| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
३. सुञ्ञतवग्गो
3. Suññatavaggo
१. चूळसुञ्ञतसुत्तवण्णना
1. Cūḷasuññatasuttavaṇṇanā
१७६. एवं मे सुतन्ति चूळसुञ्ञतसुत्तं। तत्थ एकमिदन्ति थेरो किर भगवतो वत्तं कत्वा अत्तनो दिवाट्ठानं गन्त्वा कालपरिच्छेदं कत्वा निब्बानारम्मणं सुञ्ञताफलसमापत्तिं अप्पेत्वा निसिन्नो यथापरिच्छेदेन वुट्ठासि। अथस्स सङ्खारा सुञ्ञतो उपट्ठहिंसु। सो सुञ्ञताकथं सोतुकामो जातो। अथस्स एतदहोसि – ‘‘न खो पन सक्का धुरेन धुरं पहरन्तेन विय गन्त्वा ‘सुञ्ञताकथं मे, भन्ते, कथेथा’ति भगवन्तं वत्तुं, हन्दाहं यं मे भगवा नगरकं उपनिस्साय विहरन्तो एकं कथं कथेसि, तं सारेमि, एवं मे भगवा सुञ्ञताकथं कथेस्सती’’ति दसबलं सारेन्तो एकमिदन्तिआदिमाह।
176.Evaṃme sutanti cūḷasuññatasuttaṃ. Tattha ekamidanti thero kira bhagavato vattaṃ katvā attano divāṭṭhānaṃ gantvā kālaparicchedaṃ katvā nibbānārammaṇaṃ suññatāphalasamāpattiṃ appetvā nisinno yathāparicchedena vuṭṭhāsi. Athassa saṅkhārā suññato upaṭṭhahiṃsu. So suññatākathaṃ sotukāmo jāto. Athassa etadahosi – ‘‘na kho pana sakkā dhurena dhuraṃ paharantena viya gantvā ‘suññatākathaṃ me, bhante, kathethā’ti bhagavantaṃ vattuṃ, handāhaṃ yaṃ me bhagavā nagarakaṃ upanissāya viharanto ekaṃ kathaṃ kathesi, taṃ sāremi, evaṃ me bhagavā suññatākathaṃ kathessatī’’ti dasabalaṃ sārento ekamidantiādimāha.
तत्थ इदन्ति निपातमत्तमेव। कच्चिमेतं, भन्तेति थेरो एकपदे ठत्वा सट्ठिपदसहस्सानि उग्गहेत्वा धारेतुं समत्थो, किं सो ‘‘सुञ्ञताविहारेना’’ति एकं पदं धारेतुं न सक्खिस्सति, सोतुकामेन पन जानन्तेन विय पुच्छितुं न वट्टति, पाकटं कत्वा वित्थारियमानं सुञ्ञताकथं सोतुकामो अजानन्तो विय एवमाह। एको अजानन्तोपि जानन्तो विय होति, थेरो एवरूपं कोहञ्ञं किं करिस्सति, अत्तनो जाननट्ठानेपि भगवतो अपचितिं दस्सेत्वा ‘‘कच्चिमेत’’न्तिआदिमाह।
Tattha idanti nipātamattameva. Kaccimetaṃ, bhanteti thero ekapade ṭhatvā saṭṭhipadasahassāni uggahetvā dhāretuṃ samattho, kiṃ so ‘‘suññatāvihārenā’’ti ekaṃ padaṃ dhāretuṃ na sakkhissati, sotukāmena pana jānantena viya pucchituṃ na vaṭṭati, pākaṭaṃ katvā vitthāriyamānaṃ suññatākathaṃ sotukāmo ajānanto viya evamāha. Eko ajānantopi jānanto viya hoti, thero evarūpaṃ kohaññaṃ kiṃ karissati, attano jānanaṭṭhānepi bhagavato apacitiṃ dassetvā ‘‘kaccimeta’’ntiādimāha.
पुब्बेपीति पठमबोधियं नगरकं उपनिस्साय विहरणकालेपि। एतरहिपीति इदानिपि। एवं पन वत्वा चिन्तेसि – ‘‘आनन्दो सुञ्ञताकथं सोतुकामो, एको पन सोतुं सक्कोति, न उग्गहेतुं, एको सोतुम्पि उग्गहेतुम्पि सक्कोति, न कथेतुं, आनन्दो पन सोतुम्पि सक्कोति उग्गहेतुम्पि कथेतुम्पि, (कथेमिस्स) सुञ्ञताकथ’’न्ति। इति तं कथेन्तो सेय्यथापीतिआदिमाह। तत्थ सुञ्ञो हत्थिगवास्सवळवेनाति तत्थ कट्ठरूपपोत्थकरूपचित्तरूपवसेन कता हत्थिआदयो अत्थि, वेस्सवणमन्धातादीनं ठितट्ठाने चित्तकम्मवसेन कतम्पि, रतनपरिक्खतानं वातपानद्वारबन्धमञ्चपीठादीनं वसेन सण्ठितम्पि, जिण्णपटिसङ्खरणत्थं ठपितम्पि जातरूपरजतं अत्थि, कट्ठरूपादिवसेन कता धम्मसवनपञ्हपुच्छनादिवसेन आगच्छन्ता च इत्थिपुरिसापि अत्थि, तस्मा न सो तेहि सुञ्ञो। इन्द्रियबद्धानं सविञ्ञाणकानं हत्थिआदीनं, इच्छितिच्छितक्खणे परिभुञ्जितब्बस्स जातरूपरजतस्स, निबद्धवासं वसन्तानं इत्थिपुरिसानञ्च अभावं सन्धायेतं वुत्तं।
Pubbepīti paṭhamabodhiyaṃ nagarakaṃ upanissāya viharaṇakālepi. Etarahipīti idānipi. Evaṃ pana vatvā cintesi – ‘‘ānando suññatākathaṃ sotukāmo, eko pana sotuṃ sakkoti, na uggahetuṃ, eko sotumpi uggahetumpi sakkoti, na kathetuṃ, ānando pana sotumpi sakkoti uggahetumpi kathetumpi, (kathemissa) suññatākatha’’nti. Iti taṃ kathento seyyathāpītiādimāha. Tattha suñño hatthigavāssavaḷavenāti tattha kaṭṭharūpapotthakarūpacittarūpavasena katā hatthiādayo atthi, vessavaṇamandhātādīnaṃ ṭhitaṭṭhāne cittakammavasena katampi, ratanaparikkhatānaṃ vātapānadvārabandhamañcapīṭhādīnaṃ vasena saṇṭhitampi, jiṇṇapaṭisaṅkharaṇatthaṃ ṭhapitampi jātarūparajataṃ atthi, kaṭṭharūpādivasena katā dhammasavanapañhapucchanādivasena āgacchantā ca itthipurisāpi atthi, tasmā na so tehi suñño. Indriyabaddhānaṃ saviññāṇakānaṃ hatthiādīnaṃ, icchiticchitakkhaṇe paribhuñjitabbassa jātarūparajatassa, nibaddhavāsaṃ vasantānaṃ itthipurisānañca abhāvaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ.
भिक्खुसङ्घं पटिच्चाति भिक्खूसु हि पिण्डाय पविट्ठेसुपि विहारभत्तं सादियन्तेहि भिक्खूहि चेव गिलानगिलानुपट्ठाकउद्देसचीवरकम्मपसुतादीहि च भिक्खूहि सो असुञ्ञोव होति, इति निच्चम्पि भिक्खूनं अत्थिताय एवमाह। एकत्तन्ति एकभावं, एकं असुञ्ञतं अत्थीति अत्थो। एको असुञ्ञभावो अत्थीति वुत्तं होति। अमनसिकरित्वाति चित्ते अकत्वा अनावज्जित्वा अपच्चवेक्खित्वा। गामसञ्ञन्ति गामोति पवत्तवसेन वा किलेसवसेन वा उप्पन्नं गामसञ्ञं। मनुस्ससञ्ञायपि एसेव नयो। अरञ्ञसञ्ञं पटिच्च मनसि करोति एकत्तन्ति इदं अरञ्ञं, अयं रुक्खो, अयं पब्बतो, अयं नीलोभासो वनसण्डोति एवं एकं अरञ्ञंयेव पटिच्च अरञ्ञसञ्ञं मनसि करोति। पक्खन्दतीति ओतरति। अधिमुच्चतीति एवन्ति अधिमुच्चति। ये अस्सु दरथाति ये च पवत्तदरथा वा किलेसदरथा वा गामसञ्ञं पटिच्च भवेय्युं, ते इध अरञ्ञसञ्ञाय न सन्ति। दुतियपदेपि एसेव नयो। अत्थि चेवायन्ति अयं पन एकं अरञ्ञसञ्ञं पटिच्च उप्पज्जमाना पवत्तदरथमत्ता अत्थि।
Bhikkhusaṅghaṃ paṭiccāti bhikkhūsu hi piṇḍāya paviṭṭhesupi vihārabhattaṃ sādiyantehi bhikkhūhi ceva gilānagilānupaṭṭhākauddesacīvarakammapasutādīhi ca bhikkhūhi so asuññova hoti, iti niccampi bhikkhūnaṃ atthitāya evamāha. Ekattanti ekabhāvaṃ, ekaṃ asuññataṃ atthīti attho. Eko asuññabhāvo atthīti vuttaṃ hoti. Amanasikaritvāti citte akatvā anāvajjitvā apaccavekkhitvā. Gāmasaññanti gāmoti pavattavasena vā kilesavasena vā uppannaṃ gāmasaññaṃ. Manussasaññāyapi eseva nayo. Araññasaññaṃ paṭicca manasi karoti ekattanti idaṃ araññaṃ, ayaṃ rukkho, ayaṃ pabbato, ayaṃ nīlobhāso vanasaṇḍoti evaṃ ekaṃ araññaṃyeva paṭicca araññasaññaṃ manasi karoti. Pakkhandatīti otarati. Adhimuccatīti evanti adhimuccati. Ye assu darathāti ye ca pavattadarathā vā kilesadarathā vā gāmasaññaṃ paṭicca bhaveyyuṃ, te idha araññasaññāya na santi. Dutiyapadepi eseva nayo. Atthi cevāyanti ayaṃ pana ekaṃ araññasaññaṃ paṭicca uppajjamānā pavattadarathamattā atthi.
यञ्हि खो तत्थ न होतीति यं मिगारमातुपासादे हत्थिआदयो विय इमिस्सा अरञ्ञसञ्ञाय गामसञ्ञामनुस्ससञ्ञावसेन उप्पज्जमानं पवत्तदरथकिलेसदरथजातं, तं न होति। यं पन तत्थ अवसिट्ठन्ति यं मिगारमातुपासादे भिक्खुसङ्घो विय तत्थ अरञ्ञसञ्ञाय पवत्तदरथमत्तं अवसिट्ठं होति। तं सन्तमिदं अत्थीति पजानातीति तं विज्जमानमेव ‘‘अत्थि इद’’न्ति पजानाति, सुञ्ञतावक्कन्तीति सुञ्ञतानिब्बत्ति।
Yañhikho tattha na hotīti yaṃ migāramātupāsāde hatthiādayo viya imissā araññasaññāya gāmasaññāmanussasaññāvasena uppajjamānaṃ pavattadarathakilesadarathajātaṃ, taṃ na hoti. Yaṃ pana tattha avasiṭṭhanti yaṃ migāramātupāsāde bhikkhusaṅgho viya tattha araññasaññāya pavattadarathamattaṃ avasiṭṭhaṃ hoti. Taṃ santamidaṃ atthīti pajānātīti taṃ vijjamānameva ‘‘atthi ida’’nti pajānāti, suññatāvakkantīti suññatānibbatti.
१७७. अमनसिकरित्वा मनुस्ससञ्ञन्ति इध गामसञ्ञं न गण्हाति। कस्मा? एवं किरस्स अहोसि – ‘‘मनुस्ससञ्ञाय गामसञ्ञं निवत्तेत्वा, अरञ्ञसञ्ञाय मनुस्ससञ्ञं, पथवीसञ्ञाय अरञ्ञसञ्ञं, आकासानञ्चायतनसञ्ञाय पथवीसञ्ञं…पे॰… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसञ्ञाय आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञं , विपस्सनाय नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसञ्ञं, मग्गेन विपस्सनं निवत्तेत्वा अनुपुब्बेन अच्चन्तसुञ्ञतं नाम दस्सेस्सामी’’ति। तस्मा एवं देसनं आरभि। तत्थ पथवीसञ्ञन्ति कस्मा अरञ्ञसञ्ञं पहाय पथवीसञ्ञं मनसि करोति? अरञ्ञसञ्ञाय विसेसानधिगमनतो। यथा हि पुरिसस्स रमणीयं खेत्तट्ठानं दिस्वा – ‘‘इध वुत्ता सालिआदयो सुट्ठु सम्पज्जिस्सन्ति, महालाभं लभिस्सामी’’ति सत्तक्खत्तुम्पि खेत्तट्ठानं ओलोकेन्तस्स सालिआदयो न सम्पज्जन्तेव, सचे पन तं ठानं विहतखाणुककण्टकं कत्वा कसित्वा वपति, एवं सन्ते सम्पज्जन्ति, एवमेव – ‘‘इदं अरञ्ञं, अयं रुक्खो, अयं पब्बतो, अयं नीलोभासो वनसण्डो’’ति सचेपि सत्तक्खत्तुं अरञ्ञसञ्ञं मनसि करोति, नेवूपचारं न समाधिं पापुणाति, पथवीसञ्ञाय पनस्स धुवसेवनं कम्मट्ठानं पथवीकसिणं परिकम्मं कत्वा झानानि निब्बत्तेत्वा झानपदट्ठानम्पि विपस्सनं वड्ढेत्वा सक्का अरहत्तं पापुणितुं। तस्मा अरञ्ञसञ्ञं पहाय पथवीसञ्ञं मनसि करोति। पटिच्चाति पटिच्च सम्भूतं।
177.Amanasikaritvāmanussasaññanti idha gāmasaññaṃ na gaṇhāti. Kasmā? Evaṃ kirassa ahosi – ‘‘manussasaññāya gāmasaññaṃ nivattetvā, araññasaññāya manussasaññaṃ, pathavīsaññāya araññasaññaṃ, ākāsānañcāyatanasaññāya pathavīsaññaṃ…pe… nevasaññānāsaññāyatanasaññāya ākiñcaññāyatanasaññaṃ , vipassanāya nevasaññānāsaññāyatanasaññaṃ, maggena vipassanaṃ nivattetvā anupubbena accantasuññataṃ nāma dassessāmī’’ti. Tasmā evaṃ desanaṃ ārabhi. Tattha pathavīsaññanti kasmā araññasaññaṃ pahāya pathavīsaññaṃ manasi karoti? Araññasaññāya visesānadhigamanato. Yathā hi purisassa ramaṇīyaṃ khettaṭṭhānaṃ disvā – ‘‘idha vuttā sāliādayo suṭṭhu sampajjissanti, mahālābhaṃ labhissāmī’’ti sattakkhattumpi khettaṭṭhānaṃ olokentassa sāliādayo na sampajjanteva, sace pana taṃ ṭhānaṃ vihatakhāṇukakaṇṭakaṃ katvā kasitvā vapati, evaṃ sante sampajjanti, evameva – ‘‘idaṃ araññaṃ, ayaṃ rukkho, ayaṃ pabbato, ayaṃ nīlobhāso vanasaṇḍo’’ti sacepi sattakkhattuṃ araññasaññaṃ manasi karoti, nevūpacāraṃ na samādhiṃ pāpuṇāti, pathavīsaññāya panassa dhuvasevanaṃ kammaṭṭhānaṃ pathavīkasiṇaṃ parikammaṃ katvā jhānāni nibbattetvā jhānapadaṭṭhānampi vipassanaṃ vaḍḍhetvā sakkā arahattaṃ pāpuṇituṃ. Tasmā araññasaññaṃ pahāya pathavīsaññaṃ manasi karoti. Paṭiccāti paṭicca sambhūtaṃ.
इदानि यस्मिं पथवीकसिणे सो पथवीसञ्ञी होति, तस्स ओपम्मदस्सनत्थं सेय्यथापीतिआदिमाह। तत्थ उसभस्स एतन्ति आसभं। अञ्ञेसं पन गुन्नं गण्डापि होन्ति पहारापि। तेसञ्हि चम्मं पसारियमानं निब्बलिकं न होति, उसभस्स लक्खणसम्पन्नताय ते दोसा नत्थि। तस्मा तस्स चम्मं गहितं। सङ्कुसतेनाति खिलसतेन। सुविहतन्ति पसारेत्वा सुट्ठु विहतं। ऊनकसतसङ्कुविहतञ्हि निब्बलिकं न होति, सङ्कुसतेन विहतं भेरितलं विय निब्बलिकं होति। तस्मा एवमाह। उक्कूलविक्कूलन्ति उच्चनीचं थलट्ठानं निन्नट्ठानं। नदीविदुग्गन्ति नदियो चेव दुग्गमट्ठानञ्च। पथवीसञ्ञं पटिच्च मनसि करोति एकत्तन्ति कसिणपथवियंयेव पटिच्च सम्भूतं एकं सञ्ञं मनसि करोति। दरथमत्ताति इतो पट्ठाय सब्बवारेसु पवत्तदरथवसेन दरथमत्ता वेदितब्बा।
Idāni yasmiṃ pathavīkasiṇe so pathavīsaññī hoti, tassa opammadassanatthaṃ seyyathāpītiādimāha. Tattha usabhassa etanti āsabhaṃ. Aññesaṃ pana gunnaṃ gaṇḍāpi honti pahārāpi. Tesañhi cammaṃ pasāriyamānaṃ nibbalikaṃ na hoti, usabhassa lakkhaṇasampannatāya te dosā natthi. Tasmā tassa cammaṃ gahitaṃ. Saṅkusatenāti khilasatena. Suvihatanti pasāretvā suṭṭhu vihataṃ. Ūnakasatasaṅkuvihatañhi nibbalikaṃ na hoti, saṅkusatena vihataṃ bheritalaṃ viya nibbalikaṃ hoti. Tasmā evamāha. Ukkūlavikkūlanti uccanīcaṃ thalaṭṭhānaṃ ninnaṭṭhānaṃ. Nadīvidugganti nadiyo ceva duggamaṭṭhānañca. Pathavīsaññaṃ paṭicca manasi karoti ekattanti kasiṇapathaviyaṃyeva paṭicca sambhūtaṃ ekaṃ saññaṃ manasi karoti. Darathamattāti ito paṭṭhāya sabbavāresu pavattadarathavasena darathamattā veditabbā.
१८२. अनिमित्तं चेतोसमाधिन्ति विपस्सनाचित्तसमाधिं। सो हि निच्चनिमित्तादिविरहितो अनिमित्तोति वुच्चति। इममेव कायन्ति विपस्सनाय वत्थुं दस्सेति। तत्थ इममेवाति इमं एव चतुमहाभूतिकं। सळायतनिकन्ति सळायतनपटिसंयुत्तं। जीवितपच्चयाति याव जीवितिन्द्रियानं पवत्ति, ताव जीवितपच्चया पवत्तदरथमत्ता अत्थीति वुत्तं होति।
182.Animittaṃ cetosamādhinti vipassanācittasamādhiṃ. So hi niccanimittādivirahito animittoti vuccati. Imameva kāyanti vipassanāya vatthuṃ dasseti. Tattha imamevāti imaṃ eva catumahābhūtikaṃ. Saḷāyatanikanti saḷāyatanapaṭisaṃyuttaṃ. Jīvitapaccayāti yāva jīvitindriyānaṃ pavatti, tāva jīvitapaccayā pavattadarathamattā atthīti vuttaṃ hoti.
१८३. पुन अनिमित्तन्ति विपस्सनाय पटिविपस्सनं दस्सेतुं वुत्तं। कामासवं पटिच्चाति कामासवं पटिच्च उप्पज्जनपवत्तदरथा इध न सन्ति, अरियमग्गे चेव अरियफले च नत्थीति वुत्तं होति। इममेव कायन्ति इमं उपादिसेसदरथदस्सनत्थं वुत्तं। इति मनुस्ससञ्ञाय गामसञ्ञं निवत्तेत्वा…पे॰… मग्गेन विपस्सनं निवत्तेत्वा अनुपुब्बेन अच्चन्तसुञ्ञता नाम दस्सिता होति।
183. Puna animittanti vipassanāya paṭivipassanaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Kāmāsavaṃ paṭiccāti kāmāsavaṃ paṭicca uppajjanapavattadarathā idha na santi, ariyamagge ceva ariyaphale ca natthīti vuttaṃ hoti. Imameva kāyanti imaṃ upādisesadarathadassanatthaṃ vuttaṃ. Iti manussasaññāya gāmasaññaṃ nivattetvā…pe… maggena vipassanaṃ nivattetvā anupubbena accantasuññatā nāma dassitā hoti.
१८४. परिसुद्धन्ति निरुपक्किलेसं। अनुत्तरन्ति उत्तरविरहितं सब्बसेट्ठं। सुञ्ञतन्ति सुञ्ञतफलसमापत्तिं। तस्माति यस्मा अतीतेपि, बुद्धपच्चेकबुद्धबुद्धसावकसङ्खाता समणब्राह्मणा। अनागतेपि, एतरहिपि बुद्धबुद्धसावकसङ्खाता समणब्राह्मणा इमंयेव परिसुद्धं परमं अनुत्तरं सुञ्ञतं उपसम्पज्ज विहरिंसु विहरिस्सन्ति विहरन्ति च, तस्मा। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
184.Parisuddhanti nirupakkilesaṃ. Anuttaranti uttaravirahitaṃ sabbaseṭṭhaṃ. Suññatanti suññataphalasamāpattiṃ. Tasmāti yasmā atītepi, buddhapaccekabuddhabuddhasāvakasaṅkhātā samaṇabrāhmaṇā. Anāgatepi, etarahipi buddhabuddhasāvakasaṅkhātā samaṇabrāhmaṇā imaṃyeva parisuddhaṃ paramaṃ anuttaraṃ suññataṃ upasampajja vihariṃsu viharissanti viharanti ca, tasmā. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
चूळसुञ्ञतसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Cūḷasuññatasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / १. चूळसुञ्ञतसुत्तं • 1. Cūḷasuññatasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / १. चूळसुञ्ञतसुत्तवण्णना • 1. Cūḷasuññatasuttavaṇṇanā
