| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
१०. चूळनिकासुत्तवण्णना
10. Cūḷanikāsuttavaṇṇanā
८१. दसमस्स दुविधो निक्खेपो अत्थुप्पत्तिकोपि पुच्छावसिकोपि। कतरअत्थुप्पत्तियं कस्स पुच्छाय कथितन्ति चे? अरुणवतिसुत्तन्तअत्थुप्पत्तियं (सं॰ नि॰ १.१८५ आदयो) आनन्दत्थेरस्स पुच्छाय कथितं। अरुणवतिसुत्तन्तो केन कथितोति? द्वीहि बुद्धेहि कथितो सिखिना च भगवता अम्हाकञ्च सत्थारा। इमस्मा हि कप्पा एकतिंसकप्पमत्थके अरुणवतिनगरे अरुणवतो रञ्ञो पभावतिया नाम महेसिया कुच्छिस्मिं निब्बत्तित्वा परिपक्के ञाणे महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा सिखी भगवा बोधिमण्डे सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविज्झित्वा पवत्तितवरधम्मचक्को अरुणवतिं निस्साय विहरन्तो एकदिवसं पातोव सरीरप्पटिजग्गनं कत्वा महाभिक्खुसङ्घपरिवारो ‘‘अरुणवतिं पिण्डाय पविसिस्सामी’’ति निक्खमित्वा विहारद्वारकोट्ठकसमीपे ठितो अभिभुं नाम अग्गसावकं आमन्तेसि – ‘‘अतिप्पगो खो, भिक्खु, अरुणवतिं पिण्डाय पविसितुं, येन अञ्ञतरो ब्रह्मलोको तेनुपसङ्कमिस्सामा’’ति। यथाह –
81. Dasamassa duvidho nikkhepo atthuppattikopi pucchāvasikopi. Kataraatthuppattiyaṃ kassa pucchāya kathitanti ce? Aruṇavatisuttantaatthuppattiyaṃ (saṃ. ni. 1.185 ādayo) ānandattherassa pucchāya kathitaṃ. Aruṇavatisuttanto kena kathitoti? Dvīhi buddhehi kathito sikhinā ca bhagavatā amhākañca satthārā. Imasmā hi kappā ekatiṃsakappamatthake aruṇavatinagare aruṇavato rañño pabhāvatiyā nāma mahesiyā kucchismiṃ nibbattitvā paripakke ñāṇe mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā sikhī bhagavā bodhimaṇḍe sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhitvā pavattitavaradhammacakko aruṇavatiṃ nissāya viharanto ekadivasaṃ pātova sarīrappaṭijagganaṃ katvā mahābhikkhusaṅghaparivāro ‘‘aruṇavatiṃ piṇḍāya pavisissāmī’’ti nikkhamitvā vihāradvārakoṭṭhakasamīpe ṭhito abhibhuṃ nāma aggasāvakaṃ āmantesi – ‘‘atippago kho, bhikkhu, aruṇavatiṃ piṇḍāya pavisituṃ, yena aññataro brahmaloko tenupasaṅkamissāmā’’ti. Yathāha –
‘‘अथ खो, भिक्खवे, सिखी भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो अभिभुं भिक्खुं आमन्तेसि – ‘आयाम, ब्राह्मण, येन अञ्ञतरो ब्रह्मलोको तेनुपसङ्कमिस्साम, न ताव भत्तकालो भविस्सती’ति। ‘एवं, भन्ते’ति खो, भिक्खवे, अभिभू भिक्खु सिखिस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पच्चस्सोसि। अथ खो, भिक्खवे, सिखी भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो अभिभू च भिक्खु येन अञ्ञतरो ब्रह्मलोको तेनुपसङ्कमिंसू’’ति (सं॰ नि॰ १.१८५)।
‘‘Atha kho, bhikkhave, sikhī bhagavā arahaṃ sammāsambuddho abhibhuṃ bhikkhuṃ āmantesi – ‘āyāma, brāhmaṇa, yena aññataro brahmaloko tenupasaṅkamissāma, na tāva bhattakālo bhavissatī’ti. ‘Evaṃ, bhante’ti kho, bhikkhave, abhibhū bhikkhu sikhissa bhagavato arahato sammāsambuddhassa paccassosi. Atha kho, bhikkhave, sikhī bhagavā arahaṃ sammāsambuddho abhibhū ca bhikkhu yena aññataro brahmaloko tenupasaṅkamiṃsū’’ti (saṃ. ni. 1.185).
तत्थ महाब्रह्मा सम्मासम्बुद्धं दिस्वा अत्तमनो पच्चुग्गमनं कत्वा ब्रह्मासनं पञ्ञापेत्वा अदासि, थेरस्सापि अनुच्छविकं आसनं पञ्ञापयिंसु। निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने, थेरोपि अत्तनो पञ्ञत्तासने निसीदि। महाब्रह्मापि दसबलं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि।
Tattha mahābrahmā sammāsambuddhaṃ disvā attamano paccuggamanaṃ katvā brahmāsanaṃ paññāpetvā adāsi, therassāpi anucchavikaṃ āsanaṃ paññāpayiṃsu. Nisīdi bhagavā paññatte āsane, theropi attano paññattāsane nisīdi. Mahābrahmāpi dasabalaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi.
अथ खो, भिक्खवे, सिखी भगवा अभिभुं भिक्खुं आमन्तेसि – ‘‘पटिभातु तं, ब्राह्मण, ब्रह्मुनो च ब्रह्मपरिसाय च ब्रह्मपारिसज्जानञ्च धम्मीकथाति। ‘एवं, भन्ते’ति खो, भिक्खवे, अभिभू भिक्खु सिखिस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पटिस्सुणित्वा ब्रह्मुनो च ब्रह्मपरिसाय च ब्रह्मपारिसज्जानञ्च धम्मिं कथं कथेसि। थेरे धम्मं कथेन्ते ब्रह्मगणा उज्झायिंसु – ‘‘चिरस्सञ्च मयं सत्थु ब्रह्मलोकागमनं लभिम्ह, अयञ्च भिक्खु ठपेत्वा सत्थारं सयं धम्मकथं आरभी’’ति।
Atha kho, bhikkhave, sikhī bhagavā abhibhuṃ bhikkhuṃ āmantesi – ‘‘paṭibhātu taṃ, brāhmaṇa, brahmuno ca brahmaparisāya ca brahmapārisajjānañca dhammīkathāti. ‘Evaṃ, bhante’ti kho, bhikkhave, abhibhū bhikkhu sikhissa bhagavato arahato sammāsambuddhassa paṭissuṇitvā brahmuno ca brahmaparisāya ca brahmapārisajjānañca dhammiṃ kathaṃ kathesi. There dhammaṃ kathente brahmagaṇā ujjhāyiṃsu – ‘‘cirassañca mayaṃ satthu brahmalokāgamanaṃ labhimha, ayañca bhikkhu ṭhapetvā satthāraṃ sayaṃ dhammakathaṃ ārabhī’’ti.
सत्था तेसं अनत्तमनभावं ञत्वा अभिभुं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘उज्झायन्ति खो ते, ब्राह्मण, ब्रह्मा च ब्रह्मपरिसा च ब्रह्मपारिसज्जा च। तेन हि त्वं – ब्राह्मण, भिय्योसोमत्ताय संवेजेही’’ति। थेरो सत्थु वचनं सम्पटिच्छित्वा अनेकविहितं इद्धिविकुब्बनं कत्वा सहस्सिलोकधातुं सरेन विञ्ञापेन्तो ‘‘आरम्भथ निक्कमथा’’ति (सं॰ नि॰ १.१८५) गाथाद्वयं अभासि। किं पन कत्वा थेरो सहस्सिलोकधातुं विञ्ञापेसीति? नीलकसिणं ताव समापज्जित्वा सब्बत्थ अन्धकारं फरि, ततो ‘‘किमिदं अन्धकार’’न्ति सत्तानं आभोगे उप्पन्ने आलोकं दस्सेसि। ‘‘किं आलोको अय’’न्ति विचिनन्तानं अत्तानं दस्सेसि, सहस्सचक्कवाळे देवमनुस्सा अञ्जलिं पग्गण्हित्वा पग्गण्हित्वा थेरंयेव नमस्समाना अट्ठंसु। थेरो ‘‘महाजनो मय्हं धम्मं देसेन्तस्स सरं सुणातू’’ति इमा गाथा अभासि। सब्बे ओसटाय परिसाय मज्झे निसीदित्वा धम्मं देसेन्तस्स विय सद्दं अस्सोसुं। अत्थोपि नेसं पाकटो अहोसि।
Satthā tesaṃ anattamanabhāvaṃ ñatvā abhibhuṃ bhikkhuṃ etadavoca – ‘‘ujjhāyanti kho te, brāhmaṇa, brahmā ca brahmaparisā ca brahmapārisajjā ca. Tena hi tvaṃ – brāhmaṇa, bhiyyosomattāya saṃvejehī’’ti. Thero satthu vacanaṃ sampaṭicchitvā anekavihitaṃ iddhivikubbanaṃ katvā sahassilokadhātuṃ sarena viññāpento ‘‘ārambhatha nikkamathā’’ti (saṃ. ni. 1.185) gāthādvayaṃ abhāsi. Kiṃ pana katvā thero sahassilokadhātuṃ viññāpesīti? Nīlakasiṇaṃ tāva samāpajjitvā sabbattha andhakāraṃ phari, tato ‘‘kimidaṃ andhakāra’’nti sattānaṃ ābhoge uppanne ālokaṃ dassesi. ‘‘Kiṃ āloko aya’’nti vicinantānaṃ attānaṃ dassesi, sahassacakkavāḷe devamanussā añjaliṃ paggaṇhitvā paggaṇhitvā theraṃyeva namassamānā aṭṭhaṃsu. Thero ‘‘mahājano mayhaṃ dhammaṃ desentassa saraṃ suṇātū’’ti imā gāthā abhāsi. Sabbe osaṭāya parisāya majjhe nisīditvā dhammaṃ desentassa viya saddaṃ assosuṃ. Atthopi nesaṃ pākaṭo ahosi.
अथ खो भगवा सद्धिं थेरेन अरुणवतिं पच्चागन्त्वा पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो भिक्खुसङ्घं पुच्छि – ‘‘अस्सुत्थ नो तुम्हे, भिक्खवे, अभिभुस्स भिक्खुनो ब्रह्मलोके ठितस्स गाथायो भासमानस्सा’’ति। ते ‘‘आम, भन्ते’’ति पटिजानित्वा सुतभावं आविकरोन्ता तदेव गाथाद्वयं उदाहरिंसु। सत्था ‘‘साधु साधू’’ति साधुकारं दत्वा देसनं निट्ठपेसि। एवं ताव इदं सुत्तं इतो एकतिंसकप्पमत्थके सिखिना भगवता कथितं।
Atha kho bhagavā saddhiṃ therena aruṇavatiṃ paccāgantvā piṇḍāya caritvā pacchābhattaṃ piṇḍapātapaṭikkanto bhikkhusaṅghaṃ pucchi – ‘‘assuttha no tumhe, bhikkhave, abhibhussa bhikkhuno brahmaloke ṭhitassa gāthāyo bhāsamānassā’’ti. Te ‘‘āma, bhante’’ti paṭijānitvā sutabhāvaṃ āvikarontā tadeva gāthādvayaṃ udāhariṃsu. Satthā ‘‘sādhu sādhū’’ti sādhukāraṃ datvā desanaṃ niṭṭhapesi. Evaṃ tāva idaṃ suttaṃ ito ekatiṃsakappamatthake sikhinā bhagavatā kathitaṃ.
अम्हाकं पन भगवा सब्बञ्ञुतं पत्तो पवत्तितवरधम्मचक्को सावत्थिं उपनिस्साय जेतवने विहरन्तो जेट्ठमूलमासपुण्णमदिवसे भिक्खू आमन्तेत्वा इमं अरुणवतिसुत्तं पट्ठपेसि। आनन्दत्थेरो बीजनिं गहेत्वा बीजयमानो ठितकोव आदितो पट्ठाय याव परियोसाना एकब्यञ्जनम्पि अहापेत्वा सकलसुत्तं उग्गण्हि। सो पुनदिवसे पिण्डपातपटिक्कन्तो दसबलस्स वत्तं दस्सेत्वा अत्तनो दिवाविहारट्ठानं गन्त्वा सद्धिविहारिकन्तेवासिकेसु वत्तं दस्सेत्वा पक्कन्तेसु हिय्यो कथितं अरुणवतिसुत्तं आवज्जेन्तो निसीदि। अथस्स सब्बं सुत्तं विभूतं उपट्ठासि। सो चिन्तेसि – ‘‘सिखिस्स भगवतो अग्गसावको ब्रह्मलोके ठत्वा चक्कवाळसहस्से अन्धकारं विधमेत्वा सरीरोभासं दस्सेत्वा अत्तनो सद्दं सावेन्तो धम्मकथं कथेसीति हिय्यो सत्थारा कथितं, सावकस्स ताव विसयो एवरूपो, दस पारमियो पूरेत्वा सब्बञ्ञुतं पत्तो पन सम्मासम्बुद्धो कित्तकं ठानं सरेन विञ्ञापेय्या’’ति। सो एवं उप्पन्नाय विमतिया विनोदनत्थं तङ्खणेयेव भगवन्तं उपसङ्कमित्वा तमत्थं पुच्छि। एतमत्थं दस्सेतुं अथ खो आयस्मा आनन्दोति वुत्तं।
Amhākaṃ pana bhagavā sabbaññutaṃ patto pavattitavaradhammacakko sāvatthiṃ upanissāya jetavane viharanto jeṭṭhamūlamāsapuṇṇamadivase bhikkhū āmantetvā imaṃ aruṇavatisuttaṃ paṭṭhapesi. Ānandatthero bījaniṃ gahetvā bījayamāno ṭhitakova ādito paṭṭhāya yāva pariyosānā ekabyañjanampi ahāpetvā sakalasuttaṃ uggaṇhi. So punadivase piṇḍapātapaṭikkanto dasabalassa vattaṃ dassetvā attano divāvihāraṭṭhānaṃ gantvā saddhivihārikantevāsikesu vattaṃ dassetvā pakkantesu hiyyo kathitaṃ aruṇavatisuttaṃ āvajjento nisīdi. Athassa sabbaṃ suttaṃ vibhūtaṃ upaṭṭhāsi. So cintesi – ‘‘sikhissa bhagavato aggasāvako brahmaloke ṭhatvā cakkavāḷasahasse andhakāraṃ vidhametvā sarīrobhāsaṃ dassetvā attano saddaṃ sāvento dhammakathaṃ kathesīti hiyyo satthārā kathitaṃ, sāvakassa tāva visayo evarūpo, dasa pāramiyo pūretvā sabbaññutaṃ patto pana sammāsambuddho kittakaṃ ṭhānaṃ sarena viññāpeyyā’’ti. So evaṃ uppannāya vimatiyā vinodanatthaṃ taṅkhaṇeyeva bhagavantaṃ upasaṅkamitvā tamatthaṃ pucchi. Etamatthaṃ dassetuṃ atha kho āyasmā ānandoti vuttaṃ.
तत्थ सम्मुखाति सम्मुखीभूतेन मया एतं सुतं, न अनुस्सवेन, न दूतपरम्परायाति इमिना अधिप्पायेन एवमाह। कीवतकं पहोति सरेन विञ्ञापेतुन्ति कित्तकं ठानं सरीरोभासेन विहतन्धकारं कत्वा सरेन विञ्ञापेतुं सक्कोति। सावको सो, आनन्द, अप्पमेय्या तथागताति इदं भगवा इमिना अधिप्पायेनाह – आनन्द, त्वं किं वदेसि, सो पदेसञाणे ठितो सावको। तथागता पन दस पारमियो पूरेत्वा सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पत्ता अप्पमेय्या। सो त्वं नखसिखाय पंसुं गहेत्वा महापथविपंसुना सद्धिं उपमेन्तो विय किं नामेतं वदेसि। अञ्ञो हि सावकानं विसयो, अञ्ञो बुद्धानं। अञ्ञो सावकानं गोचरो, अञ्ञो बुद्धानं। अञ्ञं सावकानं बलं, अञ्ञं बुद्धानन्ति। इति भगवा इमिना अधिप्पायेन अप्पमेय्यभावं वत्वा तुण्ही अहोसि।
Tattha sammukhāti sammukhībhūtena mayā etaṃ sutaṃ, na anussavena, na dūtaparamparāyāti iminā adhippāyena evamāha. Kīvatakaṃ pahoti sarena viññāpetunti kittakaṃ ṭhānaṃ sarīrobhāsena vihatandhakāraṃ katvā sarena viññāpetuṃ sakkoti. Sāvako so, ānanda, appameyyā tathāgatāti idaṃ bhagavā iminā adhippāyenāha – ānanda, tvaṃ kiṃ vadesi, so padesañāṇe ṭhito sāvako. Tathāgatā pana dasa pāramiyo pūretvā sabbaññutaññāṇaṃ pattā appameyyā. So tvaṃ nakhasikhāya paṃsuṃ gahetvā mahāpathavipaṃsunā saddhiṃ upamento viya kiṃ nāmetaṃ vadesi. Añño hi sāvakānaṃ visayo, añño buddhānaṃ. Añño sāvakānaṃ gocaro, añño buddhānaṃ. Aññaṃ sāvakānaṃ balaṃ, aññaṃ buddhānanti. Iti bhagavā iminā adhippāyena appameyyabhāvaṃ vatvā tuṇhī ahosi.
थेरो दुतियम्पि पुच्छि। सत्था, ‘‘आनन्द, त्वं ताळच्छिद्दं गहेत्वा अनन्ताकासेन उपमेन्तो विय, चातकसकुणं गहेत्वा दियड्ढयोजनसतिकेन सुपण्णराजेन उपमेन्तो विय, हत्थिसोण्डाय उदकं गहेत्वा महागङ्गाय उपमेन्तो विय, चतुरतनिके आवाटे उदकं गहेत्वा सत्तहि सरेहि उपमेन्तो विय, नाळिकोदनमत्तलाभिं मनुस्सं गहेत्वा चक्कवत्तिरञ्ञा उपमेन्तो विय, पंसुपिसाचकं गहेत्वा सक्केन देवरञ्ञा उपमेन्तो विय, खज्जोपनकप्पभं गहेत्वा सूरियप्पभाय उपमेन्तो विय किं नामेतं वदेसीति दीपेन्तो दुतियम्पि अप्पमेय्यभावमेव वत्वा तुण्ही अहोसि। ततो थेरो चिन्तेसि – ‘‘सत्था मया पुच्छितो न ताव कथेसि, हन्द नं यावततियं याचित्वा बुद्धसीहनादं नदापेस्सामी’’ति। सो ततियम्पि याचि। तं दस्सेतुं ततियम्पि खोतिआदि वुत्तं। अथस्स भगवा ब्याकरोन्तो सुता ते आनन्दातिआदिमाह। थेरो चिन्तेसि – ‘‘सत्था मे ‘सुता ते, आनन्द, सहस्सी चूळनिका लोकधातू’ति एत्तकमेव वत्वा तुण्ही जातो, इदानि बुद्धसीहनादं नदिस्सती’’ति सो सत्थारं याचन्तो एतस्स भगवा कालोतिआदिमाह।
Thero dutiyampi pucchi. Satthā, ‘‘ānanda, tvaṃ tāḷacchiddaṃ gahetvā anantākāsena upamento viya, cātakasakuṇaṃ gahetvā diyaḍḍhayojanasatikena supaṇṇarājena upamento viya, hatthisoṇḍāya udakaṃ gahetvā mahāgaṅgāya upamento viya, caturatanike āvāṭe udakaṃ gahetvā sattahi sarehi upamento viya, nāḷikodanamattalābhiṃ manussaṃ gahetvā cakkavattiraññā upamento viya, paṃsupisācakaṃ gahetvā sakkena devaraññā upamento viya, khajjopanakappabhaṃ gahetvā sūriyappabhāya upamento viya kiṃ nāmetaṃ vadesīti dīpento dutiyampi appameyyabhāvameva vatvā tuṇhī ahosi. Tato thero cintesi – ‘‘satthā mayā pucchito na tāva kathesi, handa naṃ yāvatatiyaṃ yācitvā buddhasīhanādaṃ nadāpessāmī’’ti. So tatiyampi yāci. Taṃ dassetuṃ tatiyampi khotiādi vuttaṃ. Athassa bhagavā byākaronto sutā te ānandātiādimāha. Thero cintesi – ‘‘satthā me ‘sutā te, ānanda, sahassī cūḷanikā lokadhātū’ti ettakameva vatvā tuṇhī jāto, idāni buddhasīhanādaṃ nadissatī’’ti so satthāraṃ yācanto etassa bhagavā kālotiādimāha.
भगवापिस्स वित्थारकथं कथेतुं तेन हानन्दातिआदिमाह। तत्थ यावताति यत्तकं ठानं। चन्दिमसूरियाति चन्दिमा च सूरियो च। परिहरन्तीति विचरन्ति। दिसा भन्तीति सब्बदिसा ओभासन्ति। विरोचनाति विरोचमाना। एत्तावता एकचक्कवाळं परिच्छिन्दित्वा दस्सितं होति। इदानि तं सहस्सगुणं कत्वा दस्सेन्तो ताव सहस्सधा लोकोति आह। तस्मिं सहस्सधा लोकेति तस्मिं सहस्सचक्कवाळे। सहस्सं चातुमहाराजिकानन्ति सहस्सं चातुमहाराजिकानं देवलोकानं। यस्मा पन एकेकस्मिं चक्कवाळे चत्तारो चत्तारो महाराजानो , तस्मा चत्तारि महाराजसहस्सानीति वुत्तं। इमिना उपायेन सब्बत्थ अत्थो वेदितब्बो। चूळनिकाति खुद्दिका। अयं सावकानं विसयो। कस्मा पनेसा आनीताति? मज्झिमिकाय लोकधातुया परिच्छेददस्सनत्थं।
Bhagavāpissa vitthārakathaṃ kathetuṃ tena hānandātiādimāha. Tattha yāvatāti yattakaṃ ṭhānaṃ. Candimasūriyāti candimā ca sūriyo ca. Pariharantīti vicaranti. Disā bhantīti sabbadisā obhāsanti. Virocanāti virocamānā. Ettāvatā ekacakkavāḷaṃ paricchinditvā dassitaṃ hoti. Idāni taṃ sahassaguṇaṃ katvā dassento tāva sahassadhā lokoti āha. Tasmiṃ sahassadhā loketi tasmiṃ sahassacakkavāḷe. Sahassaṃ cātumahārājikānanti sahassaṃ cātumahārājikānaṃ devalokānaṃ. Yasmā pana ekekasmiṃ cakkavāḷe cattāro cattāro mahārājāno , tasmā cattāri mahārājasahassānīti vuttaṃ. Iminā upāyena sabbattha attho veditabbo. Cūḷanikāti khuddikā. Ayaṃ sāvakānaṃ visayo. Kasmā panesā ānītāti? Majjhimikāya lokadhātuyā paricchedadassanatthaṃ.
यावताति यत्तका। ताव सहस्सधाति ताव सहस्सभागेन। द्विसहस्सी मज्झिमिका लोकधातूति अयं सहस्सचक्कवाळानि सहस्सभागेन गणेत्वा दससतसहस्सचक्कवाळपरिमाणा द्विसहस्सी मज्झिमिका नाम लोकधातु। अयं सावकानं अविसयो, बुद्धानमेव विसयो। एत्तकेपि हि ठाने तथागता अन्धकारं विधमेत्वा सरीरोभासं दस्सेत्वा सरेन विञ्ञापेतुं सक्कोन्तीति दीपेति। एत्तकेन बुद्धानं जातिक्खेत्तं नाम दस्सितं। बोधिसत्तानञ्हि पच्छिमभवे देवलोकतो चवित्वा मातुकुच्छियं पटिसन्धिग्गहणदिवसे च कुच्छितो निक्खमनदिवसे च महाभिनिक्खमनदिवसे च सम्बोधिधम्मचक्कप्पवत्तनआयुसङ्खारवोस्सज्जनपरिनिब्बानदिवसेसु च एत्तकं ठानं कम्पति।
Yāvatāti yattakā. Tāva sahassadhāti tāva sahassabhāgena. Dvisahassī majjhimikā lokadhātūti ayaṃ sahassacakkavāḷāni sahassabhāgena gaṇetvā dasasatasahassacakkavāḷaparimāṇā dvisahassī majjhimikā nāma lokadhātu. Ayaṃ sāvakānaṃ avisayo, buddhānameva visayo. Ettakepi hi ṭhāne tathāgatā andhakāraṃ vidhametvā sarīrobhāsaṃ dassetvā sarena viññāpetuṃ sakkontīti dīpeti. Ettakena buddhānaṃ jātikkhettaṃ nāma dassitaṃ. Bodhisattānañhi pacchimabhave devalokato cavitvā mātukucchiyaṃ paṭisandhiggahaṇadivase ca kucchito nikkhamanadivase ca mahābhinikkhamanadivase ca sambodhidhammacakkappavattanaāyusaṅkhāravossajjanaparinibbānadivasesu ca ettakaṃ ṭhānaṃ kampati.
तिसहस्सी महासहस्सीति सहस्सितो पट्ठाय ततियाति तिसहस्सी, सहस्सं सहस्सधा कत्वा गणितं मज्झिमिकं सहस्सधा कत्वा गणितत्ता महन्तेहि सहस्सेहि गणिताति महासहस्सी। एत्तावता कोटिसतसहस्सचक्कवाळपरिमाणो लोको दस्सितो होति। भगवा आकङ्खमानो एत्तके ठाने अन्धकारं विधमेत्वा सरीरोभासं दस्सेत्वा सरेन विञ्ञापेय्याति। गणकपुत्ततिस्सत्थेरो पन एवमाह – ‘‘न तिसहस्सिमहासहस्सिलोकधातुया एवं परिमाणं। इदञ्हि आचरियानं सज्झायमुळ्हकं वाचाय परिहीनट्ठानं, दसकोटिसतसहस्सचक्कवाळपरिमाणं पन ठानं तिसहस्सिमहासहस्सिलोकधातु नामा’’ति। एत्तावता हि भगवता आणाक्खेत्तं नाम दस्सितं। एतस्मिञ्हि अन्तरे आटानाटियपरित्तइसिगिलिपरित्तधजग्गपरित्तबोज्झङ्गपरित्तखन्धपरित्त- मोरपरित्तमेत्तपरित्तरतनपरित्तानं आणा फरति। यावता पन आकङ्खेय्याति यत्तकं ठानं इच्छेय्य, इमिना विसयक्खेत्तं दस्सेति। बुद्धानञ्हि विसयक्खेत्तस्स पमाणपरिच्छेदो नाम नत्थि, नत्थिकभावे चस्स इमं ओपम्मं आहरन्ति – कोटिसतसहस्सचक्कवाळम्हि याव ब्रह्मलोका सासपेहि पूरेत्वा सचे कोचि पुरत्थिमाय दिसाय एकचक्कवाळे एकं सासपं पक्खिपन्तो आगच्छेय्य, सब्बेपि ते सासपा परिक्खयं गच्छेय्युं, न त्वेव पुरत्थिमाय दिसाय चक्कवाळानि। दक्खिणादीसुपि एसेव नयो। तत्थ बुद्धानं अविसयो नाम नत्थि।
Tisahassī mahāsahassīti sahassito paṭṭhāya tatiyāti tisahassī, sahassaṃ sahassadhā katvā gaṇitaṃ majjhimikaṃ sahassadhā katvā gaṇitattā mahantehi sahassehi gaṇitāti mahāsahassī. Ettāvatā koṭisatasahassacakkavāḷaparimāṇo loko dassito hoti. Bhagavā ākaṅkhamāno ettake ṭhāne andhakāraṃ vidhametvā sarīrobhāsaṃ dassetvā sarena viññāpeyyāti. Gaṇakaputtatissatthero pana evamāha – ‘‘na tisahassimahāsahassilokadhātuyā evaṃ parimāṇaṃ. Idañhi ācariyānaṃ sajjhāyamuḷhakaṃ vācāya parihīnaṭṭhānaṃ, dasakoṭisatasahassacakkavāḷaparimāṇaṃ pana ṭhānaṃ tisahassimahāsahassilokadhātu nāmā’’ti. Ettāvatā hi bhagavatā āṇākkhettaṃ nāma dassitaṃ. Etasmiñhi antare āṭānāṭiyaparittaisigiliparittadhajaggaparittabojjhaṅgaparittakhandhaparitta- moraparittamettaparittaratanaparittānaṃ āṇā pharati. Yāvatā pana ākaṅkheyyāti yattakaṃ ṭhānaṃ iccheyya, iminā visayakkhettaṃ dasseti. Buddhānañhi visayakkhettassa pamāṇaparicchedo nāma natthi, natthikabhāve cassa imaṃ opammaṃ āharanti – koṭisatasahassacakkavāḷamhi yāva brahmalokā sāsapehi pūretvā sace koci puratthimāya disāya ekacakkavāḷe ekaṃ sāsapaṃ pakkhipanto āgaccheyya, sabbepi te sāsapā parikkhayaṃ gaccheyyuṃ, na tveva puratthimāya disāya cakkavāḷāni. Dakkhiṇādīsupi eseva nayo. Tattha buddhānaṃ avisayo nāma natthi.
एवं वुत्ते थेरो चिन्तेसि – ‘‘सत्था एवमाह – ‘आकङ्खमानो, आनन्द, तथागतो तिसहस्सिमहासहस्सिलोकधातुं सरेन विञ्ञापेय्य, यावता पन आकङ्खेय्या’ति। विसमो खो पनायं लोको, अनन्तानि चक्कवाळानि, एकस्मिं ठाने सूरियो उग्गतो होति, एकस्मिं ठाने मज्झे ठितो, एकस्मिं ठाने अत्थङ्गतो। एकस्मिं ठाने पठमयामो होति, एकस्मिं ठाने मज्झिमयामो, एकस्मिं ठाने पच्छिमयामो। सत्तापि कम्मप्पसुता, खिड्डापसुता, आहारप्पसुताति एवं तेहि तेहि कारणेहि विक्खित्ता च पमत्ता च होन्ति। कथं नु खो ते सत्था सरेन विञ्ञापेय्या’’ति। सो एवं चिन्तेत्वा विमतिच्छेदनत्थं तथागतं पुच्छन्तो यथा कथं पनातिआदिमाह।
Evaṃ vutte thero cintesi – ‘‘satthā evamāha – ‘ākaṅkhamāno, ānanda, tathāgato tisahassimahāsahassilokadhātuṃ sarena viññāpeyya, yāvatā pana ākaṅkheyyā’ti. Visamo kho panāyaṃ loko, anantāni cakkavāḷāni, ekasmiṃ ṭhāne sūriyo uggato hoti, ekasmiṃ ṭhāne majjhe ṭhito, ekasmiṃ ṭhāne atthaṅgato. Ekasmiṃ ṭhāne paṭhamayāmo hoti, ekasmiṃ ṭhāne majjhimayāmo, ekasmiṃ ṭhāne pacchimayāmo. Sattāpi kammappasutā, khiḍḍāpasutā, āhārappasutāti evaṃ tehi tehi kāraṇehi vikkhittā ca pamattā ca honti. Kathaṃ nu kho te satthā sarena viññāpeyyā’’ti. So evaṃ cintetvā vimaticchedanatthaṃ tathāgataṃ pucchanto yathā kathaṃ panātiādimāha.
अथस्स सत्था ब्याकरोन्तो इधानन्द, तथागतोतिआदिमाह। तत्थ ओभासेन फरेय्याति सरीरोभासेन फरेय्य। फरमानो पनेस किं करेय्याति? यस्मिं ठाने सूरियो पञ्ञायति, तत्थ नं अत्तनो आनुभावेन अत्थं गमेय्य। यत्थ पन न पञ्ञायति, तत्थ नं उट्ठापेत्वा मज्झे ठपेय्य । ततो यत्थ सूरियो पञ्ञायति, तत्थ मनुस्सा ‘‘अधुनाव सूरियो पञ्ञायित्थ, सो इदानेव अत्थङ्गमितो, नागावट्टो नु खो अयं, भूतावट्टयक्खावट्टदेवतावट्टानं अञ्ञतरो’’ति वित्तक्कं उप्पादेय्युं। यत्थ पन न पञ्ञायति, तत्थ मनुस्सा ‘‘अधुनाव सूरियो अत्थङ्गमितो, स्वायं इदानेव उट्ठितो, किं नु खो अयं नागावट्टभूतावट्टयक्खावट्टदेवतावट्टानं अञ्ञतरो’’ति वितक्कं उप्पादेय्युं। ततो तेसु मनुस्सेसु आलोकञ्च अन्धकारञ्च आवज्जित्वा ‘‘किं पच्चया नु खो इद’’न्ति परियेसमानेसु सत्था नीलकसिणं समापज्जित्वा बहलन्धकारं पत्थरेय्य। कस्मा? तेसं कम्मादिप्पसुतानं सत्तानं सन्तासजननत्थं। अथ नेसं सन्तासं आपन्नभावं ञत्वा ओदातकसिणसमापत्तिं समापज्जित्वा पण्डरं घनबुद्धरस्मिं विस्सज्जेन्तो चन्दसहस्ससूरियसहस्सउट्ठानकालो विय एकप्पहारेनेव सब्बं एकालोकं करेय्य। तञ्च खो तिलबीजमत्तेन कायप्पदेसेन ओभासं मुञ्चन्तो। यो हि चक्कवाळपथविं दीपकपल्लकं कत्वा महासमुद्दे उदकं तेलं कत्वा सिनेरुं वट्टिं कत्वा अञ्ञस्मिं सिनेरुमुद्धनि ठपेत्वा जालेय्य, सो एकचक्कवाळेयेव आलोकं करेय्य। ततो परं विदत्थिम्पि ओभासेतुं न सक्कुणेय्य। तथागतो पन तिलफलप्पमाणेन सरीरप्पदेसेन ओभासं मुञ्चित्वा तिसहस्सिमहासहस्सिलोकधातुं एकोभासं करेय्य ततो वा पन भिय्यो। एवं महन्ता हि बुद्धगुणाति।
Athassa satthā byākaronto idhānanda, tathāgatotiādimāha. Tattha obhāsena phareyyāti sarīrobhāsena phareyya. Pharamāno panesa kiṃ kareyyāti? Yasmiṃ ṭhāne sūriyo paññāyati, tattha naṃ attano ānubhāvena atthaṃ gameyya. Yattha pana na paññāyati, tattha naṃ uṭṭhāpetvā majjhe ṭhapeyya . Tato yattha sūriyo paññāyati, tattha manussā ‘‘adhunāva sūriyo paññāyittha, so idāneva atthaṅgamito, nāgāvaṭṭo nu kho ayaṃ, bhūtāvaṭṭayakkhāvaṭṭadevatāvaṭṭānaṃ aññataro’’ti vittakkaṃ uppādeyyuṃ. Yattha pana na paññāyati, tattha manussā ‘‘adhunāva sūriyo atthaṅgamito, svāyaṃ idāneva uṭṭhito, kiṃ nu kho ayaṃ nāgāvaṭṭabhūtāvaṭṭayakkhāvaṭṭadevatāvaṭṭānaṃ aññataro’’ti vitakkaṃ uppādeyyuṃ. Tato tesu manussesu ālokañca andhakārañca āvajjitvā ‘‘kiṃ paccayā nu kho ida’’nti pariyesamānesu satthā nīlakasiṇaṃ samāpajjitvā bahalandhakāraṃ patthareyya. Kasmā? Tesaṃ kammādippasutānaṃ sattānaṃ santāsajananatthaṃ. Atha nesaṃ santāsaṃ āpannabhāvaṃ ñatvā odātakasiṇasamāpattiṃ samāpajjitvā paṇḍaraṃ ghanabuddharasmiṃ vissajjento candasahassasūriyasahassauṭṭhānakālo viya ekappahāreneva sabbaṃ ekālokaṃ kareyya. Tañca kho tilabījamattena kāyappadesena obhāsaṃ muñcanto. Yo hi cakkavāḷapathaviṃ dīpakapallakaṃ katvā mahāsamudde udakaṃ telaṃ katvā sineruṃ vaṭṭiṃ katvā aññasmiṃ sinerumuddhani ṭhapetvā jāleyya, so ekacakkavāḷeyeva ālokaṃ kareyya. Tato paraṃ vidatthimpi obhāsetuṃ na sakkuṇeyya. Tathāgato pana tilaphalappamāṇena sarīrappadesena obhāsaṃ muñcitvā tisahassimahāsahassilokadhātuṃ ekobhāsaṃ kareyya tato vā pana bhiyyo. Evaṃ mahantā hi buddhaguṇāti.
तं आलोकं सञ्जानेय्युन्ति तं आलोकं दिस्वा ‘‘येन सूरियो अत्थञ्चेव गमितो उट्ठापितो च, बहलन्धकारञ्च विस्सट्ठं, एस सो पुरिसो इदानि आलोकं कत्वा ठितो, अहो अच्छरियपुरिसो’’ति अञ्जलिं पग्गय्ह नमस्समाना निसीदेय्युं। सद्दमनुस्सावेय्याति धम्मकथासद्दमनुस्सावेय्य। यो हि एकं चक्कवाळपब्बतं भेरिं कत्वा महापथविं भेरिचम्मं कत्वा सिनेरुं दण्डं कत्वा अञ्ञस्मिं सिनेरुमत्थके ठपेत्वा आकोटेय्य, सो एकचक्कवाळेयेव तं सद्दं सावेय्य, परतो विदत्थिम्पि अतिक्कामेतुं न सक्कुणेय्य। तथागतो पन पल्लङ्के वा पीठे वा निसीदित्वा तिसहस्सिमहासहस्सिलोकधातुं सरेन विञ्ञापेति, ततो वा पन भिय्यो, एवं महानुभावा तथागताति। इति भगवा इमिना एत्तकेन विसयक्खेत्तमेव दस्सेति।
Taṃ ālokaṃ sañjāneyyunti taṃ ālokaṃ disvā ‘‘yena sūriyo atthañceva gamito uṭṭhāpito ca, bahalandhakārañca vissaṭṭhaṃ, esa so puriso idāni ālokaṃ katvā ṭhito, aho acchariyapuriso’’ti añjaliṃ paggayha namassamānā nisīdeyyuṃ. Saddamanussāveyyāti dhammakathāsaddamanussāveyya. Yo hi ekaṃ cakkavāḷapabbataṃ bheriṃ katvā mahāpathaviṃ bhericammaṃ katvā sineruṃ daṇḍaṃ katvā aññasmiṃ sinerumatthake ṭhapetvā ākoṭeyya, so ekacakkavāḷeyeva taṃ saddaṃ sāveyya, parato vidatthimpi atikkāmetuṃ na sakkuṇeyya. Tathāgato pana pallaṅke vā pīṭhe vā nisīditvā tisahassimahāsahassilokadhātuṃ sarena viññāpeti, tato vā pana bhiyyo, evaṃ mahānubhāvā tathāgatāti. Iti bhagavā iminā ettakena visayakkhettameva dasseti.
इमञ्च पन बुद्धसीहनादं सुत्वा थेरस्स अब्भन्तरे बलवपीति उप्पन्ना, सो पीतिवसेन उदानं उदानेन्तो लाभा वत मेतिआदिमाह। तत्थ यस्स मे सत्था एवंमहिद्धिकोति यस्स मय्हं सत्था एवंमहिद्धिको, तस्स मय्हं एवंमहिद्धिकस्स सत्थु पटिलाभो लाभा चेव सुलद्धञ्चाति अत्थो। अथ वा य्वाहं एवरूपस्स सत्थुनो पत्तचीवरं गहेत्वा विचरितुं, पादपरिकम्मं पिट्ठिपरिकम्मं कातुं, मुखधोवनउदकन्हानोदकानि दातुं, गन्धकुटिपरिवेणं सम्मज्जितुं, उप्पन्नाय कङ्खाय पञ्हं पुच्छितुं, मधुरधम्मकथञ्च सोतुं लभामि, एते सब्बेपि मय्हं लाभा चेव सुलद्धञ्चातिपि सन्धाय एवमाह। एत्थ च भगवतो अन्धकारालोकसद्दसवनसङ्खातानं इद्धीनं महन्तताय महिद्धिकता, तासंयेव अनुफरणेन महानुभावता वेदितब्बा। उदायीति लाळुदायित्थेरो। सो किर पुब्बे उपट्ठाकत्थेरे आघातं बन्धित्वा चरति। तस्मा इदानि ओकासं लभित्वा इमस्मिं बुद्धसीहनादपरियोसाने जलमानं दीपसिखं निब्बापेन्तो विय चरन्तस्स गोणस्स तुण्डे पहारं देन्तो विय भत्तभरितं पातिं अवकुज्जन्तो विय थेरस्स पसादभङ्गं करोन्तो एवमाह।
Imañca pana buddhasīhanādaṃ sutvā therassa abbhantare balavapīti uppannā, so pītivasena udānaṃ udānento lābhā vata metiādimāha. Tattha yassa me satthā evaṃmahiddhikoti yassa mayhaṃ satthā evaṃmahiddhiko, tassa mayhaṃ evaṃmahiddhikassa satthu paṭilābho lābhā ceva suladdhañcāti attho. Atha vā yvāhaṃ evarūpassa satthuno pattacīvaraṃ gahetvā vicarituṃ, pādaparikammaṃ piṭṭhiparikammaṃ kātuṃ, mukhadhovanaudakanhānodakāni dātuṃ, gandhakuṭipariveṇaṃ sammajjituṃ, uppannāya kaṅkhāya pañhaṃ pucchituṃ, madhuradhammakathañca sotuṃ labhāmi, ete sabbepi mayhaṃ lābhā ceva suladdhañcātipi sandhāya evamāha. Ettha ca bhagavato andhakārālokasaddasavanasaṅkhātānaṃ iddhīnaṃ mahantatāya mahiddhikatā, tāsaṃyeva anupharaṇena mahānubhāvatā veditabbā. Udāyīti lāḷudāyitthero. So kira pubbe upaṭṭhākatthere āghātaṃ bandhitvā carati. Tasmā idāni okāsaṃ labhitvā imasmiṃ buddhasīhanādapariyosāne jalamānaṃ dīpasikhaṃ nibbāpento viya carantassa goṇassa tuṇḍe pahāraṃ dento viya bhattabharitaṃ pātiṃ avakujjanto viya therassa pasādabhaṅgaṃ karonto evamāha.
एवं वुत्ते भगवाति एवं उदायित्थेरेन वुत्ते भगवा यथा नाम पपाततटे ठत्वा पवेधमानं पुरिसं एकमन्ते ठितो हितेसी पुरिसो ‘‘इतो एहि इतो एही’’ति पुनप्पुनं वदेय्य, एवमेवं उदायित्थेरं तस्मा वचना निवारेन्तो मा हेवं उदायि, मा हेवं उदायीति आह। तत्थ हीति निपातमत्तं, मा एवं अवचाति अत्थो। महारज्जन्ति चक्कवत्तिरज्जं। ननु च सत्था एकस्स सावकस्स धम्मदेसनाय उप्पन्नपसादस्स महानिसंसं अपरिच्छिन्नं अकासि, सो कस्मा इमस्स बुद्धसीहनादं आरब्भ उप्पन्नस्स पसादस्स आनिसंसं परिच्छिन्दतीति? अरियसावकस्स एत्तकअत्तभावपरिमाणत्ता। दन्धपञ्ञोपि हि सोतापन्नो सत्तक्खत्तुं देवेसु च मनुस्सेसु च अत्तभावं पटिलभति, तेनस्स गतिं परिच्छिन्दन्तो एवमाह। दिट्ठेव धम्मेति इमस्मिंयेव अत्तभावे ठत्वा। परिनिब्बायिस्सतीति अप्पच्चयपरिनिब्बानेन परिनिब्बायिस्सति। इति निब्बानेन कूटं गण्हन्तो इमं सीहनादसुत्तं निट्ठापेसीति।
Evaṃ vutte bhagavāti evaṃ udāyittherena vutte bhagavā yathā nāma papātataṭe ṭhatvā pavedhamānaṃ purisaṃ ekamante ṭhito hitesī puriso ‘‘ito ehi ito ehī’’ti punappunaṃ vadeyya, evamevaṃ udāyittheraṃ tasmā vacanā nivārento mā hevaṃ udāyi, mā hevaṃ udāyīti āha. Tattha hīti nipātamattaṃ, mā evaṃ avacāti attho. Mahārajjanti cakkavattirajjaṃ. Nanu ca satthā ekassa sāvakassa dhammadesanāya uppannapasādassa mahānisaṃsaṃ aparicchinnaṃ akāsi, so kasmā imassa buddhasīhanādaṃ ārabbha uppannassa pasādassa ānisaṃsaṃ paricchindatīti? Ariyasāvakassa ettakaattabhāvaparimāṇattā. Dandhapaññopi hi sotāpanno sattakkhattuṃ devesu ca manussesu ca attabhāvaṃ paṭilabhati, tenassa gatiṃ paricchindanto evamāha. Diṭṭheva dhammeti imasmiṃyeva attabhāve ṭhatvā. Parinibbāyissatīti appaccayaparinibbānena parinibbāyissati. Iti nibbānena kūṭaṃ gaṇhanto imaṃ sīhanādasuttaṃ niṭṭhāpesīti.
आनन्दवग्गो ततियो।
Ānandavaggo tatiyo.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १०. चूळनिकासुत्तं • 10. Cūḷanikāsuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / १०. चूळनिकासुत्तवण्णना • 10. Cūḷanikāsuttavaṇṇanā
