacanaṃ sutvā akkhīni ummīletvā bhagavato rūpasiriṃ oloketvā paṭiladdhasaṃvego buddhatejena pacchinnasurāmado soṇḍaṃ olambento kaṇṇe cālento āgantvā tathāgatassa pādesu pati. Atha naṃ satthā, ‘‘nāḷāgiri, tvaṃ tiracchānahatthī, ahaṃ buddhavāraṇo, ito paṭṭhāya mā caṇḍo pharuso manussaghātako bhava, sabbasattesu mettacittaṃ paṭilabhā’’ti vatvā dakkhiṇahatthaṃ pasāretvā kumbhe parāmasitvā –
‘‘मा कुञ्जर नागमासदो, दुक्खो हि कुञ्जर नागमासदो।
‘‘Mā kuñjara nāgamāsado, dukkho hi kuñjara nāgamāsado;
न हि नागहतस्स कुञ्जर, सुगति होति इतो परं यतो॥
Na hi nāgahatassa kuñjara, sugati hoti ito paraṃ yato.
‘‘मा च मदो मा च पमादो, न हि पमत्ता सुगतिं वजन्ति ते।
‘‘Mā ca mado mā ca pamādo, na hi pamattā sugatiṃ vajanti te;
त्वञ्ञेव तथा करिस्ससि, येन त्वं सुगतिं गमिस्ससी’’ति॥ (चूळव॰ ३४२) –
Tvaññeva tathā karissasi, yena tvaṃ sugatiṃ gamissasī’’ti. (cūḷava. 342) –
धम्मं देसेसि।
Dhammaṃ desesi.
तस्स सकलसरीरं पीतिया निरन्तरं फुटं अहोसि। सचे किर तिरच्छानगतो नाभविस्सा, सोतापत्तिफलं अधिगमिस्सा। मनुस्सा तं पाटिहारियं दिस्वा उन्नदिंसु अप्फोटिंसु, सञ्जातसोमनस्सा नानाभरणानि खिपिंसु, तानि हत्थिस्स सरीरं पटिच्छादयिंसु। ततो पट्ठाय नाळागिरि धनपालको नाम जातो। तस्मिं खो पन धनपालकसमागमे चतुरासीति पाणसहस्सानि अमतं पिविंसु। सत्था धनपालकं पञ्चसु सीलेसु पतिट्ठापेसि। सो सोण्डाय भगवतो पादे पंसूनि गहेत्वा उपरि मुद्धनि आकिरित्वा पटिकुटितोव पटिक्कमित्वा दस्सनूपचारे ठितो दसबलं वन्दित्वा निवत्तित्वा हत्थिसालं पाविसि। ततो पट्ठाय दन्तसुदन्तो हुत्वा न कञ्चि विहेठेति। सत्था निप्फन्नमनोरथो ‘‘येहि यं धनं खित्तं, तेसञ्ञेव तं होतू’’ति अधिट्ठाय ‘‘अज्ज मया महन्तं पाटिहारियं कतं, इमस्मिं नगरे पिण्डाय चरणं अप्पटिरूप’’न्ति तित्थिये मद्दित्वा भिक्खुसङ्घपरिवुतो जयप्पत्तो विय खत्तियो नगरा निक्खमित्वा वेळुवनमेव गतो। नगरवासिनो बहुं अन्नपानखादनीयं आदाय विहारं गन्त्वा महादानं पवत्तयिंसु।
Tassa sakalasarīraṃ pītiyā nirantaraṃ phuṭaṃ ahosi. Sace kira tiracchānagato nābhavissā, sotāpattiphalaṃ adhigamissā. Manussā taṃ pāṭihāriyaṃ disvā unnadiṃsu apphoṭiṃsu, sañjātasomanassā nānābharaṇāni khipiṃsu, tāni hatthissa sarīraṃ paṭicchādayiṃsu. Tato paṭṭhāya nāḷāgiri dhanapālako nāma jāto. Tasmiṃ kho pana dhanapālakasamāgame caturāsīti pāṇasahassāni amataṃ piviṃsu. Satthā dhanapālakaṃ pañcasu sīlesu patiṭṭhāpesi. So soṇḍāya bhagavato pāde paṃsūni gahetvā upari muddhani ākiritvā paṭikuṭitova paṭikkamitvā dassanūpacāre ṭhito dasabalaṃ vanditvā nivattitvā hatthisālaṃ pāvisi. Tato paṭṭhāya dantasudanto hutvā na kañci viheṭheti. Satthā nipphannamanoratho ‘‘yehi yaṃ dhanaṃ khittaṃ, tesaññeva taṃ hotū’’ti adhiṭṭhāya ‘‘ajja mayā mahantaṃ pāṭihāriyaṃ kataṃ, imasmiṃ nagare piṇḍāya caraṇaṃ appaṭirūpa’’nti titthiye madditvā bhikkhusaṅghaparivuto jayappatto viya khattiyo nagarā nikkhamitvā veḷuvanameva gato. Nagaravāsino bahuṃ annapānakhādanīyaṃ ādāya vihāraṃ gantvā mahādānaṃ pavattayiṃsu.
तं दिवसं सायन्हसमये धम्मसभं पूरेत्वा सन्निसिन्ना भिक्खू कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘आवुसो, आयस्मता आनन्देन तथागतस्सत्थाय अत्तनो जीवितं परिच्चजन्तेन दुक्करं कतं, नाळागिरिं दिस्वा सत्थारा तिक्खत्तुं पटिबाहियमानोपि नापगतो, अहो दुक्करकारको, आवुसो, आयस्मा आनन्दो’’ति। सत्था ‘‘आनन्दस्स गुणकथा पवत्तति, गन्तब्बं मया एत्था’’ति गन्धकुटितो निक्खमित्वा आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि आनन्दो तिरच्छानयोनियं निब्बत्तोपि ममत्थाय जीवितं परिच्चजियेवा’’ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Taṃ divasaṃ sāyanhasamaye dhammasabhaṃ pūretvā sannisinnā bhikkhū kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, āyasmatā ānandena tathāgatassatthāya attano jīvitaṃ pariccajantena dukkaraṃ kataṃ, nāḷāgiriṃ disvā satthārā tikkhattuṃ paṭibāhiyamānopi nāpagato, aho dukkarakārako, āvuso, āyasmā ānando’’ti. Satthā ‘‘ānandassa guṇakathā pavattati, gantabbaṃ mayā etthā’’ti gandhakuṭito nikkhamitvā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi ānando tiracchānayoniyaṃ nibbattopi mamatthāya jīvitaṃ pariccajiyevā’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते महिंसकरट्ठे सागलनगरे सागलो नाम राजा धम्मेन रज्जं कारेसि। तदा नगरतो अविदूरे एकस्मिं नेसादगामके अञ्ञतरो नेसादो पासेहि सकुणे बन्धित्वा नगरे विक्किणन्तो जीविकं कप्पेसि। नगरतो च अविदूरे आवट्टतो द्वादसयोजनो मानुसियो नाम पदुमसरो अहोसि पञ्चवण्णपदुमसञ्छन्नो। तत्थ नानप्पकारो सकुणसङ्घो ओतरि। सो नेसादो तत्थ अनियामेन पासे ओड्डेसि। तस्मिं काले धतरट्ठो हंसराजा छन्नवुतिहंससहस्सपरिवारो चित्तकूटपब्बते सुवण्णगुहायं वसति, सुमुखो नामस्स सेनापति अहोसि। अथेकदिवसं ततो हंसयूथा कतिपया सुवण्णहंसा मानुसियं सरं गन्त्वा पहूतगोचरे तस्मिं यथासुखं विचरित्वा सुहिता चित्तकूटं आगन्त्वा धतरट्ठस्स आरोचेसुं – ‘‘महाराज, मनुस्सपथे मानुसियो नाम पदुमसरो सम्पन्नगोचरो, तत्थ गोचरं गण्हितुं गच्छामा’’ति। सो ‘‘मनुस्सपथो नाम सासङ्को सप्पटिभयो, मा वो रुच्चित्था’’ति पटिक्खिपित्वापि तेहि पुनप्पुनं वुच्चमानो ‘‘सचे तुम्हाकं रुच्चति, गच्छामा’’ति सपरिवारो तं सरं अगमासि। सो आकासा ओतरन्तो पादं पासे पवेसेन्तोयेव ओतरि। अथस्स पासो पादं अयपट्टकेन कड्ढन्तो विय आबन्धित्वा गण्हि। अथस्स ‘‘छिन्दिस्सामि न’’न्ति आकड्ढन्तस्स पठमवारे चम्मं छिज्जि, दुतियवारे मंसं छिज्जि, ततियवारे न्हारु छिज्जि, पासो अट्ठिं आहच्च अट्ठासि, लोहितं पग्घरि, बलववेदना पवत्तिंसु।
Atīte mahiṃsakaraṭṭhe sāgalanagare sāgalo nāma rājā dhammena rajjaṃ kāresi. Tadā nagarato avidūre ekasmiṃ nesādagāmake aññataro nesādo pāsehi sakuṇe bandhitvā nagare vikkiṇanto jīvikaṃ kappesi. Nagarato ca avidūre āvaṭṭato dvādasayojano mānusiyo nāma padumasaro ahosi pañcavaṇṇapadumasañchanno. Tattha nānappakāro sakuṇasaṅgho otari. So nesādo tattha aniyāmena pāse oḍḍesi. Tasmiṃ kāle dhataraṭṭho haṃsarājā channavutihaṃsasahassaparivāro cittakūṭapabbate suvaṇṇaguhāyaṃ vasati, sumukho nāmassa senāpati ahosi. Athekadivasaṃ tato haṃsayūthā katipayā suvaṇṇahaṃsā mānusiyaṃ saraṃ gantvā pahūtagocare tasmiṃ yathāsukhaṃ vicaritvā suhitā cittakūṭaṃ āgantvā dhataraṭṭhassa ārocesuṃ – ‘‘mahārāja, manussapathe mānusiyo nāma padumasaro sampannagocaro, tattha gocaraṃ gaṇhituṃ gacchāmā’’ti. So ‘‘manussapatho nāma sāsaṅko sappaṭibhayo, mā vo ruccitthā’’ti paṭikkhipitvāpi tehi punappunaṃ vuccamāno ‘‘sace tumhākaṃ ruccati, gacchāmā’’ti saparivāro taṃ saraṃ agamāsi. So ākāsā otaranto pādaṃ pāse pavesentoyeva otari. Athassa pāso pādaṃ ayapaṭṭakena kaḍḍhanto viya ābandhitvā gaṇhi. Athassa ‘‘chindissāmi na’’nti ākaḍḍhantassa paṭhamavāre cammaṃ chijji, dutiyavāre maṃsaṃ chijji, tatiyavāre nhāru chijji, pāso aṭṭhiṃ āhacca aṭṭhāsi, lohitaṃ pagghari, balavavedanā pavattiṃsu.
सो चिन्तेसि – ‘‘सचाहं बद्धरवं रविस्सामि, ञातका मे उत्रस्ता हुत्वा गोचरं अग्गण्हित्वा छातज्झत्ताव पलायन्ता दुब्बलताय महासमुद्दे पतिस्सन्ती’’ति। सो वेदनं अधिवासेत्वा ञातीनं यावदत्थं चरित्वा हंसानं कीळनकाले महन्तेन सद्देन बद्धरवं रवि। तं सुत्वा ते हंसा मरणभयतज्जिता वग्गवग्गा हुत्वा चित्तकूटाभिमुखा पक्कमिंसु। तेसु पक्कन्तेसु सुमुखो हंससेनापति ‘‘कच्चि नु खो इदं भयं महाराजस्स उप्पन्नं, जानिस्सामि न’’न्ति वेगेन पक्खन्दित्वा पुरतो गच्छन्तस्स हंसगणस्स अन्तरे महासत्तं अदिस्वा मज्झिमहंसगणं विचिनि, तत्थपि अदिस्वा पच्छिमहंसगणं विचिनि, तत्थपि अदिस्वा ‘‘निस्संसयं तस्सेवेदं भयं उप्पन्न’’न्ति निवत्तित्वा आगच्छन्तो महासत्तं पासे बद्धं लोहितमक्खितं दुक्खातुरं पङ्कपिट्ठे निपन्नं दिस्वा ‘‘मा भायि, महाराज, अहं मम जीवितं परिच्चजित्वा तुम्हे पासतो मोचेस्सामी’’ति वदन्तो ओतरित्वा महासत्तं अस्सासेन्तोव पङ्कपिट्ठे निसीदि। अथ नं वीमंसन्तो महासत्तो पठमं गाथमाह –
So cintesi – ‘‘sacāhaṃ baddharavaṃ ravissāmi, ñātakā me utrastā hutvā gocaraṃ aggaṇhitvā chātajjhattāva palāyantā dubbalatāya mahāsamudde patissantī’’ti. So vedanaṃ adhivāsetvā ñātīnaṃ yāvadatthaṃ caritvā haṃsānaṃ kīḷanakāle mahantena saddena baddharavaṃ ravi. Taṃ sutvā te haṃsā maraṇabhayatajjitā vaggavaggā hutvā cittakūṭābhimukhā pakkamiṃsu. Tesu pakkantesu sumukho haṃsasenāpati ‘‘kacci nu kho idaṃ bhayaṃ mahārājassa uppannaṃ, jānissāmi na’’nti vegena pakkhanditvā purato gacchantassa haṃsagaṇassa antare mahāsattaṃ adisvā majjhimahaṃsagaṇaṃ vicini, tatthapi adisvā pacchimahaṃsagaṇaṃ vicini, tatthapi adisvā ‘‘nissaṃsayaṃ tassevedaṃ bhayaṃ uppanna’’nti nivattitvā āgacchanto mahāsattaṃ pāse baddhaṃ lohitamakkhitaṃ dukkhāturaṃ paṅkapiṭṭhe nipannaṃ disvā ‘‘mā bhāyi, mahārāja, ahaṃ mama jīvitaṃ pariccajitvā tumhe pāsato mocessāmī’’ti vadanto otaritvā mahāsattaṃ assāsentova paṅkapiṭṭhe nisīdi. Atha naṃ vīmaṃsanto mahāsatto paṭhamaṃ gāthamāha –
१.
1.
‘‘सुमुख अनुपचिनन्ता, पक्कमन्ति विहङ्गमा।
‘‘Sumukha anupacinantā, pakkamanti vihaṅgamā;
गच्छ तुवम्पि मा कङ्खि, नत्थि बद्धे सहायता’’ति॥
Gaccha tuvampi mā kaṅkhi, natthi baddhe sahāyatā’’ti.
तत्थ अनुपचिनन्ताति सिनेहेन आलयवसेन अनोलोकेन्ता। पक्कमन्तीति एते छन्नवुति हंससहस्सा ञातिविहङ्गमा मं छड्डेत्वा गच्छन्ति, त्वम्पि गच्छ, मा इध वासं आकङ्खि, एवञ्हि पासेन बद्धे मयि सहायता नाम नत्थि, न हि ते अहं इदानि किञ्चि सहायकिच्चं कातुं सक्खिस्सामि, किं ते मया निरूपकारेन, पपञ्चं अकत्वा गच्छेवाति वदति।
Tattha anupacinantāti sinehena ālayavasena anolokentā. Pakkamantīti ete channavuti haṃsasahassā ñātivihaṅgamā maṃ chaḍḍetvā gacchanti, tvampi gaccha, mā idha vāsaṃ ākaṅkhi, evañhi pāsena baddhe mayi sahāyatā nāma natthi, na hi te ahaṃ idāni kiñci sahāyakiccaṃ kātuṃ sakkhissāmi, kiṃ te mayā nirūpakārena, papañcaṃ akatvā gacchevāti vadati.
इतो परं –
Ito paraṃ –
२.
2.
‘‘गच्छे वाहं न वा गच्छे, न तेन अमरो सियं।
‘‘Gacche vāhaṃ na vā gacche, na tena amaro siyaṃ;
सुखितं तं उपासित्वा, दुक्खितं तं कथं जहे॥
Sukhitaṃ taṃ upāsitvā, dukkhitaṃ taṃ kathaṃ jahe.
३.
3.
‘‘मरणं वा तया सद्धिं, जीवितं वा तया विना।
‘‘Maraṇaṃ vā tayā saddhiṃ, jīvitaṃ vā tayā vinā;
तदेव मरणं सेय्यो, यञ्चे जीवे तया विना॥
Tadeva maraṇaṃ seyyo, yañce jīve tayā vinā.
४.
4.
‘‘नेस धम्मो महाराज, यं तं एवं गतं जहे।
‘‘Nesa dhammo mahārāja, yaṃ taṃ evaṃ gataṃ jahe;
या गति तुय्हं सा मय्हं, रुच्चते विहगाधिप॥
Yā gati tuyhaṃ sā mayhaṃ, ruccate vihagādhipa.
५.
5.
‘‘का नु पासेन बद्धस्स, गति अञ्ञा महानसा।
‘‘Kā nu pāsena baddhassa, gati aññā mahānasā;
सा कथं चेतयानस्स, मुत्तस्स तव रुच्चति॥
Sā kathaṃ cetayānassa, muttassa tava ruccati.
६.
6.
‘‘कं वा त्वं पस्ससे अत्थं, मम तुय्हञ्च पक्खिम।
‘‘Kaṃ vā tvaṃ passase atthaṃ, mama tuyhañca pakkhima;
ञातीनं वावसिट्ठानं, उभिन्नं जीवितक्खये॥
Ñātīnaṃ vāvasiṭṭhānaṃ, ubhinnaṃ jīvitakkhaye.
७.
7.
‘‘यं न कञ्चनदेपिञ्छ, अन्धेन तमसा गतं।
‘‘Yaṃ na kañcanadepiñcha, andhena tamasā gataṃ;
तादिसे सञ्चजं पाणं, कमत्थमभिजोतये॥
Tādise sañcajaṃ pāṇaṃ, kamatthamabhijotaye.
८.
8.
‘‘कथं नु पततं सेट्ठ, धम्मे अत्थं न बुज्झसि।
‘‘Kathaṃ nu patataṃ seṭṭha, dhamme atthaṃ na bujjhasi;
धम्मो अपचितो सन्तो, अत्थं दस्सेति पाणिनं॥
Dhammo apacito santo, atthaṃ dasseti pāṇinaṃ.
९.
9.
‘‘सोहं धम्मं अपेक्खानो, धम्मा चत्थं समुट्ठितं।
‘‘Sohaṃ dhammaṃ apekkhāno, dhammā catthaṃ samuṭṭhitaṃ;
भत्तिञ्च तयि सम्पस्सं, नावकङ्खामि जीवितं॥
Bhattiñca tayi sampassaṃ, nāvakaṅkhāmi jīvitaṃ.
१०. ‘‘अद्धा एसो सतं धम्मो, यो मित्तो मित्तमापदे।
10. ‘‘Addhā eso sataṃ dhammo, yo mitto mittamāpade.
न चजे जीवितस्सापि, हेतुधम्ममनुस्सरं॥
Na caje jīvitassāpi, hetudhammamanussaraṃ.
११.
11.
‘‘स्वायं धम्मो च ते चिण्णो, भत्ति च विदिता मयि।
‘‘Svāyaṃ dhammo ca te ciṇṇo, bhatti ca viditā mayi;
कामं करस्सु मय्हेतं, गच्छेवानुमतो मया॥
Kāmaṃ karassu mayhetaṃ, gacchevānumato mayā.
१२.
12.
‘‘अपि त्वेवं गते काले, यं खण्डं ञातिनं मया।
‘‘Api tvevaṃ gate kāle, yaṃ khaṇḍaṃ ñātinaṃ mayā;
तया तं बुद्धिसम्पन्नं, अस्स परमसंवुतं॥
Tayā taṃ buddhisampannaṃ, assa paramasaṃvutaṃ.
१३.
13.
‘‘इच्चेवं मन्तयन्तानं, अरियानं अरियवुत्तिनं।
‘‘Iccevaṃ mantayantānaṃ, ariyānaṃ ariyavuttinaṃ;
पच्चदिस्सथ नेसादो, आतुरानमिवन्तको॥
Paccadissatha nesādo, āturānamivantako.
१४.
14.
‘‘ते सत्तुमभिसञ्चिक्ख, दीघरत्तं हिता दिजा।
‘‘Te sattumabhisañcikkha, dīgharattaṃ hitā dijā;
तुण्हीमासित्थ उभयो, न सञ्चलेसुमासना॥
Tuṇhīmāsittha ubhayo, na sañcalesumāsanā.
१५.
15.
‘‘धतरट्ठे च दिस्वान, समुड्डेन्ते ततो ततो।
‘‘Dhataraṭṭhe ca disvāna, samuḍḍente tato tato;
अभिक्खमथ वेगेन, दिजसत्तु दिजाधिपे॥
Abhikkhamatha vegena, dijasattu dijādhipe.
१६.
16.
‘‘सो च वेगेनभिक्कम्म, आसज्ज परमे दिजे।
‘‘So ca vegenabhikkamma, āsajja parame dije;
पच्चकमित्थ नेसादो, बद्धा इति विचिन्तयं॥
Paccakamittha nesādo, baddhā iti vicintayaṃ.
१७.
17.
‘‘एकंव बद्धमासीनं, अबद्धञ्च पुनापरं।
‘‘Ekaṃva baddhamāsīnaṃ, abaddhañca punāparaṃ;
आसज्ज बद्धमासीनं, पेक्खमानमदीनवं॥
Āsajja baddhamāsīnaṃ, pekkhamānamadīnavaṃ.
१८.
18.
‘‘ततो सो विमतोयेव, पण्डरे अज्झभासथ।
‘‘Tato so vimatoyeva, paṇḍare ajjhabhāsatha;
पवड्ढकाये आसीने, दिजसङ्घगणाधिपे॥
Pavaḍḍhakāye āsīne, dijasaṅghagaṇādhipe.
१९.
19.
‘‘यं नु पासेन महता, बद्धो न कुरुते दिसं।
‘‘Yaṃ nu pāsena mahatā, baddho na kurute disaṃ;
अथ कस्मा अबद्धो त्वं, बली पक्खि न गच्छसि॥
Atha kasmā abaddho tvaṃ, balī pakkhi na gacchasi.
२०.
20.
‘‘किं नु त्यायं दिजो होति, मुत्तो बद्धं उपाससि।
‘‘Kiṃ nu tyāyaṃ dijo hoti, mutto baddhaṃ upāsasi;
ओहाय सकुणा यन्ति, किं एको अवहीयसि॥
Ohāya sakuṇā yanti, kiṃ eko avahīyasi.
२१.
21.
‘‘राजा मे सो दिजामित्त, सखा पाणसमो च मे।
‘‘Rājā me so dijāmitta, sakhā pāṇasamo ca me;
नेव नं विजहिस्सामि, याव कालस्स परियायं॥
Neva naṃ vijahissāmi, yāva kālassa pariyāyaṃ.
२२.
22.
‘‘कथं पनायं विहङ्गो, नाद्दस पासमोड्डितं।
‘‘Kathaṃ panāyaṃ vihaṅgo, nāddasa pāsamoḍḍitaṃ;
पदञ्हेतं महन्तानं, बोद्धुमरहन्ति आपदं॥
Padañhetaṃ mahantānaṃ, boddhumarahanti āpadaṃ.
२३.
23.
‘‘यदा पराभवो होति, पोसो जीवितसङ्खये।
‘‘Yadā parābhavo hoti, poso jīvitasaṅkhaye;
अथ जालञ्च पासञ्च, आसज्जापि न बुज्झति॥
Atha jālañca pāsañca, āsajjāpi na bujjhati.
२४.
24.
‘‘अपि त्वेव महापञ्ञ, पासा बहुविधा तता।
‘‘Api tveva mahāpañña, pāsā bahuvidhā tatā;
गुय्हमासज्ज बज्झन्ति, अथेवं जीवितक्खये’’ति॥ –
Guyhamāsajja bajjhanti, athevaṃ jīvitakkhaye’’ti. –
इमासं गाथानं सम्बन्धो पाळिनयेनेव वेदितब्बो।
Imāsaṃ gāthānaṃ sambandho pāḷinayeneva veditabbo.
तत्थ गच्छे वाति, महाराज, अहं इतो गच्छेय्यं वा न वा, नाहं तेन गमनेन वा अगमनेन वा अमरो सियं, अहञ्हि इतो गतोपि अगतोपि मरणतो अमुत्तोव, इतो पुब्बे पन सुखितं तं उपासित्वा इदानि दुक्खितं तं कथं जहेय्यन्ति वदति। मरणं वाति मम अगच्छन्तस्स वा तया सद्धिं मरणं भवेय्य, गच्छन्तस्स वा तया विना जीवितं। तेसु द्वीसु यं तया सद्धिं मरणं, तदेव मे वरं, यं तया विना जीवेय्यं, न मे तं वरन्ति अत्थो। रुच्चतेति या तव गति निप्फत्ति, साव मय्हं रुच्चति। सा कथन्ति सम्म सुमुख मम ताव दळ्हेन वालपासेन बद्धस्स परहत्थं गतस्स सा गति रुच्चतु, तव पन चेतयानस्स सचेतनस्स पञ्ञवतो मुत्तस्स कथं रुच्चति।
Tattha gacche vāti, mahārāja, ahaṃ ito gaccheyyaṃ vā na vā, nāhaṃ tena gamanena vā agamanena vā amaro siyaṃ, ahañhi ito gatopi agatopi maraṇato amuttova, ito pubbe pana sukhitaṃ taṃ upāsitvā idāni dukkhitaṃ taṃ kathaṃ jaheyyanti vadati. Maraṇaṃ vāti mama agacchantassa vā tayā saddhiṃ maraṇaṃ bhaveyya, gacchantassa vā tayā vinā jīvitaṃ. Tesu dvīsu yaṃ tayā saddhiṃ maraṇaṃ, tadeva me varaṃ, yaṃ tayā vinā jīveyyaṃ, na me taṃ varanti attho. Ruccateti yā tava gati nipphatti, sāva mayhaṃ ruccati. Sā kathanti samma sumukha mama tāva daḷhena vālapāsena baddhassa parahatthaṃ gatassa sā gati ruccatu, tava pana cetayānassa sacetanassa paññavato muttassa kathaṃ ruccati.
पक्खिमाति पक्खसम्पन्न। उभिन्नन्ति अम्हाकं द्विन्नं जीवितक्खये सति त्वं मम वा तव वा अवसिट्ठञातीनं वा कं अत्थं पस्ससि। यं नाति एत्थ न-कारो उपमाने। कञ्चनदेपिञ्छाति कञ्चनद्वेपिञ्छ, अयमेव वा पाठो, कञ्चनसदिसउभयपक्खाति अत्थो। तमसाति तमसि। गतन्ति कतं, अयमेव वा पाठो। पुरिमस्स न-कारस्स इमिना सम्बन्धो, ‘‘न कत’’न्ति कतं वियाति अत्थो। इदं वुत्तं होति – तयि पाणं चजन्तेपि अचजन्तेपि मम जीवितस्स अभावा यं तव पाणसञ्चजनं, तं अन्धेन तमसि कतं विय किञ्चिदेव रूपकम्मं अपच्चक्खगुणं, तादिसे तव अपच्चक्खगुणे पाणसञ्चजने त्वं पाणं सञ्चजन्तो कमत्थं जोतेय्यासीति।
Pakkhimāti pakkhasampanna. Ubhinnanti amhākaṃ dvinnaṃ jīvitakkhaye sati tvaṃ mama vā tava vā avasiṭṭhañātīnaṃ vā kaṃ atthaṃ passasi. Yaṃ nāti ettha na-kāro upamāne. Kañcanadepiñchāti kañcanadvepiñcha, ayameva vā pāṭho, kañcanasadisaubhayapakkhāti attho. Tamasāti tamasi. Gatanti kataṃ, ayameva vā pāṭho. Purimassa na-kārassa iminā sambandho, ‘‘na kata’’nti kataṃ viyāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – tayi pāṇaṃ cajantepi acajantepi mama jīvitassa abhāvā yaṃ tava pāṇasañcajanaṃ, taṃ andhena tamasi kataṃ viya kiñcideva rūpakammaṃ apaccakkhaguṇaṃ, tādise tava apaccakkhaguṇe pāṇasañcajane tvaṃ pāṇaṃ sañcajanto kamatthaṃ joteyyāsīti.
धम्मो अपचितो सन्तोति धम्मो पूजितो मानितो समानो। अत्थं दस्सेतीति वुद्धिं दस्सेति। अपेक्खानोति अपेक्खन्तो। धम्मा चत्थन्ति धम्मतो च अत्थं समुट्ठितं पस्सन्तो । भत्तिन्ति सिनेहं। सतं धम्मोति पण्डितानं सभावो। यो मित्तोति यो मित्तो आपदासु मित्तं न चजे, तस्स अचजन्तस्स मित्तस्स एस सभावो नाम अद्धा सतं धम्मो। विदिताति पाकटा जाता। कामं करस्सूति एतं मम कामं मया इच्छितं मम वचनं करस्सु। अपि त्वेवं गते कालेति अपि तु एवं गते काले मयि इमस्मिं ठाने पासेन बद्धे। परमसंवुतन्ति परमपरिपुण्णं।
Dhammo apacito santoti dhammo pūjito mānito samāno. Atthaṃ dassetīti vuddhiṃ dasseti. Apekkhānoti apekkhanto. Dhammā catthanti dhammato ca atthaṃ samuṭṭhitaṃ passanto . Bhattinti sinehaṃ. Sataṃ dhammoti paṇḍitānaṃ sabhāvo. Yo mittoti yo mitto āpadāsu mittaṃ na caje, tassa acajantassa mittassa esa sabhāvo nāma addhā sataṃ dhammo. Viditāti pākaṭā jātā. Kāmaṃ karassūti etaṃ mama kāmaṃ mayā icchitaṃ mama vacanaṃ karassu. Api tvevaṃ gate kāleti api tu evaṃ gate kāle mayi imasmiṃ ṭhāne pāsena baddhe. Paramasaṃvutanti paramaparipuṇṇaṃ.
इच्चेवं मन्तयन्तानन्ति ‘‘गच्छ, न गच्छामी’’ति एवं कथेन्तानं अरियानन्ति आचारअरियानं। पच्चदिस्सथाति कासायानि निवासेत्वा रत्तमालं पिळन्धित्वा मुग्गरं आदाय आगच्छन्तो अदिस्सथ। आतुरानन्ति गिलानानं मच्चु विय। अभिसञ्चिक्खाति, भिक्खवे, ते उभोपि सत्तुं आयन्तं पस्सित्वा। हिताति दीघरत्तं अञ्ञमञ्ञस्स हिता मुदुचित्ता। न सञ्चलेसुमासनाति आसनतो न चलिंसु, यथानिसिन्नाव अहेसुं। सुमुखो पन ‘‘अयं नेसादो आगन्त्वा पहरन्तो मं पठमं पहरतू’’ति चिन्तेत्वा महासत्तं पच्छतो कत्वा निसीदि।
Iccevaṃ mantayantānanti ‘‘gaccha, na gacchāmī’’ti evaṃ kathentānaṃ ariyānanti ācāraariyānaṃ. Paccadissathāti kāsāyāni nivāsetvā rattamālaṃ piḷandhitvā muggaraṃ ādāya āgacchanto adissatha. Āturānanti gilānānaṃ maccu viya. Abhisañcikkhāti, bhikkhave, te ubhopi sattuṃ āyantaṃ passitvā. Hitāti dīgharattaṃ aññamaññassa hitā muducittā. Na sañcalesumāsanāti āsanato na caliṃsu, yathānisinnāva ahesuṃ. Sumukho pana ‘‘ayaṃ nesādo āgantvā paharanto maṃ paṭhamaṃ paharatū’’ti cintetvā mahāsattaṃ pacchato katvā nisīdi.
धतरट्ठेति हंसे। समुड्डेन्तेति मरणभयेन इतो चितो च उप्पतन्ते दिस्वा। आसज्जाति इतरे द्वे जने उपगन्त्वा। पच्चकमित्थाति ‘‘बद्धा, न बद्धा’’ति चिन्तेन्तो उपधारेन्तो अकमित्थ, वेगं हापेत्वा सणिकं अगमासि। आसज्ज बद्धमासीनन्ति बद्धं महासत्तं उपगन्त्वा निसिन्नं सुमुखं। अदीनवन्तिआदीनवमेव हुत्वा महासत्तं ओलोकेन्तं दिस्वा। विमतोति किं नु खो अबद्धो बद्धस्स सन्तिके निसिन्नो, कारणं पुच्छिस्सामीति विमतिजातो हुत्वाति अत्थो। पण्डरेति हंसे, अथ वा परिसुद्धे निम्मले, सम्पहट्ठकञ्चनवण्णेति अत्थो। पवड्ढकायेति वड्ढितकाये महासरीरे। यं नूति यं ताव एसो महापासेन बद्धो। न कुरुते दिसन्ति पलायनत्थाय एकं दिसं न भजति, तं युत्तन्ति अधिप्पायो। बलीति बलसम्पन्नो हुत्वापि। पक्खीति तं आलपति। ओहायाति छड्डेत्वा। यन्तीति सेससकुणा गच्छन्ति। अवहीयसीति ओहीयसि।
Dhataraṭṭheti haṃse. Samuḍḍenteti maraṇabhayena ito cito ca uppatante disvā. Āsajjāti itare dve jane upagantvā. Paccakamitthāti ‘‘baddhā, na baddhā’’ti cintento upadhārento akamittha, vegaṃ hāpetvā saṇikaṃ agamāsi. Āsajja baddhamāsīnanti baddhaṃ mahāsattaṃ upagantvā nisinnaṃ sumukhaṃ. Adīnavantiādīnavameva hutvā mahāsattaṃ olokentaṃ disvā. Vimatoti kiṃ nu kho abaddho baddhassa santike nisinno, kāraṇaṃ pucchissāmīti vimatijāto hutvāti attho. Paṇḍareti haṃse, atha vā parisuddhe nimmale, sampahaṭṭhakañcanavaṇṇeti attho. Pavaḍḍhakāyeti vaḍḍhitakāye mahāsarīre. Yaṃ nūti yaṃ tāva eso mahāpāsena baddho. Na kurute disanti palāyanatthāya ekaṃ disaṃ na bhajati, taṃ yuttanti adhippāyo. Balīti balasampanno hutvāpi. Pakkhīti taṃ ālapati. Ohāyāti chaḍḍetvā. Yantīti sesasakuṇā gacchanti. Avahīyasīti ohīyasi.
दिजामित्ताति दिजानं अमित्त। याव कालस्स परियायन्ति याव मरणस्स वारो आगच्छति। कथं पनायन्ति त्वं राजा मे सोति वदसि, राजानो च नाम पण्डिता होन्ति, इतिपि पण्डितो समानो केन कारणेन ओड्डितं पासं न अद्दस। पदं हेतन्ति यसमहत्तं वा ञाणमहत्तं वा पत्तानं अत्तनो आपदबुज्झनं नाम पदं कारणं, तस्मा ते आपदं बोद्धुमरहन्ति। पराभवोति अवड्ढि। आसज्जापीति उपगन्त्वापि न बुज्झति। तताति वितता ओड्डिता। गुय्हमासज्जाति तेसु पासेसु यो गुळ्हो पटिच्छन्नो पासो, तं आसज्ज बज्झन्ति। अथेवन्ति अथ एवं जीवितक्खये बज्झन्तेवाति अत्थो।
Dijāmittāti dijānaṃ amitta. Yāva kālassa pariyāyanti yāva maraṇassa vāro āgacchati. Kathaṃ panāyanti tvaṃ rājā me soti vadasi, rājāno ca nāma paṇḍitā honti, itipi paṇḍito samāno kena kāraṇena oḍḍitaṃ pāsaṃ na addasa. Padaṃ hetanti yasamahattaṃ vā ñāṇamahattaṃ vā pattānaṃ attano āpadabujjhanaṃ nāma padaṃ kāraṇaṃ, tasmā te āpadaṃ boddhumarahanti. Parābhavoti avaḍḍhi. Āsajjāpīti upagantvāpi na bujjhati. Tatāti vitatā oḍḍitā. Guyhamāsajjāti tesu pāsesu yo guḷho paṭicchanno pāso, taṃ āsajja bajjhanti. Athevanti atha evaṃ jīvitakkhaye bajjhantevāti attho.
इति नं सो कथासल्लापेन मुदुहदयं कत्वा महासत्तस्स जीवितं याचन्तो गाथमाह –
Iti naṃ so kathāsallāpena muduhadayaṃ katvā mahāsattassa jīvitaṃ yācanto gāthamāha –
२५.
25.
‘‘अपि नायं तया सद्धिं, संवासस्स सुखुद्रयो।
‘‘Api nāyaṃ tayā saddhiṃ, saṃvāsassa sukhudrayo;
अपि नो अनुमञ्ञासि, अपि नो जीवितं ददे’’ति॥
Api no anumaññāsi, api no jīvitaṃ dade’’ti.
तत्थ अपि नायन्ति अपि नु अयं। सुखुद्रयोति सुखफलो। अपि नो अनुमञ्ञासीति चित्तकूटं गन्त्वा ञातके पस्सितुं त्वं अपि नो अनुजानेय्यासि। अपि नो जीवितं ददेति अपि नो इमाय कथाय उप्पन्नविस्सासो न मारेय्यासीति।
Tattha api nāyanti api nu ayaṃ. Sukhudrayoti sukhaphalo. Api no anumaññāsīti cittakūṭaṃ gantvā ñātake passituṃ tvaṃ api no anujāneyyāsi. Api no jīvitaṃ dadeti api no imāya kathāya uppannavissāso na māreyyāsīti.
सो तस्स मधुरकथाय बज्झित्वा गाथमाह –
So tassa madhurakathāya bajjhitvā gāthamāha –
२६.
26.
‘‘न चेव मे त्वं बद्धोसि, नपि इच्छामि ते वधं।
‘‘Na ceva me tvaṃ baddhosi, napi icchāmi te vadhaṃ;
कामं खिप्पमितो गन्त्वा, जीव त्वं अनिघो चिर’’न्ति॥
Kāmaṃ khippamito gantvā, jīva tvaṃ anigho cira’’nti.
ततो सुमुखो चतस्सो गाथा अभासि –
Tato sumukho catasso gāthā abhāsi –
२७.
27.
‘‘नेवाहमेतमिच्छामि , अञ्ञत्रेतस्स जीविता।
‘‘Nevāhametamicchāmi , aññatretassa jīvitā;
सचे एकेन तुट्ठोसि, मुञ्चेतं मञ्च भक्खय॥
Sace ekena tuṭṭhosi, muñcetaṃ mañca bhakkhaya.
२८.
28.
‘‘आरोहपरिणाहेन, तुल्यास्मा वयसा उभो।
‘‘Ārohapariṇāhena, tulyāsmā vayasā ubho;
न ते लाभेन जीवत्थि, एतेन निमिना तुवं॥
Na te lābhena jīvatthi, etena niminā tuvaṃ.
२९.
29.
‘‘तदिङ्घ समपेक्खस्सु, होतु गिद्धि तवम्हसु।
‘‘Tadiṅgha samapekkhassu, hotu giddhi tavamhasu;
मं पुब्बे बन्ध पासेन, पच्छा मुञ्च दिजाधिपं॥
Maṃ pubbe bandha pāsena, pacchā muñca dijādhipaṃ.
३०.
30.
‘‘तावदेव च ते लाभो, कतास्स याचनाय च।
‘‘Tāvadeva ca te lābho, katāssa yācanāya ca;
मित्ति च धतरट्ठेहि, यावजीवाय ते सिया’’ति॥
Mitti ca dhataraṭṭhehi, yāvajīvāya te siyā’’ti.
तत्थ एतन्ति यं अञ्ञत्र एतस्स जीविता मम जीवितं, एतं अहं नेव इच्छामि। तुल्यास्माति समाना होम। निमिना तुवन्ति परिवत्तेहि त्वं। तवम्हसूति तव अम्हेसु गिद्धि होतु, किं ते एतेन, मयि लोभं उप्पादेहीति वदति। तावदेवाति तत्तकोयेव। याचनाय चाति या मम याचना, साव कता अस्साति अत्थो।
Tattha etanti yaṃ aññatra etassa jīvitā mama jīvitaṃ, etaṃ ahaṃ neva icchāmi. Tulyāsmāti samānā homa. Niminā tuvanti parivattehi tvaṃ. Tavamhasūti tava amhesu giddhi hotu, kiṃ te etena, mayi lobhaṃ uppādehīti vadati. Tāvadevāti tattakoyeva. Yācanāya cāti yā mama yācanā, sāva katā assāti attho.
इति सो ताय धम्मदेसनाय तेले पक्खित्तकप्पासपिचु विय मुदुगतहदयो महासत्तं तस्स दायं कत्वा ददन्तो आह –
Iti so tāya dhammadesanāya tele pakkhittakappāsapicu viya mudugatahadayo mahāsattaṃ tassa dāyaṃ katvā dadanto āha –
३१.
31.
‘‘पस्सन्तु नो महासङ्घा, तया मुत्तं इतो गतं।
‘‘Passantu no mahāsaṅghā, tayā muttaṃ ito gataṃ;
मित्तामच्चा च भच्चा च, पुत्तदारा च बन्धवा॥
Mittāmaccā ca bhaccā ca, puttadārā ca bandhavā.
३२.
32.
‘‘न च ते तादिसा मित्ता, बहूनं इध विज्जति।
‘‘Na ca te tādisā mittā, bahūnaṃ idha vijjati;
यथा त्वं धतरट्ठस्स, पाणसाधारणो सखा॥
Yathā tvaṃ dhataraṭṭhassa, pāṇasādhāraṇo sakhā.
३३.
33.
‘‘सो ते सहायं मुञ्चामि, होतु राजा तवानुगो।
‘‘So te sahāyaṃ muñcāmi, hotu rājā tavānugo;
कामं खिप्पमितो गन्त्वा, ञातिमज्झे विरोचथा’’ति॥
Kāmaṃ khippamito gantvā, ñātimajjhe virocathā’’ti.
तत्थ नोति निपातमत्तं। तया मुत्तन्ति इमञ्हि त्वञ्ञेव मुञ्चसि नाम, तस्मा इमं तया मुत्तं इतो चित्तकूटपब्बतं गतं महन्ता ञातिसङ्घा एते च मित्तादयो पस्सन्तु। एत्थ च बन्धवाति एकलोहितसम्बन्धा। विज्जतीति विज्जन्ति। पाणसाधारणोति साधारणपाणो अविभत्तजीविको, यथा त्वं एतस्स सखा, एतादिसा अञ्ञेसं बहूनं मित्ता नाम न विज्जन्ति। तवानुगोति एतं दुक्खितं आदाय पुरतो गच्छन्तस्स तव अयं अनुगो होतूति।
Tattha noti nipātamattaṃ. Tayā muttanti imañhi tvaññeva muñcasi nāma, tasmā imaṃ tayā muttaṃ ito cittakūṭapabbataṃ gataṃ mahantā ñātisaṅghā ete ca mittādayo passantu. Ettha ca bandhavāti ekalohitasambandhā. Vijjatīti vijjanti. Pāṇasādhāraṇoti sādhāraṇapāṇo avibhattajīviko, yathā tvaṃ etassa sakhā, etādisā aññesaṃ bahūnaṃ mittā nāma na vijjanti. Tavānugoti etaṃ dukkhitaṃ ādāya purato gacchantassa tava ayaṃ anugo hotūti.
एवं वत्वा पन नेसादपुत्तो मेत्तचित्तेन महासत्तं उपसङ्कमित्वा बन्धनं छिन्दित्वा आलिङ्गित्वा सरतो निक्खामेत्वा सरतीरे तरुणदब्बतिणपिट्ठे निसीदापेत्वा पादे बन्धनपासं मुदुचित्तेन सणिकं मोचेत्वा दूरे खिपित्वा महासत्ते बलवसिनेहं पच्चुपट्ठापेत्वा मेत्तचित्तेन उदकं आदाय लोहितं धोवित्वा पुनप्पुनं परिमज्जि। तस्स मेत्तचित्तानुभावेन बोधिसत्तस्स पादे सिरा सिराहि, मंसं मंसेन, चम्मं चम्मेन घटितं, तावदेव पादो संरुळ्हो सञ्जातछविसञ्जातलोमो अहोसि अबद्धपादेन निब्बिसेसो। बोधिसत्तो सुखितो पकतिभावेनेव निसीदि। अथ सुमुखो अत्तानं निस्साय महासत्तस्स सुखितभावं दिस्वा सञ्जातसोमनस्सो नेसादस्स थुतिमकासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ vatvā pana nesādaputto mettacittena mahāsattaṃ upasaṅkamitvā bandhanaṃ chinditvā āliṅgitvā sarato nikkhāmetvā saratīre taruṇadabbatiṇapiṭṭhe nisīdāpetvā pāde bandhanapāsaṃ muducittena saṇikaṃ mocetvā dūre khipitvā mahāsatte balavasinehaṃ paccupaṭṭhāpetvā mettacittena udakaṃ ādāya lohitaṃ dhovitvā punappunaṃ parimajji. Tassa mettacittānubhāvena bodhisattassa pāde sirā sirāhi, maṃsaṃ maṃsena, cammaṃ cammena ghaṭitaṃ, tāvadeva pādo saṃruḷho sañjātachavisañjātalomo ahosi abaddhapādena nibbiseso. Bodhisatto sukhito pakatibhāveneva nisīdi. Atha sumukho attānaṃ nissāya mahāsattassa sukhitabhāvaṃ disvā sañjātasomanasso nesādassa thutimakāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
३४.
34.
‘‘सो पतीतो पमुत्तेन, भत्तुना भत्तुगारवो।
‘‘So patīto pamuttena, bhattunā bhattugāravo;
अज्झभासथ वक्कङ्गो, वाचं कण्णसुखं भणं॥
Ajjhabhāsatha vakkaṅgo, vācaṃ kaṇṇasukhaṃ bhaṇaṃ.
३५.
35.
‘‘एवं लुद्दक नन्दस्सु, सह सब्बेहि ञातिभि।
‘‘Evaṃ luddaka nandassu, saha sabbehi ñātibhi;
यथाहमज्ज नन्दामि, मुत्तं दिस्वा दिजाधिप’’न्ति॥
Yathāhamajja nandāmi, muttaṃ disvā dijādhipa’’nti.
तत्थ वक्कङ्गोति वङ्कगीवो।
Tattha vakkaṅgoti vaṅkagīvo.
एवं लुद्दस्स थुतिं कत्वा सुमुखो बोधिसत्तं आह – ‘‘महाराज, इमिना अम्हाकं महाउपकारो कतो, अयञ्हि अम्हाकं वचनं अकत्वा कीळाहंसे नो कत्वा इस्सरानं देन्तो बहुं धनं लभेय्य, मारेत्वा मंसं विक्किणन्तो मूलम्पि लभेथ, अत्तनो पन जीवितं अनोलोकेत्वा अम्हाकं वचनं अकरि , इमं रञ्ञो सन्तिकं नेत्वा सुखजीवितं करोमा’’ति। महासत्तो सम्पटिच्छि। सुमुखो अत्तनो भासाय महासत्तेन सद्धिं कथेत्वा पुन मनुस्सभासाय लुद्दपुत्तं आमन्तेत्वा ‘‘सम्म, त्वं किमत्थं पासे ओड्डेसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘धनत्थ’’न्ति वुत्ते ‘‘एवं सन्ते अम्हे आदाय नगरं पविसित्वा रञ्ञो दस्सेहि, बहुं ते धनं दापेस्सामी’’ति वत्वा आह –
Evaṃ luddassa thutiṃ katvā sumukho bodhisattaṃ āha – ‘‘mahārāja, iminā amhākaṃ mahāupakāro kato, ayañhi amhākaṃ vacanaṃ akatvā kīḷāhaṃse no katvā issarānaṃ dento bahuṃ dhanaṃ labheyya, māretvā maṃsaṃ vikkiṇanto mūlampi labhetha, attano pana jīvitaṃ anoloketvā amhākaṃ vacanaṃ akari , imaṃ rañño santikaṃ netvā sukhajīvitaṃ karomā’’ti. Mahāsatto sampaṭicchi. Sumukho attano bhāsāya mahāsattena saddhiṃ kathetvā puna manussabhāsāya luddaputtaṃ āmantetvā ‘‘samma, tvaṃ kimatthaṃ pāse oḍḍesī’’ti pucchitvā ‘‘dhanattha’’nti vutte ‘‘evaṃ sante amhe ādāya nagaraṃ pavisitvā rañño dassehi, bahuṃ te dhanaṃ dāpessāmī’’ti vatvā āha –
३६.
36.
‘‘एहि तं अनुसिक्खामि, यथा त्वमपि लच्छसे।
‘‘Ehi taṃ anusikkhāmi, yathā tvamapi lacchase;
लाभं तवायं धतरट्ठो, पापं किञ्चि न दक्खति॥
Lābhaṃ tavāyaṃ dhataraṭṭho, pāpaṃ kiñci na dakkhati.
३७.
37.
‘‘खिप्पमन्तेपुरं नेत्वा, रञ्ञो दस्सेहि नो उभो।
‘‘Khippamantepuraṃ netvā, rañño dassehi no ubho;
अबद्धे पकतिभूते, काजे उभयतो ठिते॥
Abaddhe pakatibhūte, kāje ubhayato ṭhite.
३८.
38.
‘‘धतरट्ठा महाराज, हंसाधिपतिनो इमे।
‘‘Dhataraṭṭhā mahārāja, haṃsādhipatino ime;
अयञ्हि राजा हंसानं, अयं सेनापतीतरो॥
Ayañhi rājā haṃsānaṃ, ayaṃ senāpatītaro.
३९. ‘‘असंसयं इमं दिस्वा, हंसराजं नराधिपो।
39. ‘‘Asaṃsayaṃ imaṃ disvā, haṃsarājaṃ narādhipo.
पतीतो सुमनो वित्तो, बहुं दस्सति ते धन’’न्ति॥
Patīto sumano vitto, bahuṃ dassati te dhana’’nti.
तत्थ अनुसिक्खामीति अनुसासामि। पापन्ति लामकं। रञ्ञो दस्सेहि नो उभोति अम्हे उभोपि रञ्ञो दस्सेहि। अयं बोधिसत्तस्स पञ्ञापभावदस्सनत्थं, अत्तनो मित्तधम्मस्स आविभावनत्थं, लुद्दस्स धनलाभत्थं, रञ्ञो सीलेसु पतिट्ठापनत्थञ्चाति चतूहि कारणेहि एवमाह। धतरट्ठाति नेत्वा च पन रञ्ञो एवं आचिक्खेय्यासि, ‘‘महाराज, इमे धतरट्ठकुले जाता द्वे हंसाधिपतिनो, एतेसु अयं राजा, इतरो सेनापती’’ति। इति नं सिक्खापेसि। ‘‘पतीतो’’तिआदीनि तीणिपि तुट्ठाकारवेवचनानेव।
Tattha anusikkhāmīti anusāsāmi. Pāpanti lāmakaṃ. Rañño dassehi no ubhoti amhe ubhopi rañño dassehi. Ayaṃ bodhisattassa paññāpabhāvadassanatthaṃ, attano mittadhammassa āvibhāvanatthaṃ, luddassa dhanalābhatthaṃ, rañño sīlesu patiṭṭhāpanatthañcāti catūhi kāraṇehi evamāha. Dhataraṭṭhāti netvā ca pana rañño evaṃ ācikkheyyāsi, ‘‘mahārāja, ime dhataraṭṭhakule jātā dve haṃsādhipatino, etesu ayaṃ rājā, itaro senāpatī’’ti. Iti naṃ sikkhāpesi. ‘‘Patīto’’tiādīni tīṇipi tuṭṭhākāravevacanāneva.
एवं वुत्ते लुद्दो, ‘‘सामि, मा वो राजदस्सनं रुच्चि, राजानो नाम चलचित्ता, कीळाहंसे वा वो करेय्युं मारापेय्युं वा’’ति वत्वा, ‘‘सम्म, मा भायि, अहं तादिसं कक्खळं लुद्दं लोहितपाणिं धम्मकथाय मुदुकं कत्वा मम पादेसु पातेसिं, राजानो नाम पुञ्ञवन्तो पञ्ञवन्तो च सुभासितदुब्भासितञ्ञू च, खिप्पं अम्हे रञ्ञो दस्सेही’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि मा मय्हं कुज्झित्थ, अहं अवस्सं तुम्हाकं रुचिया नेमी’’ति वत्वा उभोपि काजं आरोपेत्वा राजकुलं गन्त्वा रञ्ञो दस्सेत्वा रञ्ञा पुट्ठो यथाभूतं आरोचेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ vutte luddo, ‘‘sāmi, mā vo rājadassanaṃ rucci, rājāno nāma calacittā, kīḷāhaṃse vā vo kareyyuṃ mārāpeyyuṃ vā’’ti vatvā, ‘‘samma, mā bhāyi, ahaṃ tādisaṃ kakkhaḷaṃ luddaṃ lohitapāṇiṃ dhammakathāya mudukaṃ katvā mama pādesu pātesiṃ, rājāno nāma puññavanto paññavanto ca subhāsitadubbhāsitaññū ca, khippaṃ amhe rañño dassehī’’ti vutte ‘‘tena hi mā mayhaṃ kujjhittha, ahaṃ avassaṃ tumhākaṃ ruciyā nemī’’ti vatvā ubhopi kājaṃ āropetvā rājakulaṃ gantvā rañño dassetvā raññā puṭṭho yathābhūtaṃ ārocesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
४०.
40.
‘‘तस्स तं वचनं सुत्वा, कम्मुना उपपादयि।
‘‘Tassa taṃ vacanaṃ sutvā, kammunā upapādayi;
खिप्पमन्तेपुरं गन्त्वा, रञ्ञो हंसे अदस्सयि।
Khippamantepuraṃ gantvā, rañño haṃse adassayi;
अबद्धे पकतिभूते, काजे उभयतो ठिते॥
Abaddhe pakatibhūte, kāje ubhayato ṭhite.
४१.
41.
‘‘धतरट्ठा महाराज, हंसाधिपतिनो इमे।
‘‘Dhataraṭṭhā mahārāja, haṃsādhipatino ime;
अयञ्हि राजा हंसानं, अयं सेनापतीतरो।
Ayañhi rājā haṃsānaṃ, ayaṃ senāpatītaro;
४२.
42.
‘‘कथं पनिमे विहङ्गा, तव हत्थत्तमागता।
‘‘Kathaṃ panime vihaṅgā, tava hatthattamāgatā;
कथं लुद्दो महन्तानं, इस्सरे इध अज्झगा॥
Kathaṃ luddo mahantānaṃ, issare idha ajjhagā.
४३.
43.
‘‘विहिता सन्तिमे पासा, पल्ललेसु जनाधिप।
‘‘Vihitā santime pāsā, pallalesu janādhipa;
यं यदायतनं मञ्ञे, दिजानं पाणरोधनं॥
Yaṃ yadāyatanaṃ maññe, dijānaṃ pāṇarodhanaṃ.
४४.
44.
‘‘तादिसं पासमासज्ज, हंसराजा अबज्झथ।
‘‘Tādisaṃ pāsamāsajja, haṃsarājā abajjhatha;
तं अबद्धो उपासिनो, ममायं अज्झभासथ॥
Taṃ abaddho upāsino, mamāyaṃ ajjhabhāsatha.
४५.
45.
‘‘सुदुक्करं अनरियेभि, दहते भावमुत्तमं।
‘‘Sudukkaraṃ anariyebhi, dahate bhāvamuttamaṃ;
भत्तुरत्थे परक्कन्तो, धम्मयुत्तो विहङ्गमो॥
Bhatturatthe parakkanto, dhammayutto vihaṅgamo.
४६.
46.
‘‘अत्तनायं चजित्वान, जीवितं जीवितारहो।
‘‘Attanāyaṃ cajitvāna, jīvitaṃ jīvitāraho;
अनुत्थुनन्तो आसीनो, भत्तु याचित्थ जीवितं॥
Anutthunanto āsīno, bhattu yācittha jīvitaṃ.
४७.
47.
‘‘तस्स तं वचनं सुत्वा, पसादमहमज्झगा।
‘‘Tassa taṃ vacanaṃ sutvā, pasādamahamajjhagā;
ततो नं पामुचिं पासा, अनुञ्ञासिं सुखेन च॥
Tato naṃ pāmuciṃ pāsā, anuññāsiṃ sukhena ca.
४८.
48.
‘‘सो पतीतो पमुत्तेन, भत्तुना भत्तुगारवो।
‘‘So patīto pamuttena, bhattunā bhattugāravo;
अज्झभासथ वक्कङ्गो, वाचं कण्णसुखं भणं॥
Ajjhabhāsatha vakkaṅgo, vācaṃ kaṇṇasukhaṃ bhaṇaṃ.
४९.
49.
‘‘एवं लुद्दक नन्दस्सु, सह सब्बेहि ञातिभि।
‘‘Evaṃ luddaka nandassu, saha sabbehi ñātibhi;
यथाहमज्ज नन्दामि, मुत्तं दिस्वा दिजाधिपं॥
Yathāhamajja nandāmi, muttaṃ disvā dijādhipaṃ.
५०.
50.
‘‘एहि तं अनुसिक्खामि, यथा त्वमपि लच्छसे।
‘‘Ehi taṃ anusikkhāmi, yathā tvamapi lacchase;
लाभं तवायं धतरट्ठो, पापं किञ्चि न दक्खति॥
Lābhaṃ tavāyaṃ dhataraṭṭho, pāpaṃ kiñci na dakkhati.
५१.
51.
‘‘खिप्पमन्तेपुरं नेत्वा, रञ्ञो दस्सेहि नो उभो।
‘‘Khippamantepuraṃ netvā, rañño dassehi no ubho;
अबद्धे पकतिभूते, काजे उभयतो ठिते॥
Abaddhe pakatibhūte, kāje ubhayato ṭhite.
५२.
52.
‘‘धतरट्ठा महाराज, हंसाधिपतिनो इमे।
‘‘Dhataraṭṭhā mahārāja, haṃsādhipatino ime;
अयञ्हि राजा हंसानं, अयं सेनापतीतरो॥
Ayañhi rājā haṃsānaṃ, ayaṃ senāpatītaro.
५३.
53.
‘‘असंसयं इमं दिस्वा, हंसराजं नराधिपो।
‘‘Asaṃsayaṃ imaṃ disvā, haṃsarājaṃ narādhipo;
पतीतो सुमनो वित्तो, बहुं दस्सति ते धनं॥
Patīto sumano vitto, bahuṃ dassati te dhanaṃ.
५४.
54.
‘‘एवमेतस्स वचना, आनीतामे उभो मया।
‘‘Evametassa vacanā, ānītāme ubho mayā;
एत्थेव हि इमे आसुं, उभो अनुमता मया॥
Ettheva hi ime āsuṃ, ubho anumatā mayā.
५५.
55.
‘‘सोयं एवं गतो पक्खी, दिजो परमधम्मिको।
‘‘Soyaṃ evaṃ gato pakkhī, dijo paramadhammiko;
मादिसस्स हि लुद्दस्स, जनयेय्याथ मद्दवं॥
Mādisassa hi luddassa, janayeyyātha maddavaṃ.
५६.
56.
‘‘उपायनञ्च ते देव, नाञ्ञं पस्सामि एदिसं।
‘‘Upāyanañca te deva, nāññaṃ passāmi edisaṃ;
सब्बसाकुणिकागामे, तं पस्स मनुजाधिपा’’ति॥
Sabbasākuṇikāgāme, taṃ passa manujādhipā’’ti.
तत्थ कम्मुना उपपादयीति यं सो अवच, तं करोन्तो कायकम्मेन सम्पादेसि। गन्त्वाति हंसराजेन निसिन्नकाजकोटिं उच्चतरं, सेनापतिना निसिन्नकाजकोटिं थोकं नीचं कत्वा उभोपि ते उक्खिपित्वा ‘‘हंसराजा च सेनापति च राजानं पस्सितुं गच्छन्ति, उस्सरथ उस्सरथा’’ति जनं उस्सारेन्तो ‘‘एवरूपा नाम सोभग्गप्पत्ता सुवण्णवण्णा हंसराजानो न दिट्ठपुब्बा’’ति मुदुहदयेसु मनुस्सेसु पसंसन्तेसु खिप्पमन्तेपुरं गन्त्वा। अदस्सयीति ‘‘हंसराजानो तुम्हे दट्ठुं आगता’’ति रञ्ञो आरोचापेत्वा तेन तुट्ठचित्तेन ‘‘आगच्छन्तू’’ति पक्कोसापितो अभिहरित्वा दस्सेसि। हत्थत्तन्ति हत्थेसु आगतं, पत्तन्ति वुत्तं होति। महन्तानन्ति यसमहन्तप्पत्तानं सुवण्णवण्णानं धतरट्ठहंसानं इस्सरे सामिनो कथं त्वं लुद्दो हुत्वा अधिगतोति पुच्छति। ‘‘इस्सरमिधमज्झगा’’तिपि पाठो, एतेसं इस्सरियं त्वं कथं अज्झगाति अत्थो।
Tattha kammunā upapādayīti yaṃ so avaca, taṃ karonto kāyakammena sampādesi. Gantvāti haṃsarājena nisinnakājakoṭiṃ uccataraṃ, senāpatinā nisinnakājakoṭiṃ thokaṃ nīcaṃ katvā ubhopi te ukkhipitvā ‘‘haṃsarājā ca senāpati ca rājānaṃ passituṃ gacchanti, ussaratha ussarathā’’ti janaṃ ussārento ‘‘evarūpā nāma sobhaggappattā suvaṇṇavaṇṇā haṃsarājāno na diṭṭhapubbā’’ti muduhadayesu manussesu pasaṃsantesu khippamantepuraṃ gantvā. Adassayīti ‘‘haṃsarājāno tumhe daṭṭhuṃ āgatā’’ti rañño ārocāpetvā tena tuṭṭhacittena ‘‘āgacchantū’’ti pakkosāpito abhiharitvā dassesi. Hatthattanti hatthesu āgataṃ, pattanti vuttaṃ hoti. Mahantānanti yasamahantappattānaṃ suvaṇṇavaṇṇānaṃ dhataraṭṭhahaṃsānaṃ issare sāmino kathaṃ tvaṃ luddo hutvā adhigatoti pucchati. ‘‘Issaramidhamajjhagā’’tipi pāṭho, etesaṃ issariyaṃ tvaṃ kathaṃ ajjhagāti attho.
विहिताति योजिता। यं यदायतनं मञ्ञेति, महाराज, यं यं समोसरणट्ठानं दिजानं पाणरोधनं जीवितक्खयकरं मञ्ञामि, तत्थ तत्थ मया पल्ललेसु पासा विहिता। तादिसन्ति मानुसियसरे तथाविधं पाणरोधनं मया विहितं पासं। तन्ति तं एतं तत्थ बद्धं। उपासिनोति अत्तनो जीवितं अगणेत्वा उपगन्त्वा निसिन्नो। ममायन्ति मं अयं सेनापति अज्झभासथ, मया सद्धिं कथेसि। सुदुक्करन्ति तस्मिं खणे एस अम्हादिसेहि अनरियेहि सुदुक्करं अकासि। किं तन्ति? दहते भावमुत्तमं, अत्तनो उत्तमं अज्झासयं दहति विदहति पकासेति। अत्तनायन्ति अत्तनो अयं। अनुत्थुनन्तोति भत्तुगुणे वण्णेन्तो तस्स जीवितं मुञ्चाति मं याचि।
Vihitāti yojitā. Yaṃ yadāyatanaṃ maññeti, mahārāja, yaṃ yaṃ samosaraṇaṭṭhānaṃ dijānaṃ pāṇarodhanaṃ jīvitakkhayakaraṃ maññāmi, tattha tattha mayā pallalesu pāsā vihitā. Tādisanti mānusiyasare tathāvidhaṃ pāṇarodhanaṃ mayā vihitaṃ pāsaṃ. Tanti taṃ etaṃ tattha baddhaṃ. Upāsinoti attano jīvitaṃ agaṇetvā upagantvā nisinno. Mamāyanti maṃ ayaṃ senāpati ajjhabhāsatha, mayā saddhiṃ kathesi. Sudukkaranti tasmiṃ khaṇe esa amhādisehi anariyehi sudukkaraṃ akāsi. Kiṃ tanti? Dahate bhāvamuttamaṃ, attano uttamaṃ ajjhāsayaṃ dahati vidahati pakāseti. Attanāyanti attano ayaṃ. Anutthunantoti bhattuguṇe vaṇṇento tassa jīvitaṃ muñcāti maṃ yāci.
तस्साति तस्स तथा याचन्तस्स। सुखेन चाति यथासुखेन चित्तकूटं गन्त्वा ञातिसङ्घं पस्सथाति च अनुजानिं। एत्थेव हीति मया पन इमे द्वे एत्थ मानुसियसरेयेव चित्तकूटगमनाय अनुमता अहेसुं। एवं गतोति एवं सत्तु हत्थगतो। जनयेय्याथ मद्दवन्ति अत्तनि मेत्तचित्तं जनेसि। उपायनन्ति पण्णाकारं। सब्बसाकुणिकागामेति सब्बस्मिम्पि साकुणिकगामे नाहं अञ्ञं तव एवरूपं केनचि साकुणिकेन आभतपुब्बं उपायनं पस्सामि। तं पस्साति तं मया आभतं उपायनं पस्स मनुजाधिपाति।
Tassāti tassa tathā yācantassa. Sukhena cāti yathāsukhena cittakūṭaṃ gantvā ñātisaṅghaṃ passathāti ca anujāniṃ. Ettheva hīti mayā pana ime dve ettha mānusiyasareyeva cittakūṭagamanāya anumatā ahesuṃ. Evaṃ gatoti evaṃ sattu hatthagato. Janayeyyātha maddavanti attani mettacittaṃ janesi. Upāyananti paṇṇākāraṃ. Sabbasākuṇikāgāmeti sabbasmimpi sākuṇikagāme nāhaṃ aññaṃ tava evarūpaṃ kenaci sākuṇikena ābhatapubbaṃ upāyanaṃ passāmi. Taṃ passāti taṃ mayā ābhataṃ upāyanaṃ passa manujādhipāti.
एवं सो ठितकोव सुमुखस्स गुणं कथेसि। ततो राजा हंसरञ्ञो महारहं आसनं, सुमुखस्स च सुवण्णभद्दपीठकं दापेत्वा तेसं तत्थ निसिन्नानं सुवण्णभाजनेहि लाजमधुफाणितादीनि दापेत्वा निट्ठिते पानभोजनकिच्चे अञ्जलिं पग्गय्ह महासत्तं धम्मकथं याचित्वा सुवण्णपीठके निसीदि। सो तेन याचितो पटिसन्थारं ताव अकासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ so ṭhitakova sumukhassa guṇaṃ kathesi. Tato rājā haṃsarañño mahārahaṃ āsanaṃ, sumukhassa ca suvaṇṇabhaddapīṭhakaṃ dāpetvā tesaṃ tattha nisinnānaṃ suvaṇṇabhājanehi lājamadhuphāṇitādīni dāpetvā niṭṭhite pānabhojanakicce añjaliṃ paggayha mahāsattaṃ dhammakathaṃ yācitvā suvaṇṇapīṭhake nisīdi. So tena yācito paṭisanthāraṃ tāva akāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
५७.
57.
‘‘दिस्वा निसिन्नं राजानं, पीठे सोवण्णये सुभे।
‘‘Disvā nisinnaṃ rājānaṃ, pīṭhe sovaṇṇaye subhe;
अज्झभासथ वक्कङ्गो, वाचं कण्णसुखं भणं॥
Ajjhabhāsatha vakkaṅgo, vācaṃ kaṇṇasukhaṃ bhaṇaṃ.
५८.
58.
‘‘कच्चि नु भोतो कुसलं, कच्चि भोतो अनामयं।
‘‘Kacci nu bhoto kusalaṃ, kacci bhoto anāmayaṃ;
कच्चि रट्ठमिदं फीतं, धम्मेन मनुसाससि॥
Kacci raṭṭhamidaṃ phītaṃ, dhammena manusāsasi.
५९.
59.
‘‘कुसलञ्चेव मे हंस, अथो हंस अनामयं।
‘‘Kusalañceva me haṃsa, atho haṃsa anāmayaṃ;
अथो रट्ठमिदं फीतं, धम्मेन मनुसासहं॥
Atho raṭṭhamidaṃ phītaṃ, dhammena manusāsahaṃ.
६०.
60.
‘‘कच्चि भोतो अमच्चेसु, दोसो कोचि न विज्जति।
‘‘Kacci bhoto amaccesu, doso koci na vijjati;
कच्चि च ते तवत्थेसु, नावकङ्खन्ति जीवितं॥
Kacci ca te tavatthesu, nāvakaṅkhanti jīvitaṃ.
६१.
61.
‘‘अथोपि मे अमच्चेसु, दोसो कोचि न विज्जति।
‘‘Athopi me amaccesu, doso koci na vijjati;
अथोपि ते ममत्थेसु, नावकङ्खन्ति जीवितं॥
Athopi te mamatthesu, nāvakaṅkhanti jīvitaṃ.
६२.
62.
‘‘कच्चि ते सादिसी भरिया, अस्सवा पियभाणिनी।
‘‘Kacci te sādisī bhariyā, assavā piyabhāṇinī;
पुत्तरूपयसूपेता, तव छन्दवसानुगा॥
Puttarūpayasūpetā, tava chandavasānugā.
६३.
63.
‘‘अथो मे सादिसी भरिया, अस्सवा पियभाणिनी।
‘‘Atho me sādisī bhariyā, assavā piyabhāṇinī;
पुत्तरूपयसूपेता, मम छन्दवसानुगा’’ति॥
Puttarūpayasūpetā, mama chandavasānugā’’ti.
तत्थ राजानन्ति सागलराजानं। वक्कङ्गोति हंसराजा। धम्मेन मनुसाससीति धम्मेन अनुसाससि। दोसोति अपराधो। तवत्थेसूति उप्पन्नेसु तव युद्धादीसु अत्थेसु। नावकङ्खन्तीति उरं दत्वा परिच्चजन्ता किच्चि अत्तनो जीवितं न पत्थेन्ति, जीवितञ्च चजित्वा तवेवत्थं करोन्ति। सादिसीति समानजातिका। अस्सवाति वचनसम्पटिच्छिका। पुत्तरूपयसूपेताति पुत्तेहि च रूपेन च यसेन च उपेता। तव छन्दवसानुगाति कच्चि तव अज्झासयं तव वसं अनुवत्तति, न अत्तनो चित्तवसेन वत्ततीति पुच्छति।
Tattha rājānanti sāgalarājānaṃ. Vakkaṅgoti haṃsarājā. Dhammena manusāsasīti dhammena anusāsasi. Dosoti aparādho. Tavatthesūti uppannesu tava yuddhādīsu atthesu. Nāvakaṅkhantīti uraṃ datvā pariccajantā kicci attano jīvitaṃ na patthenti, jīvitañca cajitvā tavevatthaṃ karonti. Sādisīti samānajātikā. Assavāti vacanasampaṭicchikā. Puttarūpayasūpetāti puttehi ca rūpena ca yasena ca upetā. Tava chandavasānugāti kacci tava ajjhāsayaṃ tava vasaṃ anuvattati, na attano cittavasena vattatīti pucchati.
एवं बोधिसत्तेन पटिसन्थारे कते पुन राजा तेन सद्धिं कथेन्तो आह –
Evaṃ bodhisattena paṭisanthāre kate puna rājā tena saddhiṃ kathento āha –
६४.
64.
‘‘भवन्तं कच्चि नु महा-सत्तुहत्थत्ततं गतो।
‘‘Bhavantaṃ kacci nu mahā-sattuhatthattataṃ gato;
दुक्खमापज्जि विपुलं, तस्मिं पठममापदे॥
Dukkhamāpajji vipulaṃ, tasmiṃ paṭhamamāpade.
६५.
65.
‘‘कच्चि यन्तापतित्वान, दण्डेन समपोथयि।
‘‘Kacci yantāpatitvāna, daṇḍena samapothayi;
एवमेतेसं जम्मानं, पातिकं भवति तावदे॥
Evametesaṃ jammānaṃ, pātikaṃ bhavati tāvade.
६६.
66.
‘‘खेममासि महाराज, एवमापदिया सति।
‘‘Khemamāsi mahārāja, evamāpadiyā sati;
न चायं किञ्चि रस्मासु, सत्तूव समपज्जथ॥
Na cāyaṃ kiñci rasmāsu, sattūva samapajjatha.
६७.
67.
‘‘पच्चगमित्थ नेसादो, पुब्बेव अज्झभासथ।
‘‘Paccagamittha nesādo, pubbeva ajjhabhāsatha;
तदायं सुमुखोयेव, पण्डितो पच्चभासथ॥
Tadāyaṃ sumukhoyeva, paṇḍito paccabhāsatha.
६८.
68.
‘‘तस्स तं वचनं सुत्वा, पसादमयमज्झगा।
‘‘Tassa taṃ vacanaṃ sutvā, pasādamayamajjhagā;
ततो मं पामुची पासा, अनुञ्ञासि सुखेन च॥
Tato maṃ pāmucī pāsā, anuññāsi sukhena ca.
६९.
69.
‘‘इदञ्च सुमुखेनेव, एतदत्थाय चिन्तितं।
‘‘Idañca sumukheneva, etadatthāya cintitaṃ;
भोतो सकासेगमनं, एतस्स धनमिच्छता॥
Bhoto sakāsegamanaṃ, etassa dhanamicchatā.
७०.
70.
‘‘स्वागतञ्चेविदं भवतं, पतीतो चस्मि दस्सना।
‘‘Svāgatañcevidaṃ bhavataṃ, patīto casmi dassanā;
एसो चापि बहुं वित्तं, लभतं यावदिच्छती’’ति॥
Eso cāpi bahuṃ vittaṃ, labhataṃ yāvadicchatī’’ti.
तत्थ महासत्तुहत्थत्ततं गतोति महन्तस्स सत्तुनो हत्थत्तं गतो। आपतित्वानाति उपधावित्वा। पातिकन्ति पाकतिकं, अयमेव वा पाठो। इदं वुत्तं होति – एतेसञ्हि जम्मानं तावदेव एवं पाकतिकं होति, सकुणे दण्डेन पोथेत्वा जीवितक्खयं पापेन्तो धनवेतनं लभतीति। किञ्चि रस्मासूति किञ्चि अम्हेसु। सत्तूवाति सत्तु विय। पच्चगमित्थाति, महाराज, एस अम्हे दिस्वा बद्धाति सञ्ञाय थोकं ओसक्कित्थ। पुब्बेवाति अयमेव पठमं अज्झभासि। तदाति तस्मिं काले। एतदत्थायाति एतस्स नेसादपुत्तस्स अत्थाय चिन्तितं। धनमिच्छताति एतस्स धनं इच्छन्तेन तव सन्तिकं अम्हाकं आगमनं चिन्तितं। स्वागतञ्चेविदन्ति मा भोन्तो चिन्तयन्तु, भवतं इदं इधागमनं स्वागतमेव। लभतन्ति लभतु।
Tattha mahāsattuhatthattataṃ gatoti mahantassa sattuno hatthattaṃ gato. Āpatitvānāti upadhāvitvā. Pātikanti pākatikaṃ, ayameva vā pāṭho. Idaṃ vuttaṃ hoti – etesañhi jammānaṃ tāvadeva evaṃ pākatikaṃ hoti, sakuṇe daṇḍena pothetvā jīvitakkhayaṃ pāpento dhanavetanaṃ labhatīti. Kiñci rasmāsūti kiñci amhesu. Sattūvāti sattu viya. Paccagamitthāti, mahārāja, esa amhe disvā baddhāti saññāya thokaṃ osakkittha. Pubbevāti ayameva paṭhamaṃ ajjhabhāsi. Tadāti tasmiṃ kāle. Etadatthāyāti etassa nesādaputtassa atthāya cintitaṃ. Dhanamicchatāti etassa dhanaṃ icchantena tava santikaṃ amhākaṃ āgamanaṃ cintitaṃ. Svāgatañcevidanti mā bhonto cintayantu, bhavataṃ idaṃ idhāgamanaṃ svāgatameva. Labhatanti labhatu.
एवञ्च पन वत्वा राजा अञ्ञतरं अमच्चं ओलोकेत्वा ‘‘किं करोमि देवा’’ति वुत्ते ‘‘इमं नेसादं कप्पितकेसमस्सुं न्हातानुलित्तं सब्बालङ्कारपटिमण्डितं कारेत्वा आनेही’’ति वत्वा तेन तथा कत्वा आनीतस्स तस्स संवच्छरे संवच्छरे सतसहस्सुट्ठानकं गामं, द्वे वीथियो गहेत्वा ठितं महन्तं गेहं, रथवरञ्च, अञ्ञञ्च बहुं हिरञ्ञसुवण्णं अदासि। तमत्थं आविकरोन्तो सत्था आह –
Evañca pana vatvā rājā aññataraṃ amaccaṃ oloketvā ‘‘kiṃ karomi devā’’ti vutte ‘‘imaṃ nesādaṃ kappitakesamassuṃ nhātānulittaṃ sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ kāretvā ānehī’’ti vatvā tena tathā katvā ānītassa tassa saṃvacchare saṃvacchare satasahassuṭṭhānakaṃ gāmaṃ, dve vīthiyo gahetvā ṭhitaṃ mahantaṃ gehaṃ, rathavarañca, aññañca bahuṃ hiraññasuvaṇṇaṃ adāsi. Tamatthaṃ āvikaronto satthā āha –
७१.
71.
‘‘सन्तप्पयित्वा नेसादं, भोगेहि मनुजाधिपो।
‘‘Santappayitvā nesādaṃ, bhogehi manujādhipo;
अज्झभासथ वक्कङ्गं, वाचं कण्णसुखं भण’’न्ति॥
Ajjhabhāsatha vakkaṅgaṃ, vācaṃ kaṇṇasukhaṃ bhaṇa’’nti.
अथ महासत्तो रञ्ञो धम्मं देसेसि। सो तस्स धम्मकथं सुत्वा तुट्ठहदयो ‘‘धम्मकथिकस्स सक्कारं करिस्सामी’’ति सेतच्छत्तं दत्वा रज्जं पटिच्छापेन्तो आह –
Atha mahāsatto rañño dhammaṃ desesi. So tassa dhammakathaṃ sutvā tuṭṭhahadayo ‘‘dhammakathikassa sakkāraṃ karissāmī’’ti setacchattaṃ datvā rajjaṃ paṭicchāpento āha –
७२.
72.
‘‘यं खलु धम्ममाधीनं, वसो वत्तति किञ्चनं।
‘‘Yaṃ khalu dhammamādhīnaṃ, vaso vattati kiñcanaṃ;
सब्बत्थिस्सरियं भवतं, पसासथ यदिच्छथ॥
Sabbatthissariyaṃ bhavataṃ, pasāsatha yadicchatha.
७३.
73.
‘‘दानत्थं उपभोत्तुं वा, यं चञ्ञं उपकप्पति।
‘‘Dānatthaṃ upabhottuṃ vā, yaṃ caññaṃ upakappati;
एतं ददामि वो वित्तं, इस्सरियं विस्सजामि वो’’ति॥
Etaṃ dadāmi vo vittaṃ, issariyaṃ vissajāmi vo’’ti.
तत्थ वसो वत्ततीति यत्थ मम वसो वत्तति। किञ्चनन्ति तं अप्पमत्तकम्पि। सब्बत्थिस्सरियन्ति सब्बं भवतंयेव इस्सरियं अत्थु। यं चञ्ञं उपकप्पतीति पुञ्ञकामताय दानत्थं वा छत्तं उस्सापेत्वा रज्जमेव उपभोत्तुं वा यं वा अञ्ञं तुम्हाकं रुच्चति, तं करोथ, एतं ददामि वो वित्तं, सद्धिंयेव सेतच्छत्तेन मम सन्तकं इस्सरियं विस्सज्जामि वोति।
Tattha vaso vattatīti yattha mama vaso vattati. Kiñcananti taṃ appamattakampi. Sabbatthissariyanti sabbaṃ bhavataṃyeva issariyaṃ atthu. Yaṃ caññaṃ upakappatīti puññakāmatāya dānatthaṃ vā chattaṃ ussāpetvā rajjameva upabhottuṃ vā yaṃ vā aññaṃ tumhākaṃ ruccati, taṃ karotha, etaṃ dadāmi vo vittaṃ, saddhiṃyeva setacchattena mama santakaṃ issariyaṃ vissajjāmi voti.
अथ महासत्तो रञ्ञा दिन्नं सेतच्छत्तं पुन तस्सेव अदासि। राजापि चिन्तेसि – ‘‘हंसरञ्ञो ताव मे धम्मकथा सुता, लुद्दपुत्तेन पन ‘अयं सुमुखो मुधुरकथो’ति अतिविय वण्णितो, इमस्सपि धम्मकथं सोस्सामी’’ति। सो तेन सद्धिं सल्लपन्तो अनन्तरं गाथमाह –
Atha mahāsatto raññā dinnaṃ setacchattaṃ puna tasseva adāsi. Rājāpi cintesi – ‘‘haṃsarañño tāva me dhammakathā sutā, luddaputtena pana ‘ayaṃ sumukho mudhurakatho’ti ativiya vaṇṇito, imassapi dhammakathaṃ sossāmī’’ti. So tena saddhiṃ sallapanto anantaraṃ gāthamāha –
७४.
74.
‘‘यथा च म्यायं सुमुखो, अज्झभासेय्य पण्डितो।
‘‘Yathā ca myāyaṃ sumukho, ajjhabhāseyya paṇḍito;
कामसा बुद्धिसम्पन्नो, तं म्यास्स परमप्पिय’’न्ति॥
Kāmasā buddhisampanno, taṃ myāssa paramappiya’’nti.
तत्थ यथाति यदि। इदं वुत्तं होति – यदि च मे अयं सुमुखो पण्डितो बुद्धिसम्पन्नो कामसा अत्तनो रुचिया अज्झभासेय्य, तं मे परमप्पियं अस्साति।
Tattha yathāti yadi. Idaṃ vuttaṃ hoti – yadi ca me ayaṃ sumukho paṇḍito buddhisampanno kāmasā attano ruciyā ajjhabhāseyya, taṃ me paramappiyaṃ assāti.
ततो सुमुखो आह –
Tato sumukho āha –
७५.
75.
‘‘अहं खलु महाराज, नागराजारिवन्तरं।
‘‘Ahaṃ khalu mahārāja, nāgarājārivantaraṃ;
पटिवत्तुं न सक्कोमि, न मे सो विनयो सिया॥
Paṭivattuṃ na sakkomi, na me so vinayo siyā.
७६.
76.
‘‘अम्हाकञ्चेव सो सेट्ठो, त्वञ्च उत्तमसत्तवो।
‘‘Amhākañceva so seṭṭho, tvañca uttamasattavo;
भूमिपालो मनुस्सिन्दो, पूजा बहूहि हेतुभि॥
Bhūmipālo manussindo, pūjā bahūhi hetubhi.
७७.
77.
‘‘तेसं उभिन्नं भणतं, वत्तमाने विनिच्छये।
‘‘Tesaṃ ubhinnaṃ bhaṇataṃ, vattamāne vinicchaye;
नन्तरं पतिवत्तब्बं, पेस्सेन मनुजाधिपा’’ति॥
Nantaraṃ pativattabbaṃ, pessena manujādhipā’’ti.
तत्थ नागराजारिवन्तरन्ति पेळाय अब्भन्तरं पविट्ठो नागराजा विय। पटिवत्तुन्ति तुम्हाकं द्विन्नं अन्तरे वत्तुं न सक्कोमि। न मे सोति सचे वदेय्यं, न मे सो विनयो भवेय्य। अम्हाकञ्चेवाति छन्नवुतिया हंससहस्सानं। उत्तमसत्तवोति उत्तमसत्तो। पूजाति उभो तुम्हे मय्हं बहूहि कारणेहि पूजारहा चेव पसंसारहा च। पेस्सेनाति वेय्यावच्चकरेन सेवकेन।
Tattha nāgarājārivantaranti peḷāya abbhantaraṃ paviṭṭho nāgarājā viya. Paṭivattunti tumhākaṃ dvinnaṃ antare vattuṃ na sakkomi. Na me soti sace vadeyyaṃ, na me so vinayo bhaveyya. Amhākañcevāti channavutiyā haṃsasahassānaṃ. Uttamasattavoti uttamasatto. Pūjāti ubho tumhe mayhaṃ bahūhi kāraṇehi pūjārahā ceva pasaṃsārahā ca. Pessenāti veyyāvaccakarena sevakena.
राजा तस्स वचनं सुत्वा तुट्ठहदयो ‘‘नेसादपुत्तो तं वण्णेति, न अञ्ञेन तुम्हादिसेन मधुरधम्मकथिकेन नाम भवितब्ब’’न्ति वत्वा आह –
Rājā tassa vacanaṃ sutvā tuṭṭhahadayo ‘‘nesādaputto taṃ vaṇṇeti, na aññena tumhādisena madhuradhammakathikena nāma bhavitabba’’nti vatvā āha –
७८.
78.
‘‘धम्मेन किर नेसादो, पण्डितो अण्डजो इति।
‘‘Dhammena kira nesādo, paṇḍito aṇḍajo iti;
नहेव अकतत्तस्स, नयो एतादिसो सिया॥
Naheva akatattassa, nayo etādiso siyā.
७९.
79.
‘‘एवं अग्गपकतिमा, एवं उत्तमसत्तवो।
‘‘Evaṃ aggapakatimā, evaṃ uttamasattavo;
यावतत्थि मया दिट्ठा, नाञ्ञं पस्सामि एदिसं॥
Yāvatatthi mayā diṭṭhā, nāññaṃ passāmi edisaṃ.
८०.
80.
‘‘तुट्ठोस्मि वो पकतिया, वाक्येन मधुरेन च।
‘‘Tuṭṭhosmi vo pakatiyā, vākyena madhurena ca;
एसो चापि ममच्छन्दो, चिरं पस्सेय्य वो उभो’’ति॥
Eso cāpi mamacchando, ciraṃ passeyya vo ubho’’ti.
तत्थ धम्मेनाति सभावेन कारणेन। अकतत्तस्साति असम्पादितअत्तभावस्स मित्तदुब्भिस्स। नयोति पञ्ञा। अग्गपकतिमाति अग्गसभावो। उत्तमसत्तवोति उत्तमसत्तो। यावतत्थीति यावता मया दिट्ठा नाम अत्थि। नाञ्ञन्ति तस्मिं मया दिट्ठट्ठाने अञ्ञं एवरूपं न पस्सामि। तुट्ठोस्मि वो पकतियाति सम्म हंसराज अहं पकतिया पठममेव तुम्हाकं दस्सनेन तुट्ठो। वाक्येनाति इदानि पन वो मधुरवचनेन तुट्ठोस्मि। चिरं पस्सेय्य वोति इधेव वसापेत्वा मुहुत्तम्पि अविप्पवासन्तो चिरं तुम्हे पस्सेय्यन्ति एस मे छन्दोति वदति।
Tattha dhammenāti sabhāvena kāraṇena. Akatattassāti asampāditaattabhāvassa mittadubbhissa. Nayoti paññā. Aggapakatimāti aggasabhāvo. Uttamasattavoti uttamasatto. Yāvatatthīti yāvatā mayā diṭṭhā nāma atthi. Nāññanti tasmiṃ mayā diṭṭhaṭṭhāne aññaṃ evarūpaṃ na passāmi. Tuṭṭhosmi vo pakatiyāti samma haṃsarāja ahaṃ pakatiyā paṭhamameva tumhākaṃ dassanena tuṭṭho. Vākyenāti idāni pana vo madhuravacanena tuṭṭhosmi. Ciraṃ passeyya voti idheva vasāpetvā muhuttampi avippavāsanto ciraṃ tumhe passeyyanti esa me chandoti vadati.
ततो महासत्तो राजानं पसंसन्तो आह –
Tato mahāsatto rājānaṃ pasaṃsanto āha –
८१.
81.
‘‘यं किच्चं परमे मित्ते, कतमस्मासु तं तया।
‘‘Yaṃ kiccaṃ parame mitte, katamasmāsu taṃ tayā;
पत्ता निस्संसयं त्याम्हा, भत्तिरस्मासु या तव॥
Pattā nissaṃsayaṃ tyāmhā, bhattirasmāsu yā tava.
८२.
82.
‘‘अदुञ्च नून सुमहा, ञातिसङ्घस्स मन्तरं।
‘‘Aduñca nūna sumahā, ñātisaṅghassa mantaraṃ;
अदस्सनेन अस्माकं, दुक्खं बहूसु पक्खिसु॥
Adassanena asmākaṃ, dukkhaṃ bahūsu pakkhisu.
८३.
83.
‘‘तेसं सोकविघाताय, तया अनुमता मयं।
‘‘Tesaṃ sokavighātāya, tayā anumatā mayaṃ;
तं पदक्खिणतो कत्वा, ञातिं पस्सेमुरिन्दम॥
Taṃ padakkhiṇato katvā, ñātiṃ passemurindama.
८४.
84.
‘‘अद्धाहं विपुलं पीतिं, भवतं विन्दामि दस्सना।
‘‘Addhāhaṃ vipulaṃ pītiṃ, bhavataṃ vindāmi dassanā;
एसो चापि महा अत्थो, ञातिविस्सासना सिया’’ति॥
Eso cāpi mahā attho, ñātivissāsanā siyā’’ti.
तत्थ कतमस्मासूति कतं अम्हेसु। पत्ता निस्संसयं त्याम्हाति मयं निस्संसयेन तया पत्तायेव। भत्तिरस्मासु या तवाति या तव अम्हेसु भत्ति, ताय भत्तिया मयं तया असंसयेन पत्तायेव, न च विप्पयुत्ता, विप्पवुट्ठापि सहवासिनोयेव नाम मयन्ति दीपेति। अदुञ्च नून सुमहाति एतञ्च एकंसेनेव सुमहन्तं। ञातिसङ्घस्स मन्तरन्ति अम्हेहि द्वीहि जनेहि विरहितस्स मम ञातिसङ्घस्स अन्तरं छिद्दं। अस्माकन्ति अम्हाकं द्विन्नं अदस्सनेन बहूसु पक्खीसु दुक्खं उप्पन्नं। पस्सेमुरिन्दमाति पस्सेय्याम अरिन्दम। भवतन्ति भोतो दस्सनेन। एसो चापि महा अत्थोति या एसा ञातिसङ्घसङ्खाता ञातिविस्सासना सिया, एसो चापि महन्तो अत्थोपि।
Tattha katamasmāsūti kataṃ amhesu. Pattā nissaṃsayaṃ tyāmhāti mayaṃ nissaṃsayena tayā pattāyeva. Bhattirasmāsu yā tavāti yā tava amhesu bhatti, tāya bhattiyā mayaṃ tayā asaṃsayena pattāyeva, na ca vippayuttā, vippavuṭṭhāpi sahavāsinoyeva nāma mayanti dīpeti. Aduñca nūna sumahāti etañca ekaṃseneva sumahantaṃ. Ñātisaṅghassa mantaranti amhehi dvīhi janehi virahitassa mama ñātisaṅghassa antaraṃ chiddaṃ. Asmākanti amhākaṃ dvinnaṃ adassanena bahūsu pakkhīsu dukkhaṃ uppannaṃ. Passemurindamāti passeyyāma arindama. Bhavatanti bhoto dassanena. Eso cāpi mahā atthoti yā esā ñātisaṅghasaṅkhātā ñātivissāsanā siyā, eso cāpi mahanto atthopi.
एवं वुत्ते राजा तेसं गमनं अनुजानि। महासत्तोपि रञ्ञो पञ्चविधे दुस्सील्ये आदीनवं, सीले च आनिसंसं कथेत्वा ‘‘इमं सीलं रक्ख, धम्मेन रज्जं कारेहि, चतूहि सङ्गहवत्थूहि जनं सङ्गण्हाही’’ति ओवदित्वा चित्तकूटं अगमासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ vutte rājā tesaṃ gamanaṃ anujāni. Mahāsattopi rañño pañcavidhe dussīlye ādīnavaṃ, sīle ca ānisaṃsaṃ kathetvā ‘‘imaṃ sīlaṃ rakkha, dhammena rajjaṃ kārehi, catūhi saṅgahavatthūhi janaṃ saṅgaṇhāhī’’ti ovaditvā cittakūṭaṃ agamāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
८५.
85.
‘‘इदं वत्वा धतरट्ठो, हंसराजा नराधिपं।
‘‘Idaṃ vatvā dhataraṭṭho, haṃsarājā narādhipaṃ;
उत्तमं जवमन्वाय, ञातिसङ्घं उपागमुं॥
Uttamaṃ javamanvāya, ñātisaṅghaṃ upāgamuṃ.
८६.
86.
‘‘ते अरोगे अनुप्पत्ते, दिस्वान परमे दिजे।
‘‘Te aroge anuppatte, disvāna parame dije;
केकाति मकरुं हंसा, पुथुसद्दो अजायथ॥
Kekāti makaruṃ haṃsā, puthusaddo ajāyatha.
८७.
87.
‘‘ते पतीता पमुत्तेन, भत्तुना भत्तुगारवा।
‘‘Te patītā pamuttena, bhattunā bhattugāravā;
समन्ता परिकिरिंसु, अण्डजा लद्धपच्चया’’ति॥
Samantā parikiriṃsu, aṇḍajā laddhapaccayā’’ti.
तत्थ उपागमुन्ति अरुणुग्गमनवेलायमेव लाजमधुफाणितादीनि परिभुञ्जित्वा रञ्ञा च देविया च द्वीहि सुवण्णतालवण्टेहि उक्खिपित्वा गन्धमालादीहि कतसक्कारा तालवण्टेहि ओतरित्वा राजानं पदक्खिणं कत्वा वेहासं उप्पतित्वा रञ्ञा अञ्जलिं पग्गय्ह ‘‘गच्छथ सामिनो’’ति वुत्ते सीहपञ्जरेन निक्खन्ता उत्तमेन जवेन गन्त्वा ञातिगणं उपागमिंसु। परमेति उत्तमे। केकाति अत्तनो सभावेन ‘‘केका’’ति सद्दमकंसु। भत्तुगारवाति भत्तरि सगारवा। परिकिरिंसूति भत्तुनो मुत्तभावेन तुट्ठा तं भत्तारं समन्ता परिवारयिंसु। लद्धपच्चयाति लद्धपतिट्ठा।
Tattha upāgamunti aruṇuggamanavelāyameva lājamadhuphāṇitādīni paribhuñjitvā raññā ca deviyā ca dvīhi suvaṇṇatālavaṇṭehi ukkhipitvā gandhamālādīhi katasakkārā tālavaṇṭehi otaritvā rājānaṃ padakkhiṇaṃ katvā vehāsaṃ uppatitvā raññā añjaliṃ paggayha ‘‘gacchatha sāmino’’ti vutte sīhapañjarena nikkhantā uttamena javena gantvā ñātigaṇaṃ upāgamiṃsu. Parameti uttame. Kekāti attano sabhāvena ‘‘kekā’’ti saddamakaṃsu. Bhattugāravāti bhattari sagāravā. Parikiriṃsūti bhattuno muttabhāvena tuṭṭhā taṃ bhattāraṃ samantā parivārayiṃsu. Laddhapaccayāti laddhapatiṭṭhā.
एवं परिवारेत्वा पन ते हंसा ‘‘कथं मुत्तोसि, महाराजा’’ति पुच्छिंसु। महासत्तो सुमुखं निस्साय मुत्तभावं, सागलराजलुद्दपुत्तेहि कतकम्मञ्च कथेसि। तं सुत्वा तुट्ठो हंसगणो ‘‘सुमुखसेनापति च राजा च लुद्दपुत्तो च सुखिता निद्दुक्खा चिरं जीवन्तू’’ति थुतिमकासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था ओसानगाथमाह –
Evaṃ parivāretvā pana te haṃsā ‘‘kathaṃ muttosi, mahārājā’’ti pucchiṃsu. Mahāsatto sumukhaṃ nissāya muttabhāvaṃ, sāgalarājaluddaputtehi katakammañca kathesi. Taṃ sutvā tuṭṭho haṃsagaṇo ‘‘sumukhasenāpati ca rājā ca luddaputto ca sukhitā niddukkhā ciraṃ jīvantū’’ti thutimakāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā osānagāthamāha –
८८.
88.
‘‘एवं मित्तवतं अत्था, सब्बे होन्ति पदक्खिणा।
‘‘Evaṃ mittavataṃ atthā, sabbe honti padakkhiṇā;
हंसा यथा धतरट्ठा, ञातिसङ्घं उपागमु’’न्ति॥
Haṃsā yathā dhataraṭṭhā, ñātisaṅghaṃ upāgamu’’nti.
तत्थ मित्तवतन्ति कल्याणमित्तसम्पन्नानं। पदक्खिणाति सुखनिप्फत्तिनो वुड्ढियुत्ता। धतरट्ठाति हंसराजा सुमुखो रञ्ञा चेव लुद्दपुत्तेन चाति द्वीहि एवं उभोपि ते धतरट्ठा कल्याणमित्तसम्पन्ना यथा ञातिसङ्घं उपागमुं , ञातिसङ्घउपगमनसङ्खातो नेसं अत्थो पदक्खिणो जातो, एवं अञ्ञेसम्पि मित्तवतं अत्था पदक्खिणा होन्तीति।
Tattha mittavatanti kalyāṇamittasampannānaṃ. Padakkhiṇāti sukhanipphattino vuḍḍhiyuttā. Dhataraṭṭhāti haṃsarājā sumukho raññā ceva luddaputtena cāti dvīhi evaṃ ubhopi te dhataraṭṭhā kalyāṇamittasampannā yathā ñātisaṅghaṃ upāgamuṃ , ñātisaṅghaupagamanasaṅkhāto nesaṃ attho padakkhiṇo jāto, evaṃ aññesampi mittavataṃ atthā padakkhiṇā hontīti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न भिक्खवे इदानेव, पुब्बेपानन्दो ममत्थाय जीवितं परिच्चजी’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि ‘‘तदा नेसादो छन्नो अहोसि, राजा सारिपुत्तो , सुमुखो आनन्दो, छन्नवुति हंससहस्सा बुद्धपरिसा, हंसराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na bhikkhave idāneva, pubbepānando mamatthāya jīvitaṃ pariccajī’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā nesādo channo ahosi, rājā sāriputto , sumukho ānando, channavuti haṃsasahassā buddhaparisā, haṃsarājā pana ahameva ahosi’’nti.
चूळहंसजातकवण्णना पठमा।
Cūḷahaṃsajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५३३. चूळहंसजातकं • 533. Cūḷahaṃsajātakaṃ
