| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
मूलपण्णास-टीका
Mūlapaṇṇāsa-ṭīkā
(दुतियो भागो)
(Dutiyo bhāgo)
२. सीहनादवग्गो
2. Sīhanādavaggo
१. चूळसीहनादसुत्तवण्णना
1. Cūḷasīhanādasuttavaṇṇanā
१३९. सुत्तदेसनावत्थुसङ्खातस्स अत्थस्स उप्पत्ति अट्ठुप्पत्ति, सा तस्स अत्थीति अट्ठुप्पत्तिकोति वुत्तोवायमत्थो। लाभसक्कारपच्चयाति लाभसक्कारनिमित्तं, भगवतो सङ्घस्स च उप्पन्नलाभसक्कारहेतु, अत्तनो वा लाभसक्कारुप्पादनहेतु। तित्थियपरिदेवितेति तित्थियानं ‘‘किं भो समणोयेव गोतमो समणो’’तिआदिना विप्पलपनिमित्तं। ‘‘महालाभसक्कारो उप्पज्जी’’ति वत्वा समन्तपासादिकत्थं तस्स उप्पत्तिकारणं दस्सेन्तो ‘‘चतुप्पमाणिको ही’’तिआदिमाह। चत्तारि पमाणानि चतुप्पमाणानि, चतुप्पमाणानि एतस्स अत्थीति चतुप्पमाणिको। लोकोयेव सङ्गम्म समागम्म वसनट्ठेन लोकसन्निवासो, सत्तकायोति अत्थो। पमिनाति उळारतादिविसेसं एतेनाति पमाणं (अ॰ नि॰ टी॰ २.४.६५) रूपं रूपकायो पमाणं एतस्साति रूपप्पमाणो। ततो एव रूपे पसन्नोति रूपप्पसन्नो। सेसपदेसुपि एसेव नयो । घोसोति पवत्तथुतिघोसो (अ॰ नि॰ टी॰ २.४.६५)। लूखन्ति पच्चयलूखता। धम्मोति सीलादयो गुणधम्मा अधिप्पेता।
139. Suttadesanāvatthusaṅkhātassa atthassa uppatti aṭṭhuppatti, sā tassa atthīti aṭṭhuppattikoti vuttovāyamattho. Lābhasakkārapaccayāti lābhasakkāranimittaṃ, bhagavato saṅghassa ca uppannalābhasakkārahetu, attano vā lābhasakkāruppādanahetu. Titthiyaparideviteti titthiyānaṃ ‘‘kiṃ bho samaṇoyeva gotamo samaṇo’’tiādinā vippalapanimittaṃ. ‘‘Mahālābhasakkāro uppajjī’’ti vatvā samantapāsādikatthaṃ tassa uppattikāraṇaṃ dassento ‘‘catuppamāṇiko hī’’tiādimāha. Cattāri pamāṇāni catuppamāṇāni, catuppamāṇāni etassa atthīti catuppamāṇiko. Lokoyeva saṅgamma samāgamma vasanaṭṭhena lokasannivāso, sattakāyoti attho. Pamināti uḷāratādivisesaṃ etenāti pamāṇaṃ (a. ni. ṭī. 2.4.65) rūpaṃ rūpakāyo pamāṇaṃ etassāti rūpappamāṇo. Tato eva rūpe pasannoti rūpappasanno. Sesapadesupi eseva nayo . Ghosoti pavattathutighoso (a. ni. ṭī. 2.4.65). Lūkhanti paccayalūkhatā. Dhammoti sīlādayo guṇadhammā adhippetā.
तेसं पुग्गलानं। आरोहन्ति उच्चतं। सा च खो तस्मिं तस्मिं काले पमाणयुत्ता दट्ठब्बा। परिणाहन्ति नातिकिसनातिथूलतावसेन मितपरिणाहं। सण्ठानन्ति तेसं तेसं अङ्गपच्चङ्गानं सुसण्ठिततं। पारिपूरिन्ति सब्बेसं सरीरावयवानं परिपुण्णतं अवेकल्लतं। तत्थ पमाणं गहेत्वाति तस्मिं रूपे रूपसम्पत्तियं पमाणभावं उपादाय। पसादं जनेतीति अधिमोक्खं उप्पादेति।
Tesaṃ puggalānaṃ. Ārohanti uccataṃ. Sā ca kho tasmiṃ tasmiṃ kāle pamāṇayuttā daṭṭhabbā. Pariṇāhanti nātikisanātithūlatāvasena mitapariṇāhaṃ. Saṇṭhānanti tesaṃ tesaṃ aṅgapaccaṅgānaṃ susaṇṭhitataṃ. Pāripūrinti sabbesaṃ sarīrāvayavānaṃ paripuṇṇataṃ avekallataṃ. Tattha pamāṇaṃ gahetvāti tasmiṃ rūpe rūpasampattiyaṃ pamāṇabhāvaṃ upādāya. Pasādaṃ janetīti adhimokkhaṃ uppādeti.
परवण्णनायाति ‘‘अमुको एदिसो च एदिसो चा’’ति यसगुणवचनेन। परथोमनायाति सम्मुखाव परस्स सिलाघुप्पादनेन अभित्थवनेन। परपसंसनायाति परम्मुखा परस्स गुणसंकित्तनेन। परवण्णहारिकायाति परम्परवण्णहारिकाय परम्पराय परस्स कित्तिसद्दूपसंहारेन। तत्थाति तस्मिं थुतिघोसे।
Paravaṇṇanāyāti ‘‘amuko ediso ca ediso cā’’ti yasaguṇavacanena. Parathomanāyāti sammukhāva parassa silāghuppādanena abhitthavanena. Parapasaṃsanāyāti parammukhā parassa guṇasaṃkittanena. Paravaṇṇahārikāyāti paramparavaṇṇahārikāya paramparāya parassa kittisaddūpasaṃhārena. Tatthāti tasmiṃ thutighose.
चीवरलूखन्ति थूलजिण्णबहुतुन्नकतादिं चीवरस्स लूखभावं। पत्तलूखन्ति अनेकगन्थिकाहतादिं पत्तस्स लूखभावं। विविधं वा दुक्करकारिकन्ति धुतङ्गसेवनादिवसेन पवत्तं नानाविधं दुक्करचरियं।
Cīvaralūkhanti thūlajiṇṇabahutunnakatādiṃ cīvarassa lūkhabhāvaṃ. Pattalūkhanti anekaganthikāhatādiṃ pattassa lūkhabhāvaṃ. Vividhaṃ vā dukkarakārikanti dhutaṅgasevanādivasena pavattaṃ nānāvidhaṃ dukkaracariyaṃ.
सीलं वा पस्सित्वाति सीलपारिपूरिवसेन विसुद्धं कायवचीसुचरितं ञाणचक्खुना पस्सित्वा। झानादिअधिगमसिद्धं समाधिं वा। विपस्सनाभिञ्ञासङ्खातं पञ्ञं वा।
Sīlaṃ vā passitvāti sīlapāripūrivasena visuddhaṃ kāyavacīsucaritaṃ ñāṇacakkhunā passitvā. Jhānādiadhigamasiddhaṃ samādhiṃ vā. Vipassanābhiññāsaṅkhātaṃ paññaṃ vā.
भगवतो सरीरं दिस्वाति सम्बन्धो। रूपप्पमाणोपि सम्मासम्बुद्धेयेव पसीदति अपरिमितकालसमुपचितपुञ्ञानुभावनिप्फन्नाय सब्बसो अनवज्जाय सब्बाकारपरिपुण्णावयवाय रूपकायसम्पत्तिया समन्तपासादिकत्ता, यस्सा रुचिरभावो विसुद्धे विगतवलाहके देवे पुण्णमासियं परिपुण्णकलाभागमण्डलं चन्दमण्डलं अभिभवित्वा अतिरोचति, पभस्सरभावो सरदसमयं संवद्धितदिगुणतेजकिरणजालसमुज्जलं सूरियमण्डलं अभिभवति, सोम्मकिरणरससमुज्जलभावेहि तदुभयेहि अभिभुय्य वत्तमानं एकस्मिं खणे दससहस्सिलोकधातुं विज्जोतनसमत्थं महाब्रह्मुनो पभासमुदयं अभिविहच्च भासते तपते विरोचति च।
Bhagavato sarīraṃ disvāti sambandho. Rūpappamāṇopi sammāsambuddheyeva pasīdati aparimitakālasamupacitapuññānubhāvanipphannāya sabbaso anavajjāya sabbākāraparipuṇṇāvayavāya rūpakāyasampattiyā samantapāsādikattā, yassā rucirabhāvo visuddhe vigatavalāhake deve puṇṇamāsiyaṃ paripuṇṇakalābhāgamaṇḍalaṃ candamaṇḍalaṃ abhibhavitvā atirocati, pabhassarabhāvo saradasamayaṃ saṃvaddhitadiguṇatejakiraṇajālasamujjalaṃ sūriyamaṇḍalaṃ abhibhavati, sommakiraṇarasasamujjalabhāvehi tadubhayehi abhibhuyya vattamānaṃ ekasmiṃ khaṇe dasasahassilokadhātuṃ vijjotanasamatthaṃ mahābrahmuno pabhāsamudayaṃ abhivihacca bhāsate tapate virocati ca.
सतिपि अङ्गपरिच्चागादीनं दानपारमिभावे परिच्चागविसेसभावदस्सनत्थञ्चेव सुदुक्करभावदस्सनत्थञ्च अङ्गपरिच्चागादिग्गहणं, तत्थापि च अङ्गपरिच्चागतो विसुं नयनपरिच्चागग्गहणं, परिच्चागभावसामञ्ञेपि रज्जपरिच्चागतो पुत्तदारपरिच्चागग्गहणञ्च कतं। आदिना नयेनाति आदि-सद्देन पुब्बयोगपुब्बचरियादिहेतुसम्पत्तिया, ‘‘इतिपि सो भगवा’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.१५७, २५५) वुत्ताय फलसम्पत्तिया, ‘‘सो धम्मं देसेती’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.२५५) वुत्ताय सत्तुपकारकिरियाय च सङ्गहो दट्ठब्बो। सम्मासम्बुद्धेयेव पसीदति यथावुत्तगुणानं अनञ्ञसाधारणभावतो अच्छरियब्भुतभावतो च। सेसेसुपि एसेव नयो।
Satipi aṅgapariccāgādīnaṃ dānapāramibhāve pariccāgavisesabhāvadassanatthañceva sudukkarabhāvadassanatthañca aṅgapariccāgādiggahaṇaṃ, tatthāpi ca aṅgapariccāgato visuṃ nayanapariccāgaggahaṇaṃ, pariccāgabhāvasāmaññepi rajjapariccāgato puttadārapariccāgaggahaṇañca kataṃ. Ādinā nayenāti ādi-saddena pubbayogapubbacariyādihetusampattiyā, ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā (dī. ni. 1.157, 255) vuttāya phalasampattiyā, ‘‘so dhammaṃ desetī’’tiādinā (dī. ni. 1.255) vuttāya sattupakārakiriyāya ca saṅgaho daṭṭhabbo. Sammāsambuddheyeva pasīdati yathāvuttaguṇānaṃ anaññasādhāraṇabhāvato acchariyabbhutabhāvato ca. Sesesupi eseva nayo.
‘‘चीवरलूखं दिस्वा’’ति वत्वा तं दस्सेतुं ‘‘सचे भगवा’’तिआदि वुत्तं। साणपंसुकूलचीवरेनाति मतकळेवरं पलिवेठेत्वा छड्डितेन तुम्बमत्ते किमी पप्फोटेत्वा गहितेन साणपंसुकूलचीवरेन। भारियन्ति गरुकं, दुक्करन्ति अत्थो। वधुयुवतीमज्झिमित्थिवसेन, बालयोब्बनपुराणवसेन वा तिविधनाटकता। हरेणुयूसं मण्डलकलायरसो। ‘‘यापेस्सति नामा’’ति नाम-सद्दं आनेत्वा सम्बन्धो। नाम-सद्दयोगेन हि अनागतकालस्स विय पयोगो, यापेति इच्चेव अत्थो। अप्पाणकन्ति निरस्सासं निरोधितस्सासपस्सासं।
‘‘Cīvaralūkhaṃ disvā’’ti vatvā taṃ dassetuṃ ‘‘sace bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Sāṇapaṃsukūlacīvarenāti matakaḷevaraṃ paliveṭhetvā chaḍḍitena tumbamatte kimī papphoṭetvā gahitena sāṇapaṃsukūlacīvarena. Bhāriyanti garukaṃ, dukkaranti attho. Vadhuyuvatīmajjhimitthivasena, bālayobbanapurāṇavasena vā tividhanāṭakatā. Hareṇuyūsaṃ maṇḍalakalāyaraso. ‘‘Yāpessati nāmā’’ti nāma-saddaṃ ānetvā sambandho. Nāma-saddayogena hi anāgatakālassa viya payogo, yāpeti icceva attho. Appāṇakanti nirassāsaṃ nirodhitassāsapassāsaṃ.
समाधिगुणन्ति साधारणतो वुत्तमत्थं विवरति झानादिग्गहणेन। मानदब्बनिम्मदनेन निब्बिसेवनभावापादनम्पि दमनमेवाति वुत्तं ‘‘पाथिकपुत्तदमनादीनी’’ति। आदि-सद्देन सच्चकाळवकबकदमनादीनं सङ्गहो। बावेरुन्ति एवंनामकं विसयं। सरसम्पन्नोति अट्ठङ्गसमन्नागतेन सरेन समन्नागतो। तेन ब्रह्मस्सरताकरवीकभाणितादस्सनेन लक्खणहारनयेन अवसेसलक्खणपारिपूरिं विय तदविनाभावतो बुद्धानं देसनाविलासञ्च विभावेति।
Samādhiguṇanti sādhāraṇato vuttamatthaṃ vivarati jhānādiggahaṇena. Mānadabbanimmadanena nibbisevanabhāvāpādanampi damanamevāti vuttaṃ ‘‘pāthikaputtadamanādīnī’’ti. Ādi-saddena saccakāḷavakabakadamanādīnaṃ saṅgaho. Bāverunti evaṃnāmakaṃ visayaṃ. Sarasampannoti aṭṭhaṅgasamannāgatena sarena samannāgato. Tena brahmassaratākaravīkabhāṇitādassanena lakkhaṇahāranayena avasesalakkhaṇapāripūriṃ viya tadavinābhāvato buddhānaṃ desanāvilāsañca vibhāveti.
हतप्पभाति बुद्धानुभावेन विगततेजा। काळपक्खूपमेति सत्तानं ब्यामोहन्धकाराभिभवेन काळपक्खरत्तूपमे। सूरियेति सूरिये उदयित्वा ओभासेन्तेति अधिप्पायो।
Hatappabhāti buddhānubhāvena vigatatejā. Kāḷapakkhūpameti sattānaṃ byāmohandhakārābhibhavena kāḷapakkharattūpame. Sūriyeti sūriye udayitvā obhāsenteti adhippāyo.
सिङ्घाटकेति तिकोणरच्छायं। चतुक्केति सन्धियं। परिदेवन्तीति अनुत्थुननवसेन विप्पलपन्ति। सोकाधिककतो हि वचीपलापो परिदेवो। लोके उप्पज्जमानेयेव उप्पन्नाति अत्तनो दिट्ठिवादस्स पुरातनभावं दीपेन्ति।
Siṅghāṭaketi tikoṇaracchāyaṃ. Catukketi sandhiyaṃ. Paridevantīti anutthunanavasena vippalapanti. Sokādhikakato hi vacīpalāpo paridevo. Loke uppajjamāneyeva uppannāti attano diṭṭhivādassa purātanabhāvaṃ dīpenti.
सेसपदेसुपीति ‘‘इध दुतियो समणो’’तिआदीसु सेसवारेसुपि (अ॰ नि॰ टी॰ २.४.२४१-२४२) यथा हि ‘‘विविच्चेव कामेही’’ति (पारा॰ ११; दी॰ नि॰ १.२२६; सं॰ नि॰ २.१५२; अ॰ नि॰ ४.१२३) एत्थ कतो नियमो ‘‘विविच्च अकुसलेही’’ति (पारा॰ ११; दी॰ नि॰ १.२२६; सं॰ नि॰ २.१५२; अ॰ नि॰ ४.१२३) एत्थापि कतोयेव होति सावधारणस्सेव अत्थस्स इच्छितब्बत्ता, एवमिधापीति। तेनाह ‘‘दुतियादयोपी’’तिआदि। सामञ्ञफलाधिगमवसेन निप्परियायतो समणभावोति तेसं वसेनेत्थ चत्तारो समणा देसिताति तमत्थं सुत्तन्तरेन समत्थेतुं ‘‘तेनेवाहा’’तिआदि वुत्तं। पटिपत्तिक्कमेन देसनाक्कमेन च सकदागामिआदीनं दुतियादिता वुत्ताति सोतापन्नस्स पठमता अवुत्तसिद्धाति न चोदिता। फलट्ठकसमणाव अधिप्पेता समितपापसमणग्गहणतो। कस्मा पनेत्थ महापरिनिब्बाने विय मग्गट्ठा तदत्थाय पटिपन्ना च न गहिताति? वेनेय्यज्झासयतो। तत्थ हि मग्गाधिगमत्थाय विपस्सनापि इतो बहिद्धा नत्थि, कुतो मग्गफलानीति दस्सेन्तेन भगवता ‘‘ञायस्स धम्मस्स पदेसवत्ती, इतो बहिद्धा समणोपि नत्थी’’ति वुत्तं। इध पन निट्ठानप्पत्तमेव तंतंसमणभावं गण्हन्तेन फलट्ठकसमणाव गहिता ‘‘मग्गट्ठतो फलट्ठो सविसेसं दक्खिणेय्यो’’ति। स्वायमत्थो द्वीसु सुत्तेसु देसनाभेदेनेव विञ्ञायतीति।
Sesapadesupīti ‘‘idha dutiyo samaṇo’’tiādīsu sesavāresupi (a. ni. ṭī. 2.4.241-242) yathā hi ‘‘vivicceva kāmehī’’ti (pārā. 11; dī. ni. 1.226; saṃ. ni. 2.152; a. ni. 4.123) ettha kato niyamo ‘‘vivicca akusalehī’’ti (pārā. 11; dī. ni. 1.226; saṃ. ni. 2.152; a. ni. 4.123) etthāpi katoyeva hoti sāvadhāraṇasseva atthassa icchitabbattā, evamidhāpīti. Tenāha ‘‘dutiyādayopī’’tiādi. Sāmaññaphalādhigamavasena nippariyāyato samaṇabhāvoti tesaṃ vasenettha cattāro samaṇā desitāti tamatthaṃ suttantarena samatthetuṃ ‘‘tenevāhā’’tiādi vuttaṃ. Paṭipattikkamena desanākkamena ca sakadāgāmiādīnaṃ dutiyāditā vuttāti sotāpannassa paṭhamatā avuttasiddhāti na coditā. Phalaṭṭhakasamaṇāva adhippetā samitapāpasamaṇaggahaṇato. Kasmā panettha mahāparinibbāne viya maggaṭṭhā tadatthāya paṭipannā ca na gahitāti? Veneyyajjhāsayato. Tattha hi maggādhigamatthāya vipassanāpi ito bahiddhā natthi, kuto maggaphalānīti dassentena bhagavatā ‘‘ñāyassa dhammassa padesavattī, ito bahiddhā samaṇopi natthī’’ti vuttaṃ. Idha pana niṭṭhānappattameva taṃtaṃsamaṇabhāvaṃ gaṇhantena phalaṭṭhakasamaṇāva gahitā ‘‘maggaṭṭhato phalaṭṭho savisesaṃ dakkhiṇeyyo’’ti. Svāyamattho dvīsu suttesu desanābhedeneva viññāyatīti.
रित्ताति विवित्ता। तुच्छाति निस्सारा पटिपन्नकसाराभावतो। पवदन्ति एतेहीति पवादा, दिट्ठिगतिकानं नानादिट्ठिदीपका समयाति आह ‘‘चत्तारो सस्सतवादा’’तिआदि। तत्थ यं वत्तब्बं, तं परतो आगमिस्सति। तेति यथावुत्तसमणा। एत्थाति ‘‘परप्पवादा’’ति वुत्ते बाहिरकसमये।
Rittāti vivittā. Tucchāti nissārā paṭipannakasārābhāvato. Pavadanti etehīti pavādā, diṭṭhigatikānaṃ nānādiṭṭhidīpakā samayāti āha ‘‘cattāro sassatavādā’’tiādi. Tattha yaṃ vattabbaṃ, taṃ parato āgamissati. Teti yathāvuttasamaṇā. Etthāti ‘‘parappavādā’’ti vutte bāhirakasamaye.
यन्ति यस्मिं। भुम्मत्थे हि इदं पच्चत्तवचनं। ञायो वुच्चति सह विपस्सनाय अरियमग्गो। तेन हि निब्बानं ञायति गम्मति पटिविज्झतीति। सो एव निब्बानसम्पापकहेतुताय धम्मोति आह ‘‘ञायस्स धम्मस्सा’’ति।
Yanti yasmiṃ. Bhummatthe hi idaṃ paccattavacanaṃ. Ñāyo vuccati saha vipassanāya ariyamaggo. Tena hi nibbānaṃ ñāyati gammati paṭivijjhatīti. So eva nibbānasampāpakahetutāya dhammoti āha ‘‘ñāyassa dhammassā’’ti.
तेसं परप्पवादसासनानं अखेत्तता खेत्तता च अरियमग्गस्स अभावभावा सुपरिसुद्धस्स सीलस्स सुपरिसुद्धाय समथविपस्सनाय अभावतो सावतो च। तदुभयञ्च दुरक्खातस्वाक्खातभावहेतुकं, सो च असम्मासम्बुद्धसम्मासम्बुद्धपवेदिततायाति पराजिकाय सत्थु विपत्तिहेतुताय सासनस्स अनिय्यानभावोति दस्सेति।
Tesaṃ parappavādasāsanānaṃ akhettatā khettatā ca ariyamaggassa abhāvabhāvā suparisuddhassa sīlassa suparisuddhāya samathavipassanāya abhāvato sāvato ca. Tadubhayañca durakkhātasvākkhātabhāvahetukaṃ, so ca asammāsambuddhasammāsambuddhapaveditatāyāti parājikāya satthu vipattihetutāya sāsanassa aniyyānabhāvoti dasseti.
इदानि यथावुत्तमत्थं परियायतो च पाळिया च समत्थेतुं ‘‘तेनाह भगवा’’तिआदिना पाळिं दस्सेत्वा उपमापदेसेन तत्थ सुत्तं विभावेन्तो ‘‘यस्मा’’तिआदिमाह। तत्थ यस्मा एकच्चानं विसेसतो सीहानं पुरिमं पादद्वयं हत्थकिच्चम्पि करोति, तस्मा आह ‘‘सुरत्तहत्थपादो’’ति। सीहस्स केसा नाम केसरायतना खन्धलोमा। गोचरियहत्थिकुलं नाम पकतिहत्थिकुलं, यं ‘‘कालावक’’न्तिपि वुच्चति। घोटको नाम अस्सखळुङ्को। सिनेरुपरिभण्डे सिम्बलिरुक्खेहि सञ्छादितो पञ्ञासयोजनो दहो सिम्बलिदहो, तं परिवारेत्वा महन्तं सिम्बलिवनं, तं सन्धायाह ‘‘सिम्बलिदहवने’’ति। अञ्ञतित्थावासभूमियं इमेसु समणेसु एकच्चो न उप्पज्जति, ईदिसो पनेत्थ विकप्पो नत्थि, सब्बेन सब्बं न उप्पज्जन्तेवाति दस्सेन्तो ‘‘एकसमणोपी’’ति आह। अरियमग्गपरिक्खतेति अरियमग्गुप्पत्तिया अभिसङ्खते, यदा सासनिकानं सम्मापटिपत्तिया अरियमग्गो दिब्बति, तदाति अत्थो।
Idāni yathāvuttamatthaṃ pariyāyato ca pāḷiyā ca samatthetuṃ ‘‘tenāha bhagavā’’tiādinā pāḷiṃ dassetvā upamāpadesena tattha suttaṃ vibhāvento ‘‘yasmā’’tiādimāha. Tattha yasmā ekaccānaṃ visesato sīhānaṃ purimaṃ pādadvayaṃ hatthakiccampi karoti, tasmā āha ‘‘surattahatthapādo’’ti. Sīhassa kesā nāma kesarāyatanā khandhalomā. Gocariyahatthikulaṃ nāma pakatihatthikulaṃ, yaṃ ‘‘kālāvaka’’ntipi vuccati. Ghoṭako nāma assakhaḷuṅko. Sineruparibhaṇḍe simbalirukkhehi sañchādito paññāsayojano daho simbalidaho, taṃ parivāretvā mahantaṃ simbalivanaṃ, taṃ sandhāyāha ‘‘simbalidahavane’’ti. Aññatitthāvāsabhūmiyaṃ imesu samaṇesu ekacco na uppajjati, īdiso panettha vikappo natthi, sabbena sabbaṃ na uppajjantevāti dassento ‘‘ekasamaṇopī’’ti āha. Ariyamaggaparikkhateti ariyamagguppattiyā abhisaṅkhate, yadā sāsanikānaṃ sammāpaṭipattiyā ariyamaggo dibbati, tadāti attho.
सम्माति सुट्ठु। सुट्ठु नदनं नाम हेतुयुत्तं सुट्ठु कत्वा कथनन्ति आह ‘‘हेतुना’’ति। सो च हेतु अविपरीतो एव इच्छितब्बोति आह ‘‘नयेना’’ति, ञायेनाति अत्थो। एवंभूतो च सो यथाधिप्पेतत्थं करोति साधेतीति दस्सेन्तो आह ‘‘कारणेना’’ति। यदि तिरच्छानसीहस्स नादो सब्बतिरच्छानएकच्चमनुस्सामनुस्सनादतो सेट्ठत्ता सेट्ठनादो, किमङ्गं पन तथागतसीहनादोति आह ‘‘सीहनादन्ति सेट्ठनाद’’न्ति। यदि तिरच्छानसीहनादस्स सेट्ठनादता निब्भयताय अप्पटिसत्तुताय इच्छिता, तथागतसीहनादस्सेव अयमत्थो सातिसयोति आह ‘‘अभीतनादं अप्पटिनाद’’न्ति। इदानिस्स सेट्ठनादभावं कारणेन पटिपादेन्तो ‘‘इमेसञ्ही’’तिआदिमाह। तेन ‘‘सम्मा’’ति वुत्तमत्थं समत्थेति। तत्थ अत्थितायाति इमिना सीहनादस्स उत्तमत्थतं दस्सेति। भूतट्ठो हि उत्तमट्ठो। ताय एव भूतट्ठताय अभीतनादताति दस्सेन्तो ‘‘इमे समणा…पे॰… नाम होती’’ति आह। अभूतञ्हि वदतो कुतोचि भयं वा आसङ्का वा सियाति ‘‘इधेवा’’ति नियमस्स अविपरीततं दस्सेन्तो ‘‘अम्हाकम्पि…पे॰… अप्पटिनादो नाम होती’’ति आह। यञ्हि अञ्ञत्थापि अत्थि, तं इधेवाति अवधारेतुं न युत्तन्ति।
Sammāti suṭṭhu. Suṭṭhu nadanaṃ nāma hetuyuttaṃ suṭṭhu katvā kathananti āha ‘‘hetunā’’ti. So ca hetu aviparīto eva icchitabboti āha ‘‘nayenā’’ti, ñāyenāti attho. Evaṃbhūto ca so yathādhippetatthaṃ karoti sādhetīti dassento āha ‘‘kāraṇenā’’ti. Yadi tiracchānasīhassa nādo sabbatiracchānaekaccamanussāmanussanādato seṭṭhattā seṭṭhanādo, kimaṅgaṃ pana tathāgatasīhanādoti āha ‘‘sīhanādanti seṭṭhanāda’’nti. Yadi tiracchānasīhanādassa seṭṭhanādatā nibbhayatāya appaṭisattutāya icchitā, tathāgatasīhanādasseva ayamattho sātisayoti āha ‘‘abhītanādaṃ appaṭināda’’nti. Idānissa seṭṭhanādabhāvaṃ kāraṇena paṭipādento ‘‘imesañhī’’tiādimāha. Tena ‘‘sammā’’ti vuttamatthaṃ samattheti. Tattha atthitāyāti iminā sīhanādassa uttamatthataṃ dasseti. Bhūtaṭṭho hi uttamaṭṭho. Tāya eva bhūtaṭṭhatāya abhītanādatāti dassento ‘‘ime samaṇā…pe… nāma hotī’’ti āha. Abhūtañhi vadato kutoci bhayaṃ vā āsaṅkā vā siyāti ‘‘idhevā’’ti niyamassa aviparītataṃ dassento ‘‘amhākampi…pe… appaṭinādo nāma hotī’’ti āha. Yañhi aññatthāpi atthi, taṃ idhevāti avadhāretuṃ na yuttanti.
१४०. खोति अवधारणे। तेन विज्जति एवाति दस्सेति। यन्ति करणत्थे पच्चत्तन्ति आह ‘‘येन कारणेना’’ति। तित्थं नाम द्वासट्ठि दिट्ठियो तब्बिनिमुत्तस्स कस्सचि दिट्ठिविप्फन्दितस्स अभावतो। पारगमनसङ्खातं तरणं दिट्ठिगतिकानं (अ॰ नि॰ टी॰ २.३.६२) तत्थ तत्थेव अपरापरं उम्मुज्जननिमुज्जनवसेन पिलवनन्ति आह ‘‘तरन्ति उप्पलवन्ती’’ति। उप्पादेताति पूरणादिको। तित्थे जाताति तित्थिया, यथावुत्तं वा दिट्ठिगतसङ्खातं तित्थं एतेसं अत्थीति तित्थिका, तित्थिका एव तित्थिया। अस्ससन्ति एत्थ, एतेनाति वा अस्सासो, अवस्सयो।
140.Khoti avadhāraṇe. Tena vijjati evāti dasseti. Yanti karaṇatthe paccattanti āha ‘‘yena kāraṇenā’’ti. Titthaṃ nāma dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo tabbinimuttassa kassaci diṭṭhivipphanditassa abhāvato. Pāragamanasaṅkhātaṃ taraṇaṃ diṭṭhigatikānaṃ (a. ni. ṭī. 2.3.62) tattha tattheva aparāparaṃ ummujjananimujjanavasena pilavananti āha ‘‘taranti uppalavantī’’ti. Uppādetāti pūraṇādiko. Titthe jātāti titthiyā, yathāvuttaṃ vā diṭṭhigatasaṅkhātaṃ titthaṃ etesaṃ atthīti titthikā, titthikā eva titthiyā. Assasanti ettha, etenāti vā assāso, avassayo.
पकतत्थनिद्देसो यं-तं-सद्दोति तस्स ‘‘भगवता’’तिआदीहि पदेहि समानाधिकरणभावेन वुत्तस्स येन अभिसम्बुद्धभावेन भगवा पकतो सत्थुभावेन अधिगतो सुपाकटो च, तं अभिसम्बुद्धभावं सद्धिं आगमनपटिपदाय अत्थभावेन दस्सेन्तो ‘‘यो सो…पे॰… अभिसम्बुद्धो’’ति आह। सतिपि ञाणदस्सनसद्दानं इध पञ्ञावेवचनभावे तेन तेन विसेसेन नेसं सविसये विसेसप्पवत्तिदस्सनत्थं (सारत्थ॰ टी॰ परिवार ३.१) असाधारणविसेसवसेन विज्जात्तयवसेन विज्जाभिञ्ञानावरणवसेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणमंसचक्खुवसेन पटिवेधदेसनाञाणवसेन च ते योजेत्वा दस्सेन्तो ‘‘तेसं तेस’’न्तिआदिमाह। तत्थ आसयानुसयं जानता आसयानुसयञाणेन, सब्बं ञेय्यधम्मं पस्सता सब्बञ्ञुतानावरणञाणेहि। पुब्बेनिवासादीहीति पुब्बेनिवासआसवक्खयञाणेहि। अनञ्ञसाधारणपुञ्ञानुभावनिब्बत्तो अनुत्तरञाणाधिगमलद्धपुरावत्तको च भगवतो रूपकायो अतिक्कम्मेव देवानं देवानुभावं वत्ततीति आह ‘‘सब्बसत्तानं…पे॰… पस्सता’’ति। पटिवेधपञ्ञायाति मग्गपञ्ञाय। ताय हि सब्बसो ञेय्यधम्मेसु सम्मोहस्स विधमितत्ता पच्छा पवत्तजाननं तस्स जाननं विय वुच्चति।
Pakatatthaniddeso yaṃ-taṃ-saddoti tassa ‘‘bhagavatā’’tiādīhi padehi samānādhikaraṇabhāvena vuttassa yena abhisambuddhabhāvena bhagavā pakato satthubhāvena adhigato supākaṭo ca, taṃ abhisambuddhabhāvaṃ saddhiṃ āgamanapaṭipadāya atthabhāvena dassento ‘‘yo so…pe… abhisambuddho’’ti āha. Satipi ñāṇadassanasaddānaṃ idha paññāvevacanabhāve tena tena visesena nesaṃ savisaye visesappavattidassanatthaṃ (sārattha. ṭī. parivāra 3.1) asādhāraṇavisesavasena vijjāttayavasena vijjābhiññānāvaraṇavasena sabbaññutaññāṇamaṃsacakkhuvasena paṭivedhadesanāñāṇavasena ca te yojetvā dassento ‘‘tesaṃ tesa’’ntiādimāha. Tattha āsayānusayaṃ jānatā āsayānusayañāṇena, sabbaṃ ñeyyadhammaṃ passatā sabbaññutānāvaraṇañāṇehi. Pubbenivāsādīhīti pubbenivāsaāsavakkhayañāṇehi. Anaññasādhāraṇapuññānubhāvanibbatto anuttarañāṇādhigamaladdhapurāvattako ca bhagavato rūpakāyo atikkammeva devānaṃ devānubhāvaṃ vattatīti āha ‘‘sabbasattānaṃ…pe… passatā’’ti. Paṭivedhapaññāyāti maggapaññāya. Tāya hi sabbaso ñeyyadhammesu sammohassa vidhamitattā pacchā pavattajānanaṃ tassa jānanaṃ viya vuccati.
अरीनन्ति किलेसारीनं, पञ्चविधमारानं वा सासनपच्चत्थिकानं वा अञ्ञतित्थियानं, तेसं हननं पाटिहारियेहि अभिभवनं अप्पटिभानताकरणं अज्झुपेक्खनं वा। केसिविनयसुत्तञ्चेत्थ (अ॰ नि॰ ४.१११) निदस्सनं। तथा च ठानाट्ठानादीनि वा जानता, यथाकम्मुपगे सत्ते पस्सता, सवासनानमासवानं खीणत्ता अरहता, अभिञ्ञेय्यादिभेदे धम्मे अभिञ्ञेय्यादितो अविपरीतावबोधेन सम्मासम्बुद्धेन। अथ वा तीसु कालेसु अप्पटिहतञाणताय जानता, कायकम्मादीनं ञाणानुपरिवत्तनेन निसम्मकारिताय पस्सता, रवादीनम्पि (सारत्थ॰ टी॰ परिवार ३.१) अभावसाधिकाय पहानसम्पदाय अरहता, छन्दादीनं अहानिहेतुभूताय अक्खयपटिभानसाधिकाय सब्बञ्ञुताय सम्मासम्बुद्धेन। एवं दसबलअट्ठारसावेणिकबुद्धधम्मवसेनपि योजना वेदितब्बा। येति चतुरो धम्मे। अत्तनीति अम्हेसु। न राजराजमहामत्तादीसु उपत्थम्भं सम्पस्समाना, न कायबलं सम्पस्समानाति योजना।
Arīnanti kilesārīnaṃ, pañcavidhamārānaṃ vā sāsanapaccatthikānaṃ vā aññatitthiyānaṃ, tesaṃ hananaṃ pāṭihāriyehi abhibhavanaṃ appaṭibhānatākaraṇaṃ ajjhupekkhanaṃ vā. Kesivinayasuttañcettha (a. ni. 4.111) nidassanaṃ. Tathā ca ṭhānāṭṭhānādīni vā jānatā, yathākammupage satte passatā, savāsanānamāsavānaṃ khīṇattā arahatā, abhiññeyyādibhede dhamme abhiññeyyādito aviparītāvabodhena sammāsambuddhena. Atha vā tīsu kālesu appaṭihatañāṇatāya jānatā, kāyakammādīnaṃ ñāṇānuparivattanena nisammakāritāya passatā, ravādīnampi (sārattha. ṭī. parivāra 3.1) abhāvasādhikāya pahānasampadāya arahatā, chandādīnaṃ ahānihetubhūtāya akkhayapaṭibhānasādhikāya sabbaññutāya sammāsambuddhena. Evaṃ dasabalaaṭṭhārasāveṇikabuddhadhammavasenapi yojanā veditabbā. Yeti caturo dhamme. Attanīti amhesu. Na rājarājamahāmattādīsu upatthambhaṃ sampassamānā, na kāyabalaṃ sampassamānāti yojanā.
उप्पन्नपसादोति अवेच्चप्पसादं वदति। वक्खति हि ‘‘चत्तारि सोतापन्नस्स अङ्गानि कथितानी’’ति (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४०)। कामं असेक्खापि असेक्खाय समसिक्खताय सहधम्मिका एव, चिण्णब्रह्मचरियताय पन सहधम्मं चरन्तीति न वत्तब्बाति असेक्खवारो न गहितो। सब्बेपेतेति एते यथावुत्ता भिक्खुआदयो सोतापन्नादयो च पुथुज्जना अरिया चाति सब्बेपि एते तंतंसिक्खाहि समानधम्मत्ता सहधम्मत्ता ‘‘सहधम्मिका’’ति वुच्चन्ति। इदानि निब्बत्तितअरियधम्मवसेनेव सहधम्मिके दस्सेन्तो ‘‘अपिचा’’तिआदिमाह। मग्गदस्सनम्हीति परिञ्ञाभिसमयादिवसेन सच्चपटिवेधेन ‘‘नव मग्गङ्गानि, अट्ठ बोज्झङ्गानी’’तिआदिना विवादो नत्थि। एकधम्मचारितायाति समानधम्मचारिताय। न हि पटिविद्धसच्चानं ‘‘मया धम्मो सुदिट्ठो, तया दुद्दिट्ठो’’तिआदिना विवादो अत्थि। दिट्ठिसीलसामञ्ञेन सङ्घाता हि ते उत्तमपुरिसा। इमिनाति ‘‘सहधम्मिका खो पना’’तिआदिवचनेन। तत्थ पियमनापग्गहणेन सीलेसु परिपूरकारितापदेसेन एकदेसेन गहितं सङ्घसुप्पटिपत्तिं परिपुण्णं कत्वा दस्सेति। ये हि सम्पन्नसीला सुविसुद्धदस्सना, ते विञ्ञूनं पिया मनापाति। एत्तावताति ‘‘अत्थि खो नो आवुसो’’तिआदिनयप्पवत्तेन रतनत्तयपसादजोतनेन अक्खाता तेसु तेसु सुत्तपदेसेसु।
Uppannapasādoti aveccappasādaṃ vadati. Vakkhati hi ‘‘cattāri sotāpannassa aṅgāni kathitānī’’ti (ma. ni. aṭṭha. 1.140). Kāmaṃ asekkhāpi asekkhāya samasikkhatāya sahadhammikā eva, ciṇṇabrahmacariyatāya pana sahadhammaṃ carantīti na vattabbāti asekkhavāro na gahito. Sabbepeteti ete yathāvuttā bhikkhuādayo sotāpannādayo ca puthujjanā ariyā cāti sabbepi ete taṃtaṃsikkhāhi samānadhammattā sahadhammattā ‘‘sahadhammikā’’ti vuccanti. Idāni nibbattitaariyadhammavaseneva sahadhammike dassento ‘‘apicā’’tiādimāha. Maggadassanamhīti pariññābhisamayādivasena saccapaṭivedhena ‘‘nava maggaṅgāni, aṭṭha bojjhaṅgānī’’tiādinā vivādo natthi. Ekadhammacāritāyāti samānadhammacāritāya. Na hi paṭividdhasaccānaṃ ‘‘mayā dhammo sudiṭṭho, tayā duddiṭṭho’’tiādinā vivādo atthi. Diṭṭhisīlasāmaññena saṅghātā hi te uttamapurisā. Imināti ‘‘sahadhammikā kho panā’’tiādivacanena. Tattha piyamanāpaggahaṇena sīlesu paripūrakāritāpadesena ekadesena gahitaṃ saṅghasuppaṭipattiṃ paripuṇṇaṃ katvā dasseti. Ye hi sampannasīlā suvisuddhadassanā, te viññūnaṃ piyā manāpāti. Ettāvatāti ‘‘atthi kho no āvuso’’tiādinayappavattena ratanattayapasādajotanena akkhātā tesu tesu suttapadesesu.
१४१. सत्थरि पसादोति पसादग्गहणेन ‘‘भगवता’’तिआदिना वा पसादनीया धम्मा गहिता। तेन बुद्धसुबुद्धतं दस्सेति, तथा ‘‘धम्मे पसादो’’ति इमिना धम्मसुधम्मतं, इतरेन सङ्घसुप्पटिपन्नतं। येन चित्तेन अञ्ञत्थ अनुपलब्भमानेन सासनेयेव समणो इतो बहिद्धा नत्थीति अयमत्थो, सम्मदेव, पतिट्ठापितोति वेदितब्बं। तत्रायं योजना – यस्मा सम्मासम्बुद्धो अम्हाकं सत्था, तस्मा अत्थि खो नो, आवुसो, सत्थरि पसादो, सम्मासम्बुद्धत्ता चस्स स्वाखातो धम्मोति अत्थि धम्मे पसादो, ततो एव च अत्थि सीलेसु परिपूरकारिताति सहधम्मिका…पे॰… पब्बजिता चाति एवमेत्थ सत्थरि पसादेन धम्मे पसादो, तेन सङ्घसुप्पटिपत्तीति अयञ्च नयो लेसेनपि परप्पवादेसु नत्थीति इधेव समणो…पे॰… समणेहि अञ्ञेहीति।
141.Satthari pasādoti pasādaggahaṇena ‘‘bhagavatā’’tiādinā vā pasādanīyā dhammā gahitā. Tena buddhasubuddhataṃ dasseti, tathā ‘‘dhammepasādo’’ti iminā dhammasudhammataṃ, itarena saṅghasuppaṭipannataṃ. Yena cittena aññattha anupalabbhamānena sāsaneyeva samaṇo ito bahiddhā natthīti ayamattho, sammadeva, patiṭṭhāpitoti veditabbaṃ. Tatrāyaṃ yojanā – yasmā sammāsambuddho amhākaṃ satthā, tasmā atthi kho no, āvuso, satthari pasādo, sammāsambuddhattā cassa svākhāto dhammoti atthi dhamme pasādo, tato eva ca atthi sīlesu paripūrakāritāti sahadhammikā…pe… pabbajitā cāti evamettha satthari pasādena dhamme pasādo, tena saṅghasuppaṭipattīti ayañca nayo lesenapi parappavādesu natthīti idheva samaṇo…pe… samaṇehi aññehīti.
पटिविद्धसच्चानं पहीनानुरोधानं गेहस्सितपेमस्स असम्भवो एवाति ‘‘इदानी’’ति वुत्तं। यदि एवं ‘‘उपज्झायेन, भिक्खवे, सद्धिविहारिकम्हि पुत्तपेमं उपट्ठपेतब्बं’’तिआदिवचनं (महाव॰ ६५) कथन्ति? नयिदं गेहस्सितपेमं सन्धाय वुत्तं, तंसदिसत्ता पन पेममुखेन वुत्तो मेत्तास्नेहो। न हि भगवा भिक्खू संकिलेसे नियोजेति। एवरूपं पेमं सन्धायाति पसादावहगुणावहतो पूरणादीसु भत्ति पसादो न होति, पसादपतिरूपका पन लोभपवत्तीति दट्ठब्बा। थेरोति महासङ्घरक्खितत्थेरो। येन अट्ठकथा पोत्थकं आरोपिता। एकोव सत्था अनञ्ञसाधारणगुणत्ता, अञ्ञथा अनच्छरियत्ता सत्थुलक्खणमेव न परिपूरेय्य। विसुं कत्वाति अञ्ञेहि विवेचेत्वा अत्तनो आवेणिकं कत्वा। ‘‘अम्हाकं सत्था’’ति ब्यावदन्तानं अञ्ञेसं सत्था न होतीति अत्थतो आपन्नमेव होति, तथा च पदेसवत्तिनिं तस्स सत्थुतं पटिजानन्ता परिपुण्णलक्खणसत्थुतं इच्छन्तानम्पि ततो विरुद्धा सत्थुभावपरियेसनेन पराजिता होन्ति। परियत्तिधम्मेति अधिकब्रह्मगुणसुत्तगेय्यादिप्पभेदसमये। तत्थ अजसील…पे॰… कुक्कुरसीलादीसूति इदं येभुय्येन अञ्ञतित्थियानं तादिसं वतसमादानसब्भावतो वुत्तं, आदि-सद्देन यमनियमचातुयामसंवरादीनं सङ्गहोति। अधिप्पयासोति अधिकं पयसति पयुज्जति एतेनाति अधिप्पयासो, सविसेसं अधिकत्तब्बकिरिया (अ॰ नि॰ टी॰ २.३.११७)। तेनाह ‘‘अधिकप्पयोगो’’ति।
Paṭividdhasaccānaṃ pahīnānurodhānaṃ gehassitapemassa asambhavo evāti ‘‘idānī’’ti vuttaṃ. Yadi evaṃ ‘‘upajjhāyena, bhikkhave, saddhivihārikamhi puttapemaṃ upaṭṭhapetabbaṃ’’tiādivacanaṃ (mahāva. 65) kathanti? Nayidaṃ gehassitapemaṃ sandhāya vuttaṃ, taṃsadisattā pana pemamukhena vutto mettāsneho. Na hi bhagavā bhikkhū saṃkilese niyojeti. Evarūpaṃ pemaṃ sandhāyāti pasādāvahaguṇāvahato pūraṇādīsu bhatti pasādo na hoti, pasādapatirūpakā pana lobhapavattīti daṭṭhabbā. Theroti mahāsaṅgharakkhitatthero. Yena aṭṭhakathā potthakaṃ āropitā. Ekova satthā anaññasādhāraṇaguṇattā, aññathā anacchariyattā satthulakkhaṇameva na paripūreyya. Visuṃ katvāti aññehi vivecetvā attano āveṇikaṃ katvā. ‘‘Amhākaṃ satthā’’ti byāvadantānaṃ aññesaṃ satthā na hotīti atthato āpannameva hoti, tathā ca padesavattiniṃ tassa satthutaṃ paṭijānantā paripuṇṇalakkhaṇasatthutaṃ icchantānampi tato viruddhā satthubhāvapariyesanena parājitā honti. Pariyattidhammeti adhikabrahmaguṇasuttageyyādippabhedasamaye. Tattha ajasīla…pe… kukkurasīlādīsūti idaṃ yebhuyyena aññatitthiyānaṃ tādisaṃ vatasamādānasabbhāvato vuttaṃ, ādi-saddena yamaniyamacātuyāmasaṃvarādīnaṃ saṅgahoti. Adhippayāsoti adhikaṃ payasati payujjati etenāti adhippayāso, savisesaṃ adhikattabbakiriyā (a. ni. ṭī. 2.3.117). Tenāha ‘‘adhikappayogo’’ti.
तस्स पसादस्स परियोसानभूताति तस्स सत्थरि धम्मे च पसादस्स निट्ठानभूता। निट्ठाति मोक्खो। समयवादीनञ्हि तस्मिं तस्मिं समये तदुपदेसके च पसादो यावदेव मोक्खाधिगमनट्ठो। दिट्ठिगतिका तथा तथा अत्तनो लद्धिवसेन निट्ठं परिकप्पेन्ति येवाति आह ‘‘निट्ठं अपञ्ञपेन्तो नाम नत्थी’’ति। ब्राह्मणानन्ति ब्राह्मणवादीनं। तेसं एकच्चे ब्रह्मुना सलोकता निट्ठाति वदन्ति, एकच्चे तस्स समीपता, एकच्चे तेन संयोगो निट्ठाति वदन्ति। तत्थ ये सलोकतावादिनो समीपतावादिनो च, ते द्वेधावादिनो, इतरे अद्वेधावादिनो। सब्बेपि ते अत्थतो ब्रह्मलोकुपपत्तियंयेव निट्ठासञ्ञिनो। तत्थ हि नेसं निच्चाभिनिवेसो यथा तं बकस्स ब्रह्मुनो। तेन वुत्तं ‘‘ब्रह्मलोको निट्ठा’’ति। ब्रह्मलोकोति पठमज्झानभूमि। महातापसानन्ति वेखनसादितापसानं। महाब्रह्मा विय पठमज्झानभूमियं आभस्सरेसु एको सब्बसेट्ठो नत्थीति ‘‘आभस्सरा’’ति पुथुवचनं। परिब्बाजकानन्ति सञ्चयादिपरिब्बाजकानं। अन्तो च मनो च एतस्स नत्थीति अनन्तमानसो। आजीवकानञ्हि सब्बदाभावतो अनन्तो, सुखदुक्खादिसमतिक्कमनतो अमानसो। इमिना अट्ठहि लोकधम्मेहि उपक्किलिट्ठचित्ततं दस्सेति।
Tassapasādassa pariyosānabhūtāti tassa satthari dhamme ca pasādassa niṭṭhānabhūtā. Niṭṭhāti mokkho. Samayavādīnañhi tasmiṃ tasmiṃ samaye tadupadesake ca pasādo yāvadeva mokkhādhigamanaṭṭho. Diṭṭhigatikā tathā tathā attano laddhivasena niṭṭhaṃ parikappenti yevāti āha ‘‘niṭṭhaṃ apaññapento nāma natthī’’ti. Brāhmaṇānanti brāhmaṇavādīnaṃ. Tesaṃ ekacce brahmunā salokatā niṭṭhāti vadanti, ekacce tassa samīpatā, ekacce tena saṃyogo niṭṭhāti vadanti. Tattha ye salokatāvādino samīpatāvādino ca, te dvedhāvādino, itare advedhāvādino. Sabbepi te atthato brahmalokupapattiyaṃyeva niṭṭhāsaññino. Tattha hi nesaṃ niccābhiniveso yathā taṃ bakassa brahmuno. Tena vuttaṃ ‘‘brahmaloko niṭṭhā’’ti. Brahmalokoti paṭhamajjhānabhūmi. Mahātāpasānanti vekhanasāditāpasānaṃ. Mahābrahmā viya paṭhamajjhānabhūmiyaṃ ābhassaresu eko sabbaseṭṭho natthīti ‘‘ābhassarā’’ti puthuvacanaṃ. Paribbājakānanti sañcayādiparibbājakānaṃ. Anto ca mano ca etassa natthīti anantamānaso. Ājīvakānañhi sabbadābhāvato ananto, sukhadukkhādisamatikkamanato amānaso. Iminā aṭṭhahi lokadhammehi upakkiliṭṭhacittataṃ dasseti.
पपञ्चे यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव। तण्हादिट्ठियोव अधिप्पेता ममङ्कारअहङ्कारविगमस्स अधिप्पेतत्ता। यथा पञ्चसु ठानेसु एकोव किलेसो लोभो आगतो, एवं द्वीसु ठानेसु तयो किलेसा आगता ‘‘दोसो मोहो दिट्ठी’’ति। ‘‘सदोसस्सा’’ति हि वुत्तट्ठाने पटिघं अकुसलमूलं गहितं, ‘‘पटिविरुद्धस्सा’’ति विरोधो, ‘‘समोहस्सा’’ति मोहो अकुसलमूलं, ‘‘अविद्दसुनो’’ति मल्यं, असम्पजञ्ञं वा, ‘‘सउपादानस्सा’’ति ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदिना नयेन गहणं, ‘‘पपञ्चारामस्सा’’ति पपञ्चुप्पत्तिवसेन।
Papañce yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Taṇhādiṭṭhiyova adhippetā mamaṅkāraahaṅkāravigamassa adhippetattā. Yathā pañcasu ṭhānesu ekova kileso lobho āgato, evaṃ dvīsu ṭhānesu tayo kilesā āgatā ‘‘doso moho diṭṭhī’’ti. ‘‘Sadosassā’’ti hi vuttaṭṭhāne paṭighaṃ akusalamūlaṃ gahitaṃ, ‘‘paṭiviruddhassā’’ti virodho, ‘‘samohassā’’ti moho akusalamūlaṃ, ‘‘aviddasuno’’ti malyaṃ, asampajaññaṃ vā, ‘‘saupādānassā’’ti ‘‘natthi dinna’’ntiādinā nayena gahaṇaṃ, ‘‘papañcārāmassā’’ti papañcuppattivasena.
आकारतोति पवत्तिआकारतो। पदन्तरेन रागविसेसस्स वुच्चमानत्ताआदितो वुत्तं सरागवचनं ओळारिकं रागविसयन्ति आह ‘‘पञ्चकामगुणिकरागवसेना’’ति। गहणवसेनाति दळ्हग्गहणवसेन। ‘‘अनुरुद्धपटिविरुद्धस्सा’’ति एकपदवसेन पाळियं आगतत्ता एकज्झं पदुद्धारो कतो। तत्थ पन ‘‘अनुरुद्धस्सा’’ति सुभवसेनाति एवमत्थो वत्तब्बो। न हि पटिविरुज्झनं सुभवसेन होति। पपञ्चुप्पत्तिदस्सनवसेनाति किलेसकम्मविपाकानं अपरापरुप्पत्तिपच्चयताय संसारस्स पपञ्चनं पपञ्चो, तस्स उप्पत्तिहेतुभावदस्सनवसेन। तण्हा हि भवुप्पत्तिया विसेसपच्चयो। तण्हापच्चया उपादानदस्सनवसेनाति तण्हापच्चयस्स उपादानस्स दस्सनवसेन, यदवत्था तण्हा उपादानस्स पच्चयो, तदवत्थादस्सनवसेन। फलेन हि हेतुविसेसकित्तनमेतन्ति। एवं विद्धंसेथाति कामरागभवतण्हादिवसेन लोभं कस्मा एवं विप्पकिरेथ। तण्हाकरणवसेनाति तण्हायनकरणवसेन सुभाकारग्गहणवसेन। सुभन्ति हि आरम्मणे पवत्तो रागो ‘‘सुभ’’न्ति वुत्तो।
Ākāratoti pavattiākārato. Padantarena rāgavisesassa vuccamānattāādito vuttaṃ sarāgavacanaṃ oḷārikaṃ rāgavisayanti āha ‘‘pañcakāmaguṇikarāgavasenā’’ti. Gahaṇavasenāti daḷhaggahaṇavasena. ‘‘Anuruddhapaṭiviruddhassā’’ti ekapadavasena pāḷiyaṃ āgatattā ekajjhaṃ paduddhāro kato. Tattha pana ‘‘anuruddhassā’’ti subhavasenāti evamattho vattabbo. Na hi paṭivirujjhanaṃ subhavasena hoti. Papañcuppattidassanavasenāti kilesakammavipākānaṃ aparāparuppattipaccayatāya saṃsārassa papañcanaṃ papañco, tassa uppattihetubhāvadassanavasena. Taṇhā hi bhavuppattiyā visesapaccayo. Taṇhāpaccayā upādānadassanavasenāti taṇhāpaccayassa upādānassa dassanavasena, yadavatthā taṇhā upādānassa paccayo, tadavatthādassanavasena. Phalena hi hetuvisesakittanametanti. Evaṃ viddhaṃsethāti kāmarāgabhavataṇhādivasena lobhaṃ kasmā evaṃ vippakiretha. Taṇhākaraṇavasenāti taṇhāyanakaraṇavasena subhākāraggahaṇavasena. Subhanti hi ārammaṇe pavatto rāgo ‘‘subha’’nti vutto.
१४२. वदन्ति एतेनाति वादो, दिट्ठिवादो। दिट्ठिवसेन हि ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको च, असस्सतो अत्ता च लोको चा’’ति च दिट्ठिगतिका पञ्ञपेन्ति। तेनाह ‘‘द्वेमा, भिक्खवे, दिट्ठियो’’ति (म॰ नि॰ १.१४२)। तण्हारहिताय दिट्ठिया अभावतो तण्हावसेनेव च अत्तनो सस्सतभावाभिनिवेसोति कत्वा वुत्तं ‘‘तण्हादिट्ठिवसेना’’ति। अल्लीनाति निस्सिता। उपगताति अविस्सज्जनवसेन एकिभावमिव गता। अज्झोसिताति ताय दिट्ठिया गिलित्वा परिनिट्ठापिता विय तदन्तोगधा। तेनाह ‘‘अनुपविट्ठा’’ति। यथा गहट्ठानं कामज्झोसानं विवादमूलं, एवं पब्बजितानं दिट्ठज्झोसानन्ति आह ‘‘विभवदिट्ठिया ते पटिविरुद्धा’’ति। दिट्ठिविरोधेन हि दिट्ठिगतिकविरोधो।
142. Vadanti etenāti vādo, diṭṭhivādo. Diṭṭhivasena hi ‘‘sassato attā ca loko ca, asassato attā ca loko cā’’ti ca diṭṭhigatikā paññapenti. Tenāha ‘‘dvemā, bhikkhave, diṭṭhiyo’’ti (ma. ni. 1.142). Taṇhārahitāya diṭṭhiyā abhāvato taṇhāvaseneva ca attano sassatabhāvābhinivesoti katvā vuttaṃ ‘‘taṇhādiṭṭhivasenā’’ti. Allīnāti nissitā. Upagatāti avissajjanavasena ekibhāvamiva gatā. Ajjhositāti tāya diṭṭhiyā gilitvā pariniṭṭhāpitā viya tadantogadhā. Tenāha ‘‘anupaviṭṭhā’’ti. Yathā gahaṭṭhānaṃ kāmajjhosānaṃ vivādamūlaṃ, evaṃ pabbajitānaṃ diṭṭhajjhosānanti āha ‘‘vibhavadiṭṭhiyā te paṭiviruddhā’’ti. Diṭṭhivirodhena hi diṭṭhigatikavirodho.
खणिकसमुदयो उप्पादक्खणोति आह ‘‘दिट्ठीनं निब्बत्ती’’ति। दिट्ठिनिब्बत्तिग्गहणेनेव चेत्थ यथा दिट्ठीनं पटिच्चसमुप्पन्नता विभाविता, एवं दिट्ठिवत्थुनोपीति उभयेसम्पि अनिच्चता दुक्खता अनत्तता च विभाविताति दट्ठब्बं। यानि पटिसम्भिदानयेन (पटि॰ म॰ १.१२२) ‘‘पच्चयसमुदयो अट्ठ ठानानी’’ति वुत्तानि, तानि दस्सेन्तो ‘‘खन्धापी’’तिआदिमाह। तत्थ खन्धापि दिट्ठिट्ठानं आरम्मणट्ठेन ‘‘रूपं अत्ततो समनुपस्सती’’तिआदिवचनतो (सं॰ नि॰ ३.८१; ४.३४५)। अविज्जापि दिट्ठिट्ठानं उपनिस्सयादिवसेन पच्चयभावतो। यथाह – ‘‘अस्सुतवा, भिक्खवे, पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो’’तिआदि (म॰ नि॰ १.२, ४६१; सं॰ नि॰ ३.१, ७)। फस्सोपि दिट्ठिट्ठानं। यथा चाह ‘‘तदपि फस्सपच्चया (दी॰ नि॰ १.११८-१३०), फुस्स फुस्स पटिसंवेदियन्ती’’ति (दी॰ नि॰ १.१४४) च । सञ्ञापि दिट्ठिट्ठानं। वुत्तञ्हेतं ‘‘सञ्ञानिदाना हि पपञ्चसङ्खाति (सु॰ नि॰ ८८०), पथविं पथवितो सञ्ञत्वा’’ति (म॰ नि॰ १.२) च आदि। वितक्कोपि दिट्ठिट्ठानं। वुत्तम्पि चेतं ‘‘तक्कञ्च दिट्ठीसु पकप्पयित्वा, सच्चं मुसाति द्वयधम्ममाहू’’ति (सु॰ नि॰ ८९२; महानि॰ १२१) ‘‘तक्की होति वीमंसी’’ति (दी॰ नि॰ १.३४) च आदि। अयोनिसोमनसिकारोपि दिट्ठिट्ठानं। यथाह भगवा ‘‘तस्सेव अयोनिसो मनसिकरोतो छन्नं दिट्ठीनं अञ्ञतरा दिट्ठि उप्पज्जति, अत्थि मे अत्ताति अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जती’’तिआदि (म॰ नि॰ १.१९)। समुट्ठाति एतेनाति समुट्ठानं, तस्स भावो समुट्ठानट्ठो, तेन। खणिकत्थङ्गमो खणिकनिरोधो। पच्चयत्थङ्गमो अविज्जादीनं अच्चन्तनिरोधो। सो पन येन होति, तं दस्सेन्तो ‘‘सोतापत्तिमग्गो’’ति आह। चत्तारो हि अरियमग्गा यथारहं तस्स तस्स सङ्खारगतस्स अच्चन्तनिरोधहेतु, खणिकनिरोधो पन अहेतुको।
Khaṇikasamudayo uppādakkhaṇoti āha ‘‘diṭṭhīnaṃ nibbattī’’ti. Diṭṭhinibbattiggahaṇeneva cettha yathā diṭṭhīnaṃ paṭiccasamuppannatā vibhāvitā, evaṃ diṭṭhivatthunopīti ubhayesampi aniccatā dukkhatā anattatā ca vibhāvitāti daṭṭhabbaṃ. Yāni paṭisambhidānayena (paṭi. ma. 1.122) ‘‘paccayasamudayo aṭṭha ṭhānānī’’ti vuttāni, tāni dassento ‘‘khandhāpī’’tiādimāha. Tattha khandhāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ ārammaṇaṭṭhena ‘‘rūpaṃ attato samanupassatī’’tiādivacanato (saṃ. ni. 3.81; 4.345). Avijjāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ upanissayādivasena paccayabhāvato. Yathāha – ‘‘assutavā, bhikkhave, puthujjano ariyānaṃ adassāvī ariyadhammassa akovido’’tiādi (ma. ni. 1.2, 461; saṃ. ni. 3.1, 7). Phassopi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Yathā cāha ‘‘tadapi phassapaccayā (dī. ni. 1.118-130), phussa phussa paṭisaṃvediyantī’’ti (dī. ni. 1.144) ca . Saññāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Vuttañhetaṃ ‘‘saññānidānā hi papañcasaṅkhāti (su. ni. 880), pathaviṃ pathavito saññatvā’’ti (ma. ni. 1.2) ca ādi. Vitakkopi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Vuttampi cetaṃ ‘‘takkañca diṭṭhīsu pakappayitvā, saccaṃ musāti dvayadhammamāhū’’ti (su. ni. 892; mahāni. 121) ‘‘takkī hoti vīmaṃsī’’ti (dī. ni. 1.34) ca ādi. Ayonisomanasikāropi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Yathāha bhagavā ‘‘tasseva ayoniso manasikaroto channaṃ diṭṭhīnaṃ aññatarā diṭṭhi uppajjati, atthi me attāti assa saccato thetato diṭṭhi uppajjatī’’tiādi (ma. ni. 1.19). Samuṭṭhāti etenāti samuṭṭhānaṃ, tassa bhāvo samuṭṭhānaṭṭho, tena. Khaṇikatthaṅgamo khaṇikanirodho. Paccayatthaṅgamo avijjādīnaṃ accantanirodho. So pana yena hoti, taṃ dassento ‘‘sotāpattimaggo’’ti āha. Cattāro hi ariyamaggā yathārahaṃ tassa tassa saṅkhāragatassa accantanirodhahetu, khaṇikanirodho pana ahetuko.
आनिसंसन्ति उदयं। सो पन दिट्ठधम्मिकसम्परायिकवसेन दुविधो। तत्थ सम्परायिको दुग्गतिपरिकिलेसतायआदीनवपक्खिको एवाति इतरं दस्सेन्तो ‘‘यं सन्धाया’’तिआदिमाह। आदीनवम्पि दिट्ठधम्मिकमेव दस्सेन्तो ‘‘दिट्ठिग्गहणमूलकं उपद्दव’’न्तिआदिमाह। सोतिआदीनवो। आदीनन्ति आदि-सद्देन नग्गियानसनसङ्कटिवतादीनं सङ्गहो। निस्सरति एतेनाति निस्सरणन्ति वुच्चमाने दस्सनमग्गो एव दिट्ठीनं निस्सरणं सिया, तस्स पन अत्थङ्गमपरियायेन गहितत्ता सब्बसङ्खतनिस्सटं निब्बानं दिट्ठीहिपि निस्सटन्ति कत्वा वुत्तं ‘‘दिट्ठीनं निस्सरणं नाम निब्बान’’न्ति। इमिनातिआदीसु वत्तब्बं अनुयोगवत्ते वुत्तनयमेव।
Ānisaṃsanti udayaṃ. So pana diṭṭhadhammikasamparāyikavasena duvidho. Tattha samparāyiko duggatiparikilesatāyaādīnavapakkhiko evāti itaraṃ dassento ‘‘yaṃ sandhāyā’’tiādimāha. Ādīnavampi diṭṭhadhammikameva dassento ‘‘diṭṭhiggahaṇamūlakaṃ upaddava’’ntiādimāha. Sotiādīnavo. Ādīnanti ādi-saddena naggiyānasanasaṅkaṭivatādīnaṃ saṅgaho. Nissarati etenāti nissaraṇanti vuccamāne dassanamaggo eva diṭṭhīnaṃ nissaraṇaṃ siyā, tassa pana atthaṅgamapariyāyena gahitattā sabbasaṅkhatanissaṭaṃ nibbānaṃ diṭṭhīhipi nissaṭanti katvā vuttaṃ ‘‘diṭṭhīnaṃ nissaraṇaṃ nāma nibbāna’’nti. Iminātiādīsu vattabbaṃ anuyogavatte vuttanayameva.
१४३. दिट्ठिच्छेदनं दस्सेन्तोति सब्बुपादानपरिञ्ञादस्सनेन सब्बसो दिट्ठीनं समुच्छेदविधिं दस्सेन्तो। वुत्तायेवाति –
143.Diṭṭhicchedanaṃ dassentoti sabbupādānapariññādassanena sabbaso diṭṭhīnaṃ samucchedavidhiṃ dassento. Vuttāyevāti –
‘‘उपादानानि चत्तारि, तानि अत्थविभागतो।
‘‘Upādānāni cattāri, tāni atthavibhāgato;
धम्मसङ्खेपवित्थारा, कमतो च विभावये’’ति॥ (विसुद्धि॰ २.६४५) –
Dhammasaṅkhepavitthārā, kamato ca vibhāvaye’’ti. (visuddhi. 2.645) –
गाथं उद्दिसित्वा अत्थविभागादिवसेन वुत्तायेव। कामं इतो बाहिरकानं ‘‘इमानि उपादानानि एत्तकानि चत्तारि, न इतो भिय्यो’’ति ईदिसं ञाणं नत्थि, केवलं पन केचि ‘‘कामा पहातब्बा’’ति वदन्ति, केचि ‘‘नत्थि परो लोकोति च, मिच्छा’’ति वदन्ति, अपरे ‘‘सीलब्बतेन सुद्धीति च, मिच्छा’’ति वदन्ति, अत्तदिट्ठिया पन मिच्छाभावं सब्बसो न जानन्ति एव। यत्तकं पन जानन्ति, तस्सपि अच्चन्तप्पहानं न जानन्ति, तथापि सब्बस्स परिञ्ञेय्यस्स परिञ्ञेय्यं पञ्ञपेमइच्चेव तिट्ठन्ति। एवंभूतानं पन नेसं तत्थ यादिसी पटिपत्ति, तं दस्सेन्तो सत्था ‘‘सन्ति, भिक्खवे’’तिआदिमाह। तत्थ सन्तीति संविज्जन्ति। तेन तेसं दिट्ठिगतिकानं विज्जमानताय अविच्छेदतं दस्सेति। एकेति एकच्चे। समणब्राह्मणाति पब्बज्जुपगमनेन समणा, जातिमत्तेन च ब्राह्मणा। सब्बेसन्ति अनवसेसानं उपादानानं समतिक्कमं पहानं। सम्मा न पञ्ञपेन्तीति येसं पञ्ञपेन्ति, तेसम्पि सम्मा परिञ्ञं न पञ्ञपेन्ति। इदानि तं अत्थं वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘केची’’तिआदि वुत्तं। तत्थ होतिक-कुटीचक-बहूदक-हंस-परमहंस-काजक-तिदण्ड-मोनवत-सेव-पारुपक-पञ्चमरत्तिक- सोमकारक-मुगब्बत-चरबाक-तापस-निगन्था-जीवक-इसि-पारायनिक-पञ्चातपिक-कापिल- काणाद-संसारमोचक-अग्गिभत्तिक-मगवतिक-गोवतिक-कुक्कुरवतिक-कामण्डलुक- वग्गुलिवतिक-एकसाटक-ओदकसुद्धिक-सरीरसन्तापक-सीलसुद्धिक-झानसुद्धिक-चतुब्बिध- सस्सतवादादयो छन्नवुति तण्हापासेन डंसनतो, अरियधम्मस्स वा विबाधनतो पासण्डा। वत्थुपटिसेवनं कामन्ति ब्यापारस्स वत्थुनो पटिसेवनसङ्खातं कामं। थेय्येन सेवन्तीति पटिहत्थआदिसमञ्ञाय लोकस्स वचनवसेन सेवन्ति। तीणि कारणानीति ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदिनयप्पवत्तानि दिट्ठिविसेसभूतानि वट्टकारणानि।
Gāthaṃ uddisitvā atthavibhāgādivasena vuttāyeva. Kāmaṃ ito bāhirakānaṃ ‘‘imāni upādānāni ettakāni cattāri, na ito bhiyyo’’ti īdisaṃ ñāṇaṃ natthi, kevalaṃ pana keci ‘‘kāmā pahātabbā’’ti vadanti, keci ‘‘natthi paro lokoti ca, micchā’’ti vadanti, apare ‘‘sīlabbatena suddhīti ca, micchā’’ti vadanti, attadiṭṭhiyā pana micchābhāvaṃ sabbaso na jānanti eva. Yattakaṃ pana jānanti, tassapi accantappahānaṃ na jānanti, tathāpi sabbassa pariññeyyassa pariññeyyaṃ paññapemaicceva tiṭṭhanti. Evaṃbhūtānaṃ pana nesaṃ tattha yādisī paṭipatti, taṃ dassento satthā ‘‘santi, bhikkhave’’tiādimāha. Tattha santīti saṃvijjanti. Tena tesaṃ diṭṭhigatikānaṃ vijjamānatāya avicchedataṃ dasseti. Eketi ekacce. Samaṇabrāhmaṇāti pabbajjupagamanena samaṇā, jātimattena ca brāhmaṇā. Sabbesanti anavasesānaṃ upādānānaṃ samatikkamaṃ pahānaṃ. Sammā na paññapentīti yesaṃ paññapenti, tesampi sammā pariññaṃ na paññapenti. Idāni taṃ atthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘kecī’’tiādi vuttaṃ. Tattha hotika-kuṭīcaka-bahūdaka-haṃsa-paramahaṃsa-kājaka-tidaṇḍa-monavata-seva-pārupaka-pañcamarattika- somakāraka-mugabbata-carabāka-tāpasa-niganthā-jīvaka-isi-pārāyanika-pañcātapika-kāpila- kāṇāda-saṃsāramocaka-aggibhattika-magavatika-govatika-kukkuravatika-kāmaṇḍaluka- vaggulivatika-ekasāṭaka-odakasuddhika-sarīrasantāpaka-sīlasuddhika-jhānasuddhika-catubbidha- sassatavādādayo channavuti taṇhāpāsena ḍaṃsanato, ariyadhammassa vā vibādhanato pāsaṇḍā. Vatthupaṭisevanaṃ kāmanti byāpārassa vatthuno paṭisevanasaṅkhātaṃ kāmaṃ. Theyyena sevantīti paṭihatthaādisamaññāya lokassa vacanavasena sevanti. Tīṇi kāraṇānīti ‘‘natthi dinna’’ntiādinayappavattāni diṭṭhivisesabhūtāni vaṭṭakāraṇāni.
अत्थसल्लापिकाति अत्थस्स सल्लापिका, द्विन्नं अधिप्पेतत्थसल्लापविभाविनीति अधिप्पायो। द्विन्नञ्हि वचनं सल्लापो। तेनाह ‘‘पथवी किरा’’तिआदि।
Atthasallāpikāti atthassa sallāpikā, dvinnaṃ adhippetatthasallāpavibhāvinīti adhippāyo. Dvinnañhi vacanaṃ sallāpo. Tenāha ‘‘pathavī kirā’’tiādi.
यो तित्थियानं अत्तनो सत्थरि धम्मे सहधम्मिकेसु च पसादो वुत्तो, तस्स अनायतनगतत्ता अप्पसादकभावदस्सनं पसादपच्छेदो। तथापवत्तो वादो पसादपच्छेदवादो वुत्तो। एवरूपेति ईदिसे वुत्तनयेन किलेसानं अनुपसमसंवत्तनिके। धम्मेति धम्मपतिरूपके। विनयेति विनयपतिरूपके। तित्थिया हि कोहञ्ञे ठत्वा लोकं वञ्चेन्ता धम्मं कथेमाति ‘‘सत्तिमे काया अकटा अकटविधा’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.१७४) यं किञ्चि कथेत्वा तथा ‘‘विनयं पञ्ञपेमा’’ति गोसीलवग्गुलिवतादीनि पञ्ञपेत्वा तादिसं सावके सिक्खापेत्वा ‘‘धम्मविनयो’’ति कथेन्ति, तं सन्धायेतं वुत्तं ‘‘धम्मविनये’’ति। तेनाह ‘‘उभयेनपि अनिय्यानिकं सासनं दस्सेती’’ति। परित्तम्पि नाम पुञ्ञं कातुकामं मच्छेरमलाभिभूतताय निवारेन्तस्स अन्तरायं तस्स करोतो दिट्ठेव धम्मे विञ्ञूहि गरहितब्बता सम्पराये च दुग्गति पाटिकङ्खा, किमङ्गं पन सकलवट्टदुक्खनिस्सरणावहे जिनचक्के पहारदायिनो तित्थकरस्स तदोवादकरस्स चाति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘अनिय्यानिकसासनम्हि ही’’तिआदिमाह। यथा सो पसादो सम्पराये न सम्मग्गतो अत्तनो पवत्तिवसेनाति दस्सेन्तो ‘‘कञ्चि कालं गन्त्वापि पच्छा विनस्सति येवा’’ति आह, अवेच्चप्पसादो विय अच्चन्तिको न होतीति अत्थो।
Yo titthiyānaṃ attano satthari dhamme sahadhammikesu ca pasādo vutto, tassa anāyatanagatattā appasādakabhāvadassanaṃ pasādapacchedo. Tathāpavatto vādo pasādapacchedavādo vutto. Evarūpeti īdise vuttanayena kilesānaṃ anupasamasaṃvattanike. Dhammeti dhammapatirūpake. Vinayeti vinayapatirūpake. Titthiyā hi kohaññe ṭhatvā lokaṃ vañcentā dhammaṃ kathemāti ‘‘sattime kāyā akaṭā akaṭavidhā’’tiādinā (dī. ni. 1.174) yaṃ kiñci kathetvā tathā ‘‘vinayaṃ paññapemā’’ti gosīlavaggulivatādīni paññapetvā tādisaṃ sāvake sikkhāpetvā ‘‘dhammavinayo’’ti kathenti, taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ ‘‘dhammavinaye’’ti. Tenāha ‘‘ubhayenapi aniyyānikaṃ sāsanaṃ dassetī’’ti. Parittampi nāma puññaṃ kātukāmaṃ maccheramalābhibhūtatāya nivārentassa antarāyaṃ tassa karoto diṭṭheva dhamme viññūhi garahitabbatā samparāye ca duggati pāṭikaṅkhā, kimaṅgaṃ pana sakalavaṭṭadukkhanissaraṇāvahe jinacakke pahāradāyino titthakarassa tadovādakarassa cāti imamatthaṃ dassento ‘‘aniyyānikasāsanamhi hī’’tiādimāha. Yathā so pasādo samparāye na sammaggato attano pavattivasenāti dassento ‘‘kañci kālaṃ gantvāpi pacchā vinassati yevā’’ti āha, aveccappasādo viya accantiko na hotīti attho.
सम्पज्जमाना यथाविधिपटिपत्तिया तिरच्छानयोनिं आवहति। कम्मसरिक्खकेन हि विपाकेनेव भवितब्बं। सब्बम्पि कारणभेदन्ति सब्बम्पि यथावुत्तं तित्थकरानं सावकानं अपायदुक्खावहं मिच्छापटिपत्तिसङ्खातं कारणविसेसं। सो पनेस पसादो न निय्याति मिच्छत्तपक्खिकत्ता सुरापीतसिङ्गाले पसादो विय। सुरं परिस्सावेत्वा छड्डितकसटं सुराजल्लिकं। ब्राह्मणा नाम धनलुद्धाति अधिप्पायेनाह ‘‘इमं वञ्चेस्सामी’’ति। कंससताति कहापणसता।
Sampajjamānā yathāvidhipaṭipattiyā tiracchānayoniṃ āvahati. Kammasarikkhakena hi vipākeneva bhavitabbaṃ. Sabbampi kāraṇabhedanti sabbampi yathāvuttaṃ titthakarānaṃ sāvakānaṃ apāyadukkhāvahaṃ micchāpaṭipattisaṅkhātaṃ kāraṇavisesaṃ. So panesa pasādo na niyyāti micchattapakkhikattā surāpītasiṅgāle pasādo viya. Suraṃ parissāvetvā chaḍḍitakasaṭaṃ surājallikaṃ. Brāhmaṇā nāma dhanaluddhāti adhippāyenāha ‘‘imaṃ vañcessāmī’’ti. Kaṃsasatāti kahāpaṇasatā.
१४४. तस्साति पसादस्स। सब्बोपि लोभो कामुपादानन्तेव वुच्चतीति आह ‘‘अरहत्तमग्गेन कामुपादानस्स पहानपरिञ्ञ’’न्ति। एवरूपेति ईदिसे सब्बसो किलेसानं उपसमसंवत्तनिके। यथानुसिट्ठं पटिपज्जमानानं अपायेसु अपतनवसेन धारणट्ठेन धम्मे। सब्बसो विनयनट्ठेन विनये। तत्थ भवदुक्खनिस्सरणाय संवत्तने।
144.Tassāti pasādassa. Sabbopi lobho kāmupādānanteva vuccatīti āha ‘‘arahattamaggena kāmupādānassa pahānapariñña’’nti. Evarūpeti īdise sabbaso kilesānaṃ upasamasaṃvattanike. Yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamānānaṃ apāyesu apatanavasena dhāraṇaṭṭhena dhamme. Sabbaso vinayanaṭṭhena vinaye. Tattha bhavadukkhanissaraṇāya saṃvattane.
नमस्समानो अट्ठासि द्वे असङ्ख्येय्यानि पच्चेकबोधिपारमीनं पूरणेन तत्थ बुद्धसासने परिचयेन च भगवति पसन्नचित्तताय च। ‘‘उलूका’’त्यादिगाथा रुक्खदेवताय भासिता। कालुट्ठितन्ति सायन्हकाले दिवाविहारतो उट्ठितं। दुग्गतेसो न गच्छतीति दुग्गतिं एसो न गमिस्सति। मोरजिको मुरजवादको। महाभेरिवादकवत्थुआदीनिपि सितपातुकरणं आदिं कत्वा वित्थारेतब्बानि।
Namassamāno aṭṭhāsi dve asaṅkhyeyyāni paccekabodhipāramīnaṃ pūraṇena tattha buddhasāsane paricayena ca bhagavati pasannacittatāya ca. ‘‘Ulūkā’’tyādigāthā rukkhadevatāya bhāsitā. Kāluṭṭhitanti sāyanhakāle divāvihārato uṭṭhitaṃ. Duggateso na gacchatīti duggatiṃ eso na gamissati. Morajiko murajavādako. Mahābherivādakavatthuādīnipi sitapātukaraṇaṃ ādiṃ katvā vitthāretabbāni.
परमत्थेति लोकुत्तरधम्मे। किं पन वत्तब्बन्ति धम्मेपि परमत्थे निमित्तं गहेत्वा सुणन्तानं। सामणेरवत्थूति पब्बजितदिवसेयेव सप्पेन दट्ठो हुत्वा कालं कत्वा देवलोकं उपपन्नसामणेरवत्थु।
Paramattheti lokuttaradhamme. Kiṃ pana vattabbanti dhammepi paramatthe nimittaṃ gahetvā suṇantānaṃ. Sāmaṇeravatthūti pabbajitadivaseyeva sappena daṭṭho hutvā kālaṃ katvā devalokaṃ upapannasāmaṇeravatthu.
खीरोदनन्ति खीरेन सद्धिं सम्मिस्सं ओदनं। तिम्बरुसकन्ति तिन्दुकफलं। तिपुससदिसा एका वल्लिजाति तिम्बरुसं, तस्स फलं तिम्बरुसकन्ति च वदन्ति। कक्कारिकन्ति खुद्दकएलाळुकं। महातिपुसन्ति च वदन्ति। वल्लिपक्कन्ति खुद्दकतिपुसवल्लिया फलं। हत्थपतापकन्ति मन्दामुखि। अम्बकञ्जिकन्ति अम्बिलकञ्जिकं। खळयागुन्तिपि वदन्ति। दोणिनिम्मज्जनिन्ति सतेलं तिलपिञ्ञाकं। विधुपनन्ति चतुरस्सबीजनिं । तालवण्टन्ति तालपत्तेहि कतमण्डलबीजनिं। मोरहत्थन्ति मोरपिञ्छेहि कतं मकसबीजनिं।
Khīrodananti khīrena saddhiṃ sammissaṃ odanaṃ. Timbarusakanti tindukaphalaṃ. Tipusasadisā ekā vallijāti timbarusaṃ, tassa phalaṃ timbarusakanti ca vadanti. Kakkārikanti khuddakaelāḷukaṃ. Mahātipusanti ca vadanti. Vallipakkanti khuddakatipusavalliyā phalaṃ. Hatthapatāpakanti mandāmukhi. Ambakañjikanti ambilakañjikaṃ. Khaḷayāguntipi vadanti. Doṇinimmajjaninti satelaṃ tilapiññākaṃ. Vidhupananti caturassabījaniṃ . Tālavaṇṭanti tālapattehi katamaṇḍalabījaniṃ. Morahatthanti morapiñchehi kataṃ makasabījaniṃ.
वुत्तनयानुसारेनेवाति यस्मा इधापि यथावुत्तं सब्बम्पि कारणभेदं एकतो कत्वा दस्सेन्तो सत्था ‘‘तं किस्स हेतू’’न्तिआदिमाह, तस्मा तत्थ अनिय्यानिकसासने वुत्तनयस्स अनुस्सरणवसेन योजेत्वा वेदितब्बं।
Vuttanayānusārenevāti yasmā idhāpi yathāvuttaṃ sabbampi kāraṇabhedaṃ ekato katvā dassento satthā ‘‘taṃ kissa hetū’’ntiādimāha, tasmā tattha aniyyānikasāsane vuttanayassa anussaraṇavasena yojetvā veditabbaṃ.
१४५. परिञ्ञन्ति पहानपरिञ्ञं। तेसं पच्चयं दस्सेतुन्ति उपादानानं परिञ्ञा नाम पहानपरिञ्ञा। तेसं अच्चन्तनिरोधो अधिप्पेतो, सो च पच्चयनिरोधेन होतीति तेसं पच्चयं मूलकारणतो पभुति दस्सेतुं। अयन्ति इदानि वुच्चमानो एत्थ ‘‘इमे चा’’तिआदिपाठे ‘‘किं निदाना’’तिआदिसमासपदानं अत्थो। सब्बपदेसूति ‘‘तण्हासमुदया’’तिआदीसु सब्बेसु पदेसु। इमिना एव च सब्बग्गहणेन ‘‘फस्सनिदाना’’तिआदीनम्पि पदानं सङ्गहो दट्ठब्बो। इमे अञ्ञतित्थिया उपादानानम्पि समुदयं न जानन्ति, कुतो निरोधं, तथागतो पन तेसं तप्पच्चयपच्चयानम्पि समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च याथावतो जानाति, तस्मा – ‘‘इधेव, भिक्खवे, समणो…पे॰… सुञ्ञा परप्पवादा समणेभि अञ्ञेही’’ति (म॰ नि॰ १.१३९) यथारद्धसीहनादं मत्थकं पापेत्वा दस्सेन्तो ‘‘इमे च, भिक्खवे, चत्तारो उपादाना’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.१४५) नयेन देसनं पटिच्चसमुप्पादमुखेन ओतारेन्तो वट्टं दस्सेत्वा ‘‘यतो च खो’’तिआदिना विवट्टं दस्सेन्तो अरहत्तेन देसनाय कूटं गण्हि, तमत्थं दस्सेन्तो ‘‘यस्मा पन भगवा’’तिआदिमाह। तं सुविञ्ञेय्यमेव।
145.Pariññanti pahānapariññaṃ. Tesaṃ paccayaṃ dassetunti upādānānaṃ pariññā nāma pahānapariññā. Tesaṃ accantanirodho adhippeto, so ca paccayanirodhena hotīti tesaṃ paccayaṃ mūlakāraṇato pabhuti dassetuṃ. Ayanti idāni vuccamāno ettha ‘‘ime cā’’tiādipāṭhe ‘‘kiṃ nidānā’’tiādisamāsapadānaṃ attho. Sabbapadesūti ‘‘taṇhāsamudayā’’tiādīsu sabbesu padesu. Iminā eva ca sabbaggahaṇena ‘‘phassanidānā’’tiādīnampi padānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Ime aññatitthiyā upādānānampi samudayaṃ na jānanti, kuto nirodhaṃ, tathāgato pana tesaṃ tappaccayapaccayānampi samudayañca atthaṅgamañca yāthāvato jānāti, tasmā – ‘‘idheva, bhikkhave, samaṇo…pe… suññā parappavādā samaṇebhi aññehī’’ti (ma. ni. 1.139) yathāraddhasīhanādaṃ matthakaṃ pāpetvā dassento ‘‘ime ca, bhikkhave, cattāro upādānā’’tiādinā (ma. ni. 1.145) nayena desanaṃ paṭiccasamuppādamukhena otārento vaṭṭaṃ dassetvā ‘‘yato ca kho’’tiādinā vivaṭṭaṃ dassento arahattena desanāya kūṭaṃ gaṇhi, tamatthaṃ dassento ‘‘yasmā pana bhagavā’’tiādimāha. Taṃ suviññeyyameva.
चूळसीहनादसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Cūḷasīhanādasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / १. चूळसीहनादसुत्तं • 1. Cūḷasīhanādasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / १. चूळसीहनादसुत्तवण्णना • 1. Cūḷasīhanādasuttavaṇṇanā
