Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२२२] २. चूळनन्दियजातकवण्णना
[222] 2. Cūḷanandiyajātakavaṇṇanā
इदं तदाचरियवचोति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो देवदत्तं आरब्भ कथेसि। एकदिवसञ्हि भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘आवुसो, देवदत्तो नाम कक्खळो फरुसो साहसिको सम्मासम्बुद्धे अभिमारे पयोजेसि, सिलं पविज्झि, नाळागिरिं पयोजेसि, खन्तिमेत्तानुद्दयमत्तम्पिस्स तथागते नत्थी’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि देवदत्तो कक्खळो फरुसो निक्कारुणिकोयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Idaṃtadācariyavacoti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattaṃ ārabbha kathesi. Ekadivasañhi bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, devadatto nāma kakkhaḷo pharuso sāhasiko sammāsambuddhe abhimāre payojesi, silaṃ pavijjhi, nāḷāgiriṃ payojesi, khantimettānuddayamattampissa tathāgate natthī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto kakkhaḷo pharuso nikkāruṇikoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो हिमवन्तपदेसे महानन्दियो नाम वानरो अहोसि, कनिट्ठभातिको पनस्स चूळनन्दियो नाम। ते उभोपि असीतिसहस्सवानरपरिवारा हिमवन्तपदेसे अन्धमातरं पटिजग्गन्ता वासं कप्पेसुं। ते मातरं सयनगुम्बे ठपेत्वा अरञ्ञं पविसित्वा मधुरानि फलाफलानि मातुया पेसेन्ति। आहरणकवानरा तस्सा न देन्ति, सा खुदापीळिता अट्ठिचम्मावसेसा किसा अहोसि। अथ नं बोधिसत्तो आह – ‘‘मयं, अम्म, तुम्हाकं मधुरफलाफलानि पेसेम, तुम्हे कस्मा मिलायथा’’ति। ‘‘तात, नाहं लभामी’’ति। बोधिसत्तो चिन्तेसि – ‘‘मयि यूथं परिहरन्ते माता मे नस्सिस्सति, यूथं पहाय मातरंयेव पटिजग्गिस्सामी’’ति। सो चूळनन्दियं पक्कोसित्वा ‘‘तात, त्वं यूथं परिहर, अहं मातरं पटिजग्गिस्सामी’’ति आह। सोपि नं ‘‘भातिक, मय्हं यूथपरिहरणेन कम्मं नत्थि, अहम्पि मातरमेव पटिजग्गिस्सामी’’ति आह। इति ते उभोपि एकच्छन्दा हुत्वा यूथं पहाय मातरं गहेत्वा हिमवन्ता ओरुय्ह पच्चन्ते निग्रोधरुक्खे वासं कप्पेत्वा मातरं पटिजग्गिंसु।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto himavantapadese mahānandiyo nāma vānaro ahosi, kaniṭṭhabhātiko panassa cūḷanandiyo nāma. Te ubhopi asītisahassavānaraparivārā himavantapadese andhamātaraṃ paṭijaggantā vāsaṃ kappesuṃ. Te mātaraṃ sayanagumbe ṭhapetvā araññaṃ pavisitvā madhurāni phalāphalāni mātuyā pesenti. Āharaṇakavānarā tassā na denti, sā khudāpīḷitā aṭṭhicammāvasesā kisā ahosi. Atha naṃ bodhisatto āha – ‘‘mayaṃ, amma, tumhākaṃ madhuraphalāphalāni pesema, tumhe kasmā milāyathā’’ti. ‘‘Tāta, nāhaṃ labhāmī’’ti. Bodhisatto cintesi – ‘‘mayi yūthaṃ pariharante mātā me nassissati, yūthaṃ pahāya mātaraṃyeva paṭijaggissāmī’’ti. So cūḷanandiyaṃ pakkositvā ‘‘tāta, tvaṃ yūthaṃ parihara, ahaṃ mātaraṃ paṭijaggissāmī’’ti āha. Sopi naṃ ‘‘bhātika, mayhaṃ yūthapariharaṇena kammaṃ natthi, ahampi mātarameva paṭijaggissāmī’’ti āha. Iti te ubhopi ekacchandā hutvā yūthaṃ pahāya mātaraṃ gahetvā himavantā oruyha paccante nigrodharukkhe vāsaṃ kappetvā mātaraṃ paṭijaggiṃsu.
अथेको बाराणसिवासी ब्राह्मणमाणवो तक्कसिलायं दिसापामोक्खस्स आचरियस्स सन्तिके सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा ‘‘गमिस्सामी’’ति आचरियं आपुच्छि। आचरियो अङ्गविज्जानुभावेन तस्स कक्खळफरुससाहसिकभावं ञत्वा ‘‘तात, त्वं कक्खळो फरुसो साहसिको, एवरूपानं न सब्बकालं एकसदिसमेव इज्झति, महाविनासं महादुक्खं पापुणिस्ससि, मा त्वं कक्खळो होहि, पच्छानुतापनकारणं कम्मं मा करी’’ति ओवदित्वा उय्योजेसि। सो आचरियं वन्दित्वा बाराणसिं गन्त्वा घरावासं गहेत्वा अञ्ञेहि सिप्पेहि जीविकं कप्पेतुं असक्कोन्तो ‘‘धनुकोटिं निस्साय जीविस्सामि, लुद्दकम्मं कत्वा जीविकं कप्पेस्सामी’’ति बाराणसितो निक्खमित्वा पच्चन्तगामके वसन्तो धनुकलापसन्नद्धो अरञ्ञं पविसित्वा नानामिगे मारेत्वा मंसविक्कयेन जीविकं कप्पेसि। सो एकदिवसं अरञ्ञे किञ्चि अलभित्वा आगच्छन्तो अङ्गणपरियन्ते ठितं निग्रोधरुक्खं दिस्वा ‘‘अपि नामेत्थ किञ्चि भवेय्या’’ति निग्रोधरुक्खाभिमुखो पायासि।
Atheko bārāṇasivāsī brāhmaṇamāṇavo takkasilāyaṃ disāpāmokkhassa ācariyassa santike sabbasippāni uggaṇhitvā ‘‘gamissāmī’’ti ācariyaṃ āpucchi. Ācariyo aṅgavijjānubhāvena tassa kakkhaḷapharusasāhasikabhāvaṃ ñatvā ‘‘tāta, tvaṃ kakkhaḷo pharuso sāhasiko, evarūpānaṃ na sabbakālaṃ ekasadisameva ijjhati, mahāvināsaṃ mahādukkhaṃ pāpuṇissasi, mā tvaṃ kakkhaḷo hohi, pacchānutāpanakāraṇaṃ kammaṃ mā karī’’ti ovaditvā uyyojesi. So ācariyaṃ vanditvā bārāṇasiṃ gantvā gharāvāsaṃ gahetvā aññehi sippehi jīvikaṃ kappetuṃ asakkonto ‘‘dhanukoṭiṃ nissāya jīvissāmi, luddakammaṃ katvā jīvikaṃ kappessāmī’’ti bārāṇasito nikkhamitvā paccantagāmake vasanto dhanukalāpasannaddho araññaṃ pavisitvā nānāmige māretvā maṃsavikkayena jīvikaṃ kappesi. So ekadivasaṃ araññe kiñci alabhitvā āgacchanto aṅgaṇapariyante ṭhitaṃ nigrodharukkhaṃ disvā ‘‘api nāmettha kiñci bhaveyyā’’ti nigrodharukkhābhimukho pāyāsi.
तस्मिं खणे उभोपि ते भातरो मातरं फलानि खादापेत्वा पुरतो कत्वा विटपब्भन्तरे निसिन्ना तं आगच्छन्तं दिस्वा ‘‘किं नो मातरं करिस्सती’’ति साखन्तरे निलीयिंसु। सोपि खो साहसिकपुरिसो रुक्खमूलं आगन्त्वा तं तेसं मातरं जरादुब्बलं अन्धं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘किं मे तुच्छहत्थगमनेन इमं मक्कटिं विज्झित्वा गहेत्वा गमिस्सामी’’ति। सो तस्सा विज्झनत्थाय धनुं गण्हि। तं दिस्वा बोधिसत्तो ‘‘तात चूळनन्दिय, एसो मे पुरिसो मातरं विज्झितुकामो, अहमस्सा जीवितदानं दस्सामि, त्वं ममच्चयेन मातरं पटिजग्गेय्यासी’’ति वत्वा साखन्तरा निक्खमित्वा ‘‘भो पुरिस, मा मे मातरं विज्झि, एसा अन्धा जरादुब्बला, अहमस्सा जीवितदानं देमि, त्वं एतं अमारेत्वा मं मारेही’’ति तस्स पटिञ्ञं गहेत्वा सरस्स आसन्नट्ठाने निसीदि। सो निक्करुणो बोधिसत्तं विज्झित्वा पातेत्वा मातरम्पिस्स विज्झितुं पुन धनुं सन्नय्हि। तं दिस्वा चूळनन्दियो ‘‘अयं मे मातरं विज्झितुकामो, एकदिवसम्पि खो मे माता जीवमाना लद्धजीवितायेव नाम होति, जीवितदानमस्सा दस्सामी’’ति साखन्तरा निक्खमित्वा ‘‘भो पुरिस, मा मे मातरं विज्झि, अहमस्सा जीवितदानं दम्मि, त्वं मं विज्झित्वा अम्हे द्वे भातिके गहेत्वा अम्हाकं मातु जीवितदानं देही’’ति तस्स पटिञ्ञं गहेत्वा सरस्स आसन्नट्ठाने निसीदि। सो तम्पि विज्झित्वा पातेत्वा ‘‘अयं मक्कटी घरे दारकानं भविस्सती’’ति मातरम्पि तेसं विज्झित्वा पातेत्वा तयोपि काजेनादाय गेहाभिमुखो पायासि।
Tasmiṃ khaṇe ubhopi te bhātaro mātaraṃ phalāni khādāpetvā purato katvā viṭapabbhantare nisinnā taṃ āgacchantaṃ disvā ‘‘kiṃ no mātaraṃ karissatī’’ti sākhantare nilīyiṃsu. Sopi kho sāhasikapuriso rukkhamūlaṃ āgantvā taṃ tesaṃ mātaraṃ jarādubbalaṃ andhaṃ disvā cintesi – ‘‘kiṃ me tucchahatthagamanena imaṃ makkaṭiṃ vijjhitvā gahetvā gamissāmī’’ti. So tassā vijjhanatthāya dhanuṃ gaṇhi. Taṃ disvā bodhisatto ‘‘tāta cūḷanandiya, eso me puriso mātaraṃ vijjhitukāmo, ahamassā jīvitadānaṃ dassāmi, tvaṃ mamaccayena mātaraṃ paṭijaggeyyāsī’’ti vatvā sākhantarā nikkhamitvā ‘‘bho purisa, mā me mātaraṃ vijjhi, esā andhā jarādubbalā, ahamassā jīvitadānaṃ demi, tvaṃ etaṃ amāretvā maṃ mārehī’’ti tassa paṭiññaṃ gahetvā sarassa āsannaṭṭhāne nisīdi. So nikkaruṇo bodhisattaṃ vijjhitvā pātetvā mātarampissa vijjhituṃ puna dhanuṃ sannayhi. Taṃ disvā cūḷanandiyo ‘‘ayaṃ me mātaraṃ vijjhitukāmo, ekadivasampi kho me mātā jīvamānā laddhajīvitāyeva nāma hoti, jīvitadānamassā dassāmī’’ti sākhantarā nikkhamitvā ‘‘bho purisa, mā me mātaraṃ vijjhi, ahamassā jīvitadānaṃ dammi, tvaṃ maṃ vijjhitvā amhe dve bhātike gahetvā amhākaṃ mātu jīvitadānaṃ dehī’’ti tassa paṭiññaṃ gahetvā sarassa āsannaṭṭhāne nisīdi. So tampi vijjhitvā pātetvā ‘‘ayaṃ makkaṭī ghare dārakānaṃ bhavissatī’’ti mātarampi tesaṃ vijjhitvā pātetvā tayopi kājenādāya gehābhimukho pāyāsi.
अथस्स पापपुरिसस्स गेहे असनि पतित्वा भरियञ्च द्वे दारके च गेहेनेव सद्धिं झापेसि, पिट्ठिवंसथूणमत्तं अवसिस्सि। अथस्स नं गामद्वारेयेव एको पुरिसो दिस्वा तं पवत्तिं आरोचेसि। सो पुत्तदारसोकेन अभिभूतो तस्मिंयेव ठाने मंसकाजञ्ज धनुञ्च छड्डेत्वा वत्थं पहाय नग्गो बाहा पग्गय्ह परिदेवमानो गन्त्वा घरं पाविसि। अथस्स सा थूणा भिज्जित्वा सीसे पतित्वा सीसं भिन्दि, पथवी विवरं अदासि, अवीचितो जाला उट्ठहि। सो पथविया गिलियमानो आचरियस्स ओवादं सरित्वा ‘‘इमं वत कारणं दिस्वा पारासरियब्राह्मणो मय्हं ओवादमदासी’’ति परिदेवमानो इमं गाथाद्वयमाह –
Athassa pāpapurisassa gehe asani patitvā bhariyañca dve dārake ca geheneva saddhiṃ jhāpesi, piṭṭhivaṃsathūṇamattaṃ avasissi. Athassa naṃ gāmadvāreyeva eko puriso disvā taṃ pavattiṃ ārocesi. So puttadārasokena abhibhūto tasmiṃyeva ṭhāne maṃsakājañja dhanuñca chaḍḍetvā vatthaṃ pahāya naggo bāhā paggayha paridevamāno gantvā gharaṃ pāvisi. Athassa sā thūṇā bhijjitvā sīse patitvā sīsaṃ bhindi, pathavī vivaraṃ adāsi, avīcito jālā uṭṭhahi. So pathaviyā giliyamāno ācariyassa ovādaṃ saritvā ‘‘imaṃ vata kāraṇaṃ disvā pārāsariyabrāhmaṇo mayhaṃ ovādamadāsī’’ti paridevamāno imaṃ gāthādvayamāha –
१४३.
143.
‘‘इदं तदाचरियवचो, पारासरियो यदब्रवि।
‘‘Idaṃ tadācariyavaco, pārāsariyo yadabravi;
मासु त्वं अकरि पापं, यं त्वं पच्छा कतं तपे॥
Māsu tvaṃ akari pāpaṃ, yaṃ tvaṃ pacchā kataṃ tape.
१४४.
144.
‘‘यानि करोति पुरिसो, तानि अत्तनि पस्सति।
‘‘Yāni karoti puriso, tāni attani passati;
कल्याणकारी कल्याणं, पापकारी च पापकं।
Kalyāṇakārī kalyāṇaṃ, pāpakārī ca pāpakaṃ;
यादिसं वपते बीजं, तादिसं हरते फल’’न्ति॥
Yādisaṃ vapate bījaṃ, tādisaṃ harate phala’’nti.
तस्सत्थो – यं पारासरियो ब्राह्मणो अब्रवि – ‘‘मासु त्वं पापं अकरी, यं कतं पच्छा त्वञ्ञेव तपेय्या’’ति, इदं तं आचरियस्स वचनं। यानि कायवचीमनोद्वारेहि कम्मानि पुरिसो करोति, तेसं विपाकं पटिलभन्तो तानियेव अत्तनि पस्सति। कल्याणकम्मकारी कल्याणं फलमनुभोति, पापकारी च पापकमेव हीनं लामकं अनिट्ठफलं अनुभोति। लोकस्मिम्पि हि यादिसं वपते बीजं, तादिसं हरते फलं, बीजानुरूपं बीजानुच्छविकमेव फलं हरति गण्हाति अनुभवतीति। इति सो परिदेवन्तो पथविं पविसित्वा अवीचिमहानिरये निब्बत्ति।
Tassattho – yaṃ pārāsariyo brāhmaṇo abravi – ‘‘māsu tvaṃ pāpaṃ akarī, yaṃ kataṃ pacchā tvaññeva tapeyyā’’ti, idaṃ taṃ ācariyassa vacanaṃ. Yāni kāyavacīmanodvārehi kammāni puriso karoti, tesaṃ vipākaṃ paṭilabhanto tāniyeva attani passati. Kalyāṇakammakārī kalyāṇaṃ phalamanubhoti, pāpakārī ca pāpakameva hīnaṃ lāmakaṃ aniṭṭhaphalaṃ anubhoti. Lokasmimpi hi yādisaṃ vapate bījaṃ, tādisaṃ harate phalaṃ, bījānurūpaṃ bījānucchavikameva phalaṃ harati gaṇhāti anubhavatīti. Iti so paridevanto pathaviṃ pavisitvā avīcimahāniraye nibbatti.
सत्था ‘‘न, भिक्खवे, देवदत्तो इदानेव, पुब्बेपि कक्खळो फरुसो निक्कारुणिकोयेवा’’ति वत्वा इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा लुद्दकपुरिसो देवदत्तो अहोसि, दिसापामोक्खो आचरियो सारिपुत्तो, चूळनन्दियो आनन्दो, माता महापजापतिगोतमी, महानन्दियो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā ‘‘na, bhikkhave, devadatto idāneva, pubbepi kakkhaḷo pharuso nikkāruṇikoyevā’’ti vatvā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā luddakapuriso devadatto ahosi, disāpāmokkho ācariyo sāriputto, cūḷanandiyo ānando, mātā mahāpajāpatigotamī, mahānandiyo pana ahameva ahosi’’nti.
चूळनन्दियजातकवण्णना दुतिया।
Cūḷanandiyajātakavaṇṇanā dutiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २२२. चूळनन्दियजातकं • 222. Cūḷanandiyajātakaṃ