| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५२५] ५. चूळसुतसोमजातकवण्णना
[525] 5. Cūḷasutasomajātakavaṇṇanā
आमन्तयामि निगमन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो नेक्खम्मपारमिं आरब्भ कथेसि। पच्चुप्पन्नवत्थु महानारदकस्सपजातकसदिसमेव (जा॰ २.२२.११५३ आदयो)। अतीते पन बाराणसी सुदस्सनं नाम नगरं अहोसि, तत्थ ब्रह्मदत्तो नाम राजा अज्झावसि। बोधिसत्तो तस्स अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्ति, दसमासच्चयेन मातुकुच्छितो निक्खमि। तस्स पन पुण्णचन्दसस्सिरिकं मुखं अहोसि, तेनस्स ‘‘सोमकुमारो’’ति नामं करिंसु। सो विञ्ञुतं पत्तो सुतवित्तको सवनसीलो अहोसि, तेन नं ‘‘सुतसोमो’’ति सञ्जानिंसु। सो वयप्पत्तो तक्कसिलायं सब्बसिप्पानि उग्गहेत्वा आगतो पितु सन्तकं सेतच्छत्तं लभित्वा धम्मेन रज्जं कारेसि, महन्तं इस्सरियं अहोसि। तस्स चन्दादेविप्पमुखानि सोळस इत्थिसहस्सानि अहेसुं। सो अपरभागे पुत्तधीताहि वड्ढन्तो घरावासे अनभिरतो अरञ्ञं पविसित्वा पब्बजितुकामो अहोसि।
Āmantayāminigamanti idaṃ satthā jetavane viharanto nekkhammapāramiṃ ārabbha kathesi. Paccuppannavatthu mahānāradakassapajātakasadisameva (jā. 2.22.1153 ādayo). Atīte pana bārāṇasī sudassanaṃ nāma nagaraṃ ahosi, tattha brahmadatto nāma rājā ajjhāvasi. Bodhisatto tassa aggamahesiyā kucchimhi nibbatti, dasamāsaccayena mātukucchito nikkhami. Tassa pana puṇṇacandasassirikaṃ mukhaṃ ahosi, tenassa ‘‘somakumāro’’ti nāmaṃ kariṃsu. So viññutaṃ patto sutavittako savanasīlo ahosi, tena naṃ ‘‘sutasomo’’ti sañjāniṃsu. So vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggahetvā āgato pitu santakaṃ setacchattaṃ labhitvā dhammena rajjaṃ kāresi, mahantaṃ issariyaṃ ahosi. Tassa candādevippamukhāni soḷasa itthisahassāni ahesuṃ. So aparabhāge puttadhītāhi vaḍḍhanto gharāvāse anabhirato araññaṃ pavisitvā pabbajitukāmo ahosi.
सो एकदिवसं कप्पकं आमन्तेत्वा ‘‘यदा मे, सम्म, सिरस्मिं पलितं पस्सेय्यासि, तदा मे आरोचेय्यासी’’ति आह। कप्पको तस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा अपरभागे पलितं दिस्वा आरोचेत्वा ‘‘तेन हि नं, सम्म कप्पक, उद्धरित्वा मम हत्थे पतिट्ठपेही’’ति वुत्ते सुवण्णसण्डासेन उद्धरित्वा रञ्ञो हत्थे ठपेसि। तं दिस्वा महासत्तो ‘‘जराय मे सरीरं अभिभूत’’न्ति भीतो तं पलितं गहेत्वाव पासादा ओतरित्वा महाजनस्स दस्सनट्ठाने पञ्ञत्ते राजपल्लङ्के निसीदित्वा सेनापतिप्पमुखानि असीतिअमच्चसहस्सानि पुरोहितप्पमुखानि सट्ठिब्राह्मणसहस्सानि अञ्ञे च रट्ठिकजानपदनेगमादयो बहू जने पक्कोसापेत्वा ‘‘सिरस्मिं मे पलितं जातं, अहं महल्लकोस्मि, मम पब्बजितभावं जानाथा’’ति वत्वा पठमं गाथमाह –
So ekadivasaṃ kappakaṃ āmantetvā ‘‘yadā me, samma, sirasmiṃ palitaṃ passeyyāsi, tadā me āroceyyāsī’’ti āha. Kappako tassa vacanaṃ sampaṭicchitvā aparabhāge palitaṃ disvā ārocetvā ‘‘tena hi naṃ, samma kappaka, uddharitvā mama hatthe patiṭṭhapehī’’ti vutte suvaṇṇasaṇḍāsena uddharitvā rañño hatthe ṭhapesi. Taṃ disvā mahāsatto ‘‘jarāya me sarīraṃ abhibhūta’’nti bhīto taṃ palitaṃ gahetvāva pāsādā otaritvā mahājanassa dassanaṭṭhāne paññatte rājapallaṅke nisīditvā senāpatippamukhāni asītiamaccasahassāni purohitappamukhāni saṭṭhibrāhmaṇasahassāni aññe ca raṭṭhikajānapadanegamādayo bahū jane pakkosāpetvā ‘‘sirasmiṃ me palitaṃ jātaṃ, ahaṃ mahallakosmi, mama pabbajitabhāvaṃ jānāthā’’ti vatvā paṭhamaṃ gāthamāha –
१९५.
195.
‘‘आमन्तयामि निगमं, मित्तामच्चे परिस्सजे।
‘‘Āmantayāmi nigamaṃ, mittāmacce parissaje;
सिरस्मिं पलितं जातं, पब्बज्जं दानि रोचह’’न्ति॥
Sirasmiṃ palitaṃ jātaṃ, pabbajjaṃ dāni rocaha’’nti.
तत्थ आमन्तयामीति जानापेमि। रोचहन्ति ‘‘रोचेमि अहं, तस्स मे, भोन्तो! पब्बजितभावं जानाथा’’ति।
Tattha āmantayāmīti jānāpemi. Rocahanti ‘‘rocemi ahaṃ, tassa me, bhonto! Pabbajitabhāvaṃ jānāthā’’ti.
तं सुत्वा तेसु एको विसारदप्पत्तो हुत्वा गाथमाह –
Taṃ sutvā tesu eko visāradappatto hutvā gāthamāha –
१९६.
196.
‘‘अभुं मे कथं नु भणसि, सल्लं मे देव उरसि कप्पेसि।
‘‘Abhuṃ me kathaṃ nu bhaṇasi, sallaṃ me deva urasi kappesi;
सत्तसता ते भरिया, कथं नु ते ता भविस्सन्ती’’ति॥
Sattasatā te bhariyā, kathaṃ nu te tā bhavissantī’’ti.
तत्थ अभुन्ति अवड्ढिं। उरसि कप्पेसीति उरस्मिं सुनिसितधोतसत्तिं चारेसि। सत्तसताति समजातिका खत्तियकञ्ञा सन्धायेतं वुत्तं। कथं नु ते ता भविस्सन्तीति ता तव भरिया तयि पब्बजिते अनाथा निप्पच्चया कथं भविस्सन्ति, एता अनाथा कत्वा तुम्हाकं पब्बज्जा नाम न युत्ताति।
Tattha abhunti avaḍḍhiṃ. Urasi kappesīti urasmiṃ sunisitadhotasattiṃ cāresi. Sattasatāti samajātikā khattiyakaññā sandhāyetaṃ vuttaṃ. Kathaṃ nu te tā bhavissantīti tā tava bhariyā tayi pabbajite anāthā nippaccayā kathaṃ bhavissanti, etā anāthā katvā tumhākaṃ pabbajjā nāma na yuttāti.
ततो महासत्तो ततियं गाथमाह –
Tato mahāsatto tatiyaṃ gāthamāha –
१९७.
197.
‘‘पञ्ञायिहिन्ति एता, दहरा अञ्ञम्पि ता गमिस्सन्ति।
‘‘Paññāyihinti etā, daharā aññampi tā gamissanti;
सग्गञ्च पत्थयानो, तेन अहं पब्बजिस्सामी’’ति॥
Saggañca patthayāno, tena ahaṃ pabbajissāmī’’ti.
तत्थ पञ्ञायिहिन्तीति अत्तनो कम्मेन पञ्ञायिस्सन्ति। अहं एतासं किं होमि, सब्बापेता दहरा, यो अञ्ञो राजा भविस्सति, तं एता गमिस्सन्तीति।
Tattha paññāyihintīti attano kammena paññāyissanti. Ahaṃ etāsaṃ kiṃ homi, sabbāpetā daharā, yo añño rājā bhavissati, taṃ etā gamissantīti.
अमच्चादयो बोधिसत्तस्स पटिवचनं दातुं असक्कोन्ता तस्स मातु सन्तिकं गन्त्वा तमत्थं आरोचेसुं। सा तुरिततुरिता आगन्त्वा ‘‘सच्चं किर त्वं, तात, पब्बजितुकामोसी’’ति वत्वा द्वे गाथायो अभासि –
Amaccādayo bodhisattassa paṭivacanaṃ dātuṃ asakkontā tassa mātu santikaṃ gantvā tamatthaṃ ārocesuṃ. Sā turitaturitā āgantvā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ, tāta, pabbajitukāmosī’’ti vatvā dve gāthāyo abhāsi –
१९८.
198.
‘‘दुल्लद्धं मे आसि सुतसोम, यस्स ते होमहं माता।
‘‘Dulladdhaṃ me āsi sutasoma, yassa te homahaṃ mātā;
यं मे विलपन्तिया, अनपेक्खो पब्बजसि देव॥
Yaṃ me vilapantiyā, anapekkho pabbajasi deva.
१९९.
199.
‘‘दुल्लद्धं मे आसि सुतसोम, यं तं अहं विजायिस्सं।
‘‘Dulladdhaṃ me āsi sutasoma, yaṃ taṃ ahaṃ vijāyissaṃ;
यं मे विलपन्तिया, अनपेक्खो पब्बजसि देवा’’ति॥
Yaṃ me vilapantiyā, anapekkho pabbajasi devā’’ti.
तत्थ दुल्लद्धन्ति यं एतं मया लभन्तिया पुत्तं जम्मं लद्धं दुल्लद्धं। यं मेति येन कारणेन मयि नानप्पकारकं विपलन्तिया त्वं पब्बजितुं इच्छसि, तेन कारणेन तादिसस्स पुत्तस्स लभनं मम दुल्लद्धं नामाति।
Tattha dulladdhanti yaṃ etaṃ mayā labhantiyā puttaṃ jammaṃ laddhaṃ dulladdhaṃ. Yaṃ meti yena kāraṇena mayi nānappakārakaṃ vipalantiyā tvaṃ pabbajituṃ icchasi, tena kāraṇena tādisassa puttassa labhanaṃ mama dulladdhaṃ nāmāti.
बोधिसत्तो एवं परिदेवमानायपि मातरा सद्धिं किञ्चि न कथेसि। सा रोदित्वा कन्दित्वा सयमेव एकमन्तं अट्ठासि। अथस्स पितु आरोचेसुं। सो आगन्त्वा एकं ताव गाथमाह –
Bodhisatto evaṃ paridevamānāyapi mātarā saddhiṃ kiñci na kathesi. Sā roditvā kanditvā sayameva ekamantaṃ aṭṭhāsi. Athassa pitu ārocesuṃ. So āgantvā ekaṃ tāva gāthamāha –
२००.
200.
‘‘को नामेसो धम्मो, सुतसोम का च नाम पब्बज्जा।
‘‘Ko nāmeso dhammo, sutasoma kā ca nāma pabbajjā;
यं नो अम्हे जिण्णे, अनपेक्खो पब्बजसि देवा’’ति॥
Yaṃ no amhe jiṇṇe, anapekkho pabbajasi devā’’ti.
तत्थ यं नो अम्हेति यं त्वं अम्हाकं पुत्तो समानो अम्हे जिण्णे पटिजग्गितब्बकाले अप्पटिजग्गित्वा पपाते सिलं पवट्टेन्तो विय छड्डेत्वा अनपेक्खो पब्बजसि, तेन तं वदामि को नामेसो तव धम्मोति अधिप्पायो।
Tattha yaṃ no amheti yaṃ tvaṃ amhākaṃ putto samāno amhe jiṇṇe paṭijaggitabbakāle appaṭijaggitvā papāte silaṃ pavaṭṭento viya chaḍḍetvā anapekkho pabbajasi, tena taṃ vadāmi ko nāmeso tava dhammoti adhippāyo.
तं सुत्वा महासत्तो तुण्ही अहोसि। अथ नं पिता, ‘‘तात सुतसोम, सचेपि ते मातापितूसु सिनेहो नत्थि, पुत्तधीतरो ते बहू तरुणा, तया विना वत्तितुं न सक्खिस्सन्ति, तेसं वुड्ढिप्पत्तकाले पब्बजिस्ससी’’ति वत्वा सत्तमं गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto tuṇhī ahosi. Atha naṃ pitā, ‘‘tāta sutasoma, sacepi te mātāpitūsu sineho natthi, puttadhītaro te bahū taruṇā, tayā vinā vattituṃ na sakkhissanti, tesaṃ vuḍḍhippattakāle pabbajissasī’’ti vatvā sattamaṃ gāthamāha –
२०१.
201.
‘‘पुत्तापि तुय्हं बहवो, दहरा अप्पत्तयोब्बना।
‘‘Puttāpi tuyhaṃ bahavo, daharā appattayobbanā;
मञ्जू तेपितं अपस्सन्ता, मञ्ञे दुक्खं निगच्छन्ती’’ति॥
Mañjū tepitaṃ apassantā, maññe dukkhaṃ nigacchantī’’ti.
तत्थ मञ्जूति मधुरवचना। निगच्छन्तीति निगच्छिस्सन्ति कायिकचेतसिकदुक्खं पटिलभिस्सन्तीति मञ्ञामि।
Tattha mañjūti madhuravacanā. Nigacchantīti nigacchissanti kāyikacetasikadukkhaṃ paṭilabhissantīti maññāmi.
तं सुत्वा महासत्तो गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto gāthamāha –
२०२.
202.
‘‘पुत्तेहि च मे एतेहि, दहरेहि अप्पत्तयोब्बनेहि।
‘‘Puttehi ca me etehi, daharehi appattayobbanehi;
मञ्जूहि सब्बेहिपि तुम्हेहि, चिरम्पि ठत्वा विनासभावो’’ति॥
Mañjūhi sabbehipi tumhehi, cirampi ṭhatvā vināsabhāvo’’ti.
तत्थ सब्बेहिपि तुम्हेहीति, तात, न केवलं पुत्तेहेव, अथ खो तुम्हेहिपि अञ्ञेहिपि सब्बसङ्खारेहि चिरं ठत्वापि दीघमद्धानं ठत्वापि विनासभावोव नियतो। सकलस्मिम्पि हि लोकसन्निवासे एकसङ्खारोपि निच्चो नाम नत्थीति।
Tattha sabbehipi tumhehīti, tāta, na kevalaṃ putteheva, atha kho tumhehipi aññehipi sabbasaṅkhārehi ciraṃ ṭhatvāpi dīghamaddhānaṃ ṭhatvāpi vināsabhāvova niyato. Sakalasmimpi hi lokasannivāse ekasaṅkhāropi nicco nāma natthīti.
एवं महासत्तो पितु धम्मकथं कथेसि। सो तस्स धम्मकथं सुत्वा तुण्ही अहोसि। अथस्स सत्तसतानं भरियानं आरोचयिंसु। ता च पासादा ओरुय्ह तस्स सन्तिकं गन्त्वा गोप्फकेसु गहेत्वा परिदेवमाना गाथमाहंसु –
Evaṃ mahāsatto pitu dhammakathaṃ kathesi. So tassa dhammakathaṃ sutvā tuṇhī ahosi. Athassa sattasatānaṃ bhariyānaṃ ārocayiṃsu. Tā ca pāsādā oruyha tassa santikaṃ gantvā gopphakesu gahetvā paridevamānā gāthamāhaṃsu –
२०३.
203.
‘‘छिन्नं नु तुय्हं हदयं, अदु ते करुणा च नत्थि अम्हेसु।
‘‘Chinnaṃ nu tuyhaṃ hadayaṃ, adu te karuṇā ca natthi amhesu;
यं नो विकन्दन्तियो, अनपेक्खो पब्बजसि देवा’’ति॥
Yaṃ no vikandantiyo, anapekkho pabbajasi devā’’ti.
तस्सत्थो – सामि सुतसोम, अम्हे विधवा कत्वा गच्छन्तस्स अप्पमत्तकस्सपि सिनेहस्स अभावेन तव हदयं अम्हेसु छिन्नं नु, उदाहु करुणाय अभावेन कारुञ्ञं वा नत्थि, यं नो एवं विकन्दन्तियो पहाय पब्बजसीति।
Tassattho – sāmi sutasoma, amhe vidhavā katvā gacchantassa appamattakassapi sinehassa abhāvena tava hadayaṃ amhesu chinnaṃ nu, udāhu karuṇāya abhāvena kāruññaṃ vā natthi, yaṃ no evaṃ vikandantiyo pahāya pabbajasīti.
महासत्तो तासं पादमूले परिवत्तित्वा परिदेवमानानं परिदेवनसद्दं सुत्वा अनन्तरं गाथमाह –
Mahāsatto tāsaṃ pādamūle parivattitvā paridevamānānaṃ paridevanasaddaṃ sutvā anantaraṃ gāthamāha –
२०४.
204.
‘‘न च मय्हं छिन्नं हदयं, अत्थि करुणापि मय्हं तुम्हेसु।
‘‘Na ca mayhaṃ chinnaṃ hadayaṃ, atthi karuṇāpi mayhaṃ tumhesu;
सग्गञ्च पत्थयानो, तेन अहं पब्बजिस्सामी’’ति॥
Saggañca patthayāno, tena ahaṃ pabbajissāmī’’ti.
तत्थ सग्गञ्चाति अहं सग्गञ्च पत्थयन्तो यस्मा अयं पब्बज्जा नाम बुद्धादीहि वण्णिता, तस्मा पब्बजिस्सामि, तुम्हे मा चिन्तयित्थाति ता अस्सासेसि।
Tattha saggañcāti ahaṃ saggañca patthayanto yasmā ayaṃ pabbajjā nāma buddhādīhi vaṇṇitā, tasmā pabbajissāmi, tumhe mā cintayitthāti tā assāsesi.
अथस्स अग्गमहेसिया आरोचेसुं। सा गरुभारा परिपुण्णगब्भापि समाना आगन्त्वा महासत्तं वन्दित्वा एकमन्तं ठिता तिस्सो गाथायो अभासि –
Athassa aggamahesiyā ārocesuṃ. Sā garubhārā paripuṇṇagabbhāpi samānā āgantvā mahāsattaṃ vanditvā ekamantaṃ ṭhitā tisso gāthāyo abhāsi –
२०५.
205.
‘‘दुल्लद्धं मे आसि सुतसोम, यस्स ते अहं भरिया।
‘‘Dulladdhaṃ me āsi sutasoma, yassa te ahaṃ bhariyā;
यं मे विलपन्तिया, अनपेक्खो पब्बजसि देव॥
Yaṃ me vilapantiyā, anapekkho pabbajasi deva.
२०६.
206.
‘‘दुल्लद्धं मे आसि सुतसोम, यस्स ते अहं भरिया।
‘‘Dulladdhaṃ me āsi sutasoma, yassa te ahaṃ bhariyā;
यं मे कुच्छिपटिसन्धिं, अनपेक्खो पब्बजसि देव॥
Yaṃ me kucchipaṭisandhiṃ, anapekkho pabbajasi deva.
२०७.
207.
‘‘परिपक्को मे गब्भो, कुच्छिगतो याव नं विजायामि।
‘‘Paripakko me gabbho, kucchigato yāva naṃ vijāyāmi;
माहं एका विधवा, पच्छा दुक्खानि अद्दक्खि’’न्ति॥
Māhaṃ ekā vidhavā, pacchā dukkhāni addakkhi’’nti.
तत्थ यं मेति यस्मा मम विलपन्तिया त्वं अनपेक्खो पब्बजसि, तस्मा यं मया तव सन्तिका अग्गमहेसिट्ठानं लद्धं, तं दुल्लद्धमेव आसि। दुतियगाथाय यस्मा मं त्वं कुच्छिपटिसन्धिं पहाय अनपेक्खो पब्बजसि, तस्मा यं मया तव भरियत्तं लद्धं, तं दुल्लद्धं मेति अत्थो। याव नन्ति यावाहं तं गब्भं विजायामि, ताव अधिवासेहीति।
Tattha yaṃ meti yasmā mama vilapantiyā tvaṃ anapekkho pabbajasi, tasmā yaṃ mayā tava santikā aggamahesiṭṭhānaṃ laddhaṃ, taṃ dulladdhameva āsi. Dutiyagāthāya yasmā maṃ tvaṃ kucchipaṭisandhiṃ pahāya anapekkho pabbajasi, tasmā yaṃ mayā tava bhariyattaṃ laddhaṃ, taṃ dulladdhaṃ meti attho. Yāva nanti yāvāhaṃ taṃ gabbhaṃ vijāyāmi, tāva adhivāsehīti.
ततो महासत्तो गाथमाह –
Tato mahāsatto gāthamāha –
२०८.
208.
‘‘परिपक्को ते गब्भो, कुच्छिगतो इङ्घ त्वं विजायस्सु।
‘‘Paripakko te gabbho, kucchigato iṅgha tvaṃ vijāyassu;
पुत्तं अनोमवण्णं, तं हित्वा पब्बजिस्सामी’’ति॥
Puttaṃ anomavaṇṇaṃ, taṃ hitvā pabbajissāmī’’ti.
तत्थ पुत्तन्ति, भद्दे, तव गब्भो परिपक्कोति जानामि, त्वं पन विजायमाना पुत्तं विजायिस्ससि, न धीतरं, सा त्वं सोत्थिना विजायस्सु पुत्तं, अहं पन सद्धिं तया तं पुत्तं हित्वा पब्बजिस्सामियेवाति।
Tattha puttanti, bhadde, tava gabbho paripakkoti jānāmi, tvaṃ pana vijāyamānā puttaṃ vijāyissasi, na dhītaraṃ, sā tvaṃ sotthinā vijāyassu puttaṃ, ahaṃ pana saddhiṃ tayā taṃ puttaṃ hitvā pabbajissāmiyevāti.
सा तस्स वचनं सुत्वा सोकं सन्धारेतुं असक्कोन्ती ‘‘इतो दानि पट्ठाय, देव, अम्हाकं सिरी नाम नत्थी’’ति उभोहि हत्थेहि हदयं धारयमाना अस्सूनि मुञ्चन्ती महासद्देन परिदेवि। अथ नं समस्सासेन्तो महासत्तो गाथमाह –
Sā tassa vacanaṃ sutvā sokaṃ sandhāretuṃ asakkontī ‘‘ito dāni paṭṭhāya, deva, amhākaṃ sirī nāma natthī’’ti ubhohi hatthehi hadayaṃ dhārayamānā assūni muñcantī mahāsaddena paridevi. Atha naṃ samassāsento mahāsatto gāthamāha –
२०९.
209.
‘‘मा त्वं चन्दे रुदि, मा सोचि वनतिमिरमत्तक्खि।
‘‘Mā tvaṃ cande rudi, mā soci vanatimiramattakkhi;
आरोह वरपासादं, अनपेक्खो अहं गमिस्सामी’’ति॥
Āroha varapāsādaṃ, anapekkho ahaṃ gamissāmī’’ti.
तत्थ मा त्वं चन्दे रुदीति, भद्दे चन्दादेवि, त्वं मा रोदि मा सोचि। वनतिमिरमत्तक्खीति गिरिकण्णिकपुप्फसमाननेत्ते। पाळियं पन ‘‘कोविळारतम्बक्खी’’ति लिखितं, तस्सा कोविळारपुप्फं विय तम्बनेत्तेति अत्थो।
Tattha mā tvaṃ cande rudīti, bhadde candādevi, tvaṃ mā rodi mā soci. Vanatimiramattakkhīti girikaṇṇikapupphasamānanette. Pāḷiyaṃ pana ‘‘koviḷāratambakkhī’’ti likhitaṃ, tassā koviḷārapupphaṃ viya tambanetteti attho.
सा तस्स वचनं सुत्वा ठातुं असक्कोन्ती पासादं आरुय्ह रोदमाना निसीदि। अथ नं बोधिसत्तस्स जेट्ठपुत्तो दिस्वा ‘‘किं नु खो मे माता रोदन्ती निसिन्ना’’ति तं पुच्छन्तो गाथमाह –
Sā tassa vacanaṃ sutvā ṭhātuṃ asakkontī pāsādaṃ āruyha rodamānā nisīdi. Atha naṃ bodhisattassa jeṭṭhaputto disvā ‘‘kiṃ nu kho me mātā rodantī nisinnā’’ti taṃ pucchanto gāthamāha –
२१०.
210.
‘‘को तं अम्म कोपेसि, किं रोदसि पेक्खसि च मं बाळ्हं।
‘‘Ko taṃ amma kopesi, kiṃ rodasi pekkhasi ca maṃ bāḷhaṃ;
कं अवज्झं घातेमि, ञातीनं उदिक्खमानान’’न्ति॥
Kaṃ avajjhaṃ ghātemi, ñātīnaṃ udikkhamānāna’’nti.
तत्थ कोपेसीति, अम्म! को नाम तं कोपेसि, को ते अप्पियं अकासि। पेक्खसि चाति मं बाळ्हं पेक्खन्ती किंकारणा रोदसीति अधिप्पायो। कं अवज्झं घातेमीति अघातेतब्बम्पि कं घातेमि अत्तनो ञातीनं उदिक्खमानानञ्ञेव, अक्खाहि मेति पुच्छति।
Tattha kopesīti, amma! Ko nāma taṃ kopesi, ko te appiyaṃ akāsi. Pekkhasi cāti maṃ bāḷhaṃ pekkhantī kiṃkāraṇā rodasīti adhippāyo. Kaṃ avajjhaṃ ghātemīti aghātetabbampi kaṃ ghātemi attano ñātīnaṃ udikkhamānānaññeva, akkhāhi meti pucchati.
ततो देवी गाथमाह –
Tato devī gāthamāha –
२११.
211.
‘‘न हि सो सक्का हन्तुं, विजितावी यो मं तात कोपेसि।
‘‘Na hi so sakkā hantuṃ, vijitāvī yo maṃ tāta kopesi;
पिता ते मं तात अवच, अनपेक्खो अहं गमिस्सामी’’ति॥
Pitā te maṃ tāta avaca, anapekkho ahaṃ gamissāmī’’ti.
तत्थ विजितावीति, तात, यो मं इमिस्सा पथविया विजितावी कोपेसि, अप्पियसमुदाचारेन मे हदये कोपञ्च सोकञ्च पवेसेसि, सो तया हन्तुं न सक्का, मञ्हि, तात, तव पिता ‘‘अहं रज्जसिरिञ्च तञ्च पहाय अरञ्ञं पविसित्वा पब्बजिस्सामी’’ति अवच, इदं मे रोदनकारणन्ति।
Tattha vijitāvīti, tāta, yo maṃ imissā pathaviyā vijitāvī kopesi, appiyasamudācārena me hadaye kopañca sokañca pavesesi, so tayā hantuṃ na sakkā, mañhi, tāta, tava pitā ‘‘ahaṃ rajjasiriñca tañca pahāya araññaṃ pavisitvā pabbajissāmī’’ti avaca, idaṃ me rodanakāraṇanti.
सो तस्सा वचनं सुत्वा ‘‘अम्म! किं नाम त्वं कथेसि, ननु एवं सन्ते मयं अनाथा नाम भविस्सामा’’ति परिदेवन्तो गाथमाह –
So tassā vacanaṃ sutvā ‘‘amma! Kiṃ nāma tvaṃ kathesi, nanu evaṃ sante mayaṃ anāthā nāma bhavissāmā’’ti paridevanto gāthamāha –
२१२.
212.
‘‘योहं पुब्बे निय्यामि, उय्यानं मत्तकुञ्जरे च योधेमि।
‘‘Yohaṃ pubbe niyyāmi, uyyānaṃ mattakuñjare ca yodhemi;
सुतसोमे पब्बजिते, कथं नु दानि करिस्सामी’’ति॥
Sutasome pabbajite, kathaṃ nu dāni karissāmī’’ti.
तस्सत्थो – यो अहं पुब्बे चतुआजञ्ञयुत्तं सब्बालङ्कारपटिमण्डितं रथं अभिरुय्ह उय्यानं गच्छामि, मत्तकुञ्जरे च योधेमि, अञ्ञेहि च अस्सकीळादीहि कीळामि, स्वाहं इदानि सुतसोमे पब्बजिते कथं करिस्सामीति?
Tassattho – yo ahaṃ pubbe catuājaññayuttaṃ sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ rathaṃ abhiruyha uyyānaṃ gacchāmi, mattakuñjare ca yodhemi, aññehi ca assakīḷādīhi kīḷāmi, svāhaṃ idāni sutasome pabbajite kathaṃ karissāmīti?
अथस्स कनिट्ठभाता सत्तवस्सिको ते उभोपि रोदन्ते दिस्वा मातरं उपसङ्कमित्वा, ‘‘अम्म! किंकारणा तुम्हे रोदथा’’ति पुच्छित्वा तमत्थं सुत्वा ‘‘तेन हि मा रोदथ, अहं तातस्स पब्बजितुं न दस्सामी’’ति उभोपि ते अस्सासेत्वा धातिया सद्धिं पासादा ओरुय्ह पितु सन्तिकं गन्त्वा, ‘‘तात, त्वं किर अम्हे अकामके पहाय ‘पब्बजामी’ति वदसि, अहं ते पब्बजितुं न दस्सामी’’ति पितरं गीवाय दळ्हं गहेत्वा गाथमाह –
Athassa kaniṭṭhabhātā sattavassiko te ubhopi rodante disvā mātaraṃ upasaṅkamitvā, ‘‘amma! Kiṃkāraṇā tumhe rodathā’’ti pucchitvā tamatthaṃ sutvā ‘‘tena hi mā rodatha, ahaṃ tātassa pabbajituṃ na dassāmī’’ti ubhopi te assāsetvā dhātiyā saddhiṃ pāsādā oruyha pitu santikaṃ gantvā, ‘‘tāta, tvaṃ kira amhe akāmake pahāya ‘pabbajāmī’ti vadasi, ahaṃ te pabbajituṃ na dassāmī’’ti pitaraṃ gīvāya daḷhaṃ gahetvā gāthamāha –
२१३.
213.
‘‘मातुच्च मे रुदन्त्या, जेट्ठस्स च भातुनो अकामस्स।
‘‘Mātucca me rudantyā, jeṭṭhassa ca bhātuno akāmassa;
हत्थेपि ते गहेस्सं, न हि गच्छसि नो अकामान’’न्ति॥
Hatthepi te gahessaṃ, na hi gacchasi no akāmāna’’nti.
महासत्तो चिन्तेसि – ‘‘अयं मे परिपन्थं करोति, केन नु खो नं उपायेन पटिक्कमापेय्य’’न्ति। ततो धातिं ओलोकेत्वा, ‘‘अम्म! धाति हन्दिमं मणिक्खन्धपिळन्धनं, तवेसो होतु हत्थे, पुत्तं अपनेहि, मा मे अन्तरायं करी’’ति सयं पुत्तं हत्थे गहेत्वा अपनेतुं असक्कोन्तो तस्सा लञ्जं पटिजानेत्वा गाथमाह –
Mahāsatto cintesi – ‘‘ayaṃ me paripanthaṃ karoti, kena nu kho naṃ upāyena paṭikkamāpeyya’’nti. Tato dhātiṃ oloketvā, ‘‘amma! Dhāti handimaṃ maṇikkhandhapiḷandhanaṃ, taveso hotu hatthe, puttaṃ apanehi, mā me antarāyaṃ karī’’ti sayaṃ puttaṃ hatthe gahetvā apanetuṃ asakkonto tassā lañjaṃ paṭijānetvā gāthamāha –
२१४.
214.
‘‘उट्ठेहि त्वं धाति, इमं कुमारं रमेहि अञ्ञत्थ।
‘‘Uṭṭhehi tvaṃ dhāti, imaṃ kumāraṃ ramehi aññattha;
मा मे परिपन्थमकासि, सग्गं मम पत्थयानस्सा’’ति॥
Mā me paripanthamakāsi, saggaṃ mama patthayānassā’’ti.
तत्थ इमं कुमारन्ति, अम्म! धाति त्वं उट्ठेहि, इमं कुमारं अपनेत्वा आगन्त्वा इमं मणिं गहेत्वा अञ्ञत्थ नं अभिरमेहीति।
Tattha imaṃ kumāranti, amma! Dhāti tvaṃ uṭṭhehi, imaṃ kumāraṃ apanetvā āgantvā imaṃ maṇiṃ gahetvā aññattha naṃ abhiramehīti.
सा लञ्जं लभित्वा कुमारं सञ्ञापेत्वा आदाय अञ्ञत्थ गन्त्वा परिदेवमाना गाथमाह –
Sā lañjaṃ labhitvā kumāraṃ saññāpetvā ādāya aññattha gantvā paridevamānā gāthamāha –
२१५.
215.
‘‘यं नूनिमं ददेय्यं पभङ्करं, को नु मे इमिनात्थो।
‘‘Yaṃ nūnimaṃ dadeyyaṃ pabhaṅkaraṃ, ko nu me imināttho;
सुतसोमे पब्बजिते, किं नु मेनं करिस्सामी’’ति॥
Sutasome pabbajite, kiṃ nu menaṃ karissāmī’’ti.
तस्सत्थो – यं नून अहं इमं लञ्जत्थाय गहितं पभङ्करं सुप्पभासं मणिं ददेय्यं, को नु मय्हं सुतसोमनरिन्दे पब्बजिते इमिना अत्थो, किं नु मेनं करिस्सामि, अहं तस्मिं पब्बजिते इमं लभिस्सामि, लभन्तीपि च किं नु खो एतं करिस्सामि, पस्सथ मे कम्मन्ति।
Tassattho – yaṃ nūna ahaṃ imaṃ lañjatthāya gahitaṃ pabhaṅkaraṃ suppabhāsaṃ maṇiṃ dadeyyaṃ, ko nu mayhaṃ sutasomanarinde pabbajite iminā attho, kiṃ nu menaṃ karissāmi, ahaṃ tasmiṃ pabbajite imaṃ labhissāmi, labhantīpi ca kiṃ nu kho etaṃ karissāmi, passatha me kammanti.
ततो महासेनगुत्तो चिन्तेसि – ‘‘अयं राजा ‘‘गेहे मे धनं मन्द’न्ति सञ्ञं करोति मञ्ञे, बहुभावमस्स कथेस्सामी’’ति। सो उट्ठाय वन्दित्वा गाथमाह –
Tato mahāsenagutto cintesi – ‘‘ayaṃ rājā ‘‘gehe me dhanaṃ manda’nti saññaṃ karoti maññe, bahubhāvamassa kathessāmī’’ti. So uṭṭhāya vanditvā gāthamāha –
२१६.
216.
‘‘कोसो च तुय्हं विपुलो, कोट्ठागारञ्च तुय्हं परिपूरं।
‘‘Koso ca tuyhaṃ vipulo, koṭṭhāgārañca tuyhaṃ paripūraṃ;
पथवी च तुय्हं विजिता, रमस्सु मा पब्बजि देवा’’ति॥
Pathavī ca tuyhaṃ vijitā, ramassu mā pabbaji devā’’ti.
तं सुत्वा महासत्तो गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto gāthamāha –
२१७.
217.
‘‘कोसो च मय्हं विपुलो, कोट्ठागारञ्च मय्हं परिपूरं।
‘‘Koso ca mayhaṃ vipulo, koṭṭhāgārañca mayhaṃ paripūraṃ;
पथवी च मय्हं विजिता, तं हित्वा पब्बजिस्सामी’’ति॥
Pathavī ca mayhaṃ vijitā, taṃ hitvā pabbajissāmī’’ti.
तं सुत्वा तस्मिं अपगते कुलवड्ढनसेट्ठि नाम उट्ठाय वन्दित्वा गाथमाह –
Taṃ sutvā tasmiṃ apagate kulavaḍḍhanaseṭṭhi nāma uṭṭhāya vanditvā gāthamāha –
२१८.
218.
‘‘मय्हम्पि धनं पहूतं, सङ्ख्यातुं नोपि देव सक्कोमि।
‘‘Mayhampi dhanaṃ pahūtaṃ, saṅkhyātuṃ nopi deva sakkomi;
तं ते ददामि सब्बम्पि, रमस्सु मा पब्बजि देवा’’ति॥
Taṃ te dadāmi sabbampi, ramassu mā pabbaji devā’’ti.
तं सुत्वा महासत्तो गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto gāthamāha –
२१९.
219.
‘‘जानामि धनं पहूतं, कुलवड्ढन पूजितो तया चस्मि।
‘‘Jānāmi dhanaṃ pahūtaṃ, kulavaḍḍhana pūjito tayā casmi;
सग्गञ्च पत्थयानो, तेन अहं पब्बजिस्सामी’’ति॥
Saggañca patthayāno, tena ahaṃ pabbajissāmī’’ti.
तं सुत्वा कुलवड्ढने अपगते महासत्तो सोमदत्तं कनिट्ठभातरं आमन्तेत्वा, ‘‘तात, अहं पञ्जरपक्खित्तो वनकुक्कुटो विय उक्कण्ठितो, मं घरावासे अनभिरति अभिभवति, अज्जेव पब्बजिस्सामि, त्वं इमं रज्जं पटिपज्जा’’ति रज्जं निय्यादेन्तो गाथमाह –
Taṃ sutvā kulavaḍḍhane apagate mahāsatto somadattaṃ kaniṭṭhabhātaraṃ āmantetvā, ‘‘tāta, ahaṃ pañjarapakkhitto vanakukkuṭo viya ukkaṇṭhito, maṃ gharāvāse anabhirati abhibhavati, ajjeva pabbajissāmi, tvaṃ imaṃ rajjaṃ paṭipajjā’’ti rajjaṃ niyyādento gāthamāha –
२२०.
220.
‘‘उक्कण्ठितोस्मि बाळ्हं, अरति मं सोमदत्त आविसति।
‘‘Ukkaṇṭhitosmi bāḷhaṃ, arati maṃ somadatta āvisati;
बहुकापि मे अन्तराया, अज्जेवाहं पब्बजिस्सामी’’ति॥
Bahukāpi me antarāyā, ajjevāhaṃ pabbajissāmī’’ti.
तं सुत्वा सोपि पब्बजितुकामो तं दीपेन्तो इतरं गाथमाह –
Taṃ sutvā sopi pabbajitukāmo taṃ dīpento itaraṃ gāthamāha –
२२१.
221.
‘‘इदञ्च तुय्हं रुचितं, सुतसोम अज्जेव दानि त्वं पब्बज।
‘‘Idañca tuyhaṃ rucitaṃ, sutasoma ajjeva dāni tvaṃ pabbaja;
अहम्पि पब्बजिस्सामि, न उस्सहे तया विना अहं ठातु’’न्ति॥
Ahampi pabbajissāmi, na ussahe tayā vinā ahaṃ ṭhātu’’nti.
अथ नं सो पटिक्खिपित्वा उपड्ढं गाथमाह –
Atha naṃ so paṭikkhipitvā upaḍḍhaṃ gāthamāha –
२२२.
222.
‘‘न हि सक्का पब्बजितुं, नगरे न हि पच्चति जनपदे चा’’ति॥
‘‘Na hi sakkā pabbajituṃ, nagare na hi paccati janapade cā’’ti.
तत्थ न हि पच्चतीति इदानेव ताव मम पब्बज्जाधिप्पायं सुत्वाव इमस्मिं द्वादसयोजनिके सुदस्सननगरे च सकलजनपदे च न पच्चति, कोचि उद्धने अग्गिं न जालेति, अम्हेसु पन द्वीसु पब्बजितेसु अनाथाव रट्ठवासिनो भविस्सन्ति, तस्मा न हि सक्का तया पब्बजितुं, अहमेव पब्बजिस्सामीति।
Tattha na hi paccatīti idāneva tāva mama pabbajjādhippāyaṃ sutvāva imasmiṃ dvādasayojanike sudassananagare ca sakalajanapade ca na paccati, koci uddhane aggiṃ na jāleti, amhesu pana dvīsu pabbajitesu anāthāva raṭṭhavāsino bhavissanti, tasmā na hi sakkā tayā pabbajituṃ, ahameva pabbajissāmīti.
तं सुत्वा महाजनो महासत्तस्स पादमूले परिवत्तित्वा परिदेवन्तो उपड्ढगाथमाह –
Taṃ sutvā mahājano mahāsattassa pādamūle parivattitvā paridevanto upaḍḍhagāthamāha –
‘‘सुतसोमे पब्बजिते, कथं नु दानि करिस्सामा’’ति॥
‘‘Sutasome pabbajite, kathaṃ nu dāni karissāmā’’ti.
ततो महासत्तो ‘‘अलं मा सोचयित्थ, अहं चिरम्पि ठत्वा तुम्हेहि विना भविस्सामि, उप्पन्नसङ्खारो हि निच्चो नाम नत्थी’’ति महाजनस्स धम्मं कथेन्तो आह –
Tato mahāsatto ‘‘alaṃ mā socayittha, ahaṃ cirampi ṭhatvā tumhehi vinā bhavissāmi, uppannasaṅkhāro hi nicco nāma natthī’’ti mahājanassa dhammaṃ kathento āha –
२२३.
223.
‘‘उपनीयतिदं मञ्ञे, परित्तं उदकंव चङ्कवारम्हि।
‘‘Upanīyatidaṃ maññe, parittaṃ udakaṃva caṅkavāramhi;
एवं सुपरित्तके जीविते, न च पमज्जितुं कालो॥
Evaṃ suparittake jīvite, na ca pamajjituṃ kālo.
२२४.
224.
‘‘उपनीयतिदं मञ्ञे, परित्तं उदकंव चङ्कवारम्हि।
‘‘Upanīyatidaṃ maññe, parittaṃ udakaṃva caṅkavāramhi;
एवं सुपरित्तके जीविते, अन्धबाला पमज्जन्ति॥
Evaṃ suparittake jīvite, andhabālā pamajjanti.
२२५.
225.
‘‘ते वड्ढयन्ति निरयं, तिरच्छानयोनिञ्च पेत्तिविसयञ्च।
‘‘Te vaḍḍhayanti nirayaṃ, tiracchānayoniñca pettivisayañca;
तण्हाय बन्धनबद्धा, वड्ढेन्ति असुरकाय’’न्ति॥
Taṇhāya bandhanabaddhā, vaḍḍhenti asurakāya’’nti.
तत्थ उपनीयतिदं मञ्ञेति, तात, ‘‘इदं जीवितं उपनीयती’’ति अहं मञ्ञामि। अञ्ञेसु सुत्तेसु उपसंहरणत्थो उपनिय्यनत्थो, इध पन परियादानत्थो। तस्मा यथा परित्तं उदकं रजकानं खारचङ्कवारे पक्खित्तं सीघं परियादियति, तथा जीवितम्पि। एवं सुपरित्तके जीविते तं परित्तकं आयुसङ्खारं गहेत्वा विचरन्तानं सत्तानं न पुञ्ञकिरियाय पमज्जितुं कालो, अप्पमादोव कातुं वट्टतीति अयमेत्थ अत्थो। अन्धबाला पमज्जन्तीति अजरामरा विय हुत्वा गूथकलले सूकरा विय हुत्वा कामपङ्के निमुज्जन्ता पमज्जन्ति। असुरकायन्ति काळकञ्जिकअसुरयोनिञ्च वड्ढेन्तीति अत्थो।
Tattha upanīyatidaṃ maññeti, tāta, ‘‘idaṃ jīvitaṃ upanīyatī’’ti ahaṃ maññāmi. Aññesu suttesu upasaṃharaṇattho upaniyyanattho, idha pana pariyādānattho. Tasmā yathā parittaṃ udakaṃ rajakānaṃ khāracaṅkavāre pakkhittaṃ sīghaṃ pariyādiyati, tathā jīvitampi. Evaṃ suparittake jīvite taṃ parittakaṃ āyusaṅkhāraṃ gahetvā vicarantānaṃ sattānaṃ na puññakiriyāya pamajjituṃ kālo, appamādova kātuṃ vaṭṭatīti ayamettha attho. Andhabālā pamajjantīti ajarāmarā viya hutvā gūthakalale sūkarā viya hutvā kāmapaṅke nimujjantā pamajjanti. Asurakāyanti kāḷakañjikaasurayoniñca vaḍḍhentīti attho.
एवं महासत्तो महाजनस्स धम्मं देसेत्वा पुब्बकं नाम पासादं आरुय्ह सत्तमाय भूमिया ठितो खग्गेन चूळं छिन्दित्वा ‘‘अहं तुम्हाकं किञ्चि न होमि, अत्तनो राजानं गण्हथा’’ति सवेठनं चूळं महाजनस्स अन्तरे खिपि। तं गहेत्वा महाजनो भूमियं परिवट्टेन्तो परिवट्टेन्तो परिदेवि। तस्मिं ठाने महन्तं रजग्गं उट्ठहि। पटिक्कमित्वा ठितजनो तं ओलोकेत्वा ‘‘रञ्ञा चूळं छिन्दित्वा सवेठना चूळा महाजनस्स अन्तरे खित्ता भविस्सति, तेनायं पासादस्स अविदूरे रजवट्टि उग्गता’’ति परिदेवन्तो गाथमाह –
Evaṃ mahāsatto mahājanassa dhammaṃ desetvā pubbakaṃ nāma pāsādaṃ āruyha sattamāya bhūmiyā ṭhito khaggena cūḷaṃ chinditvā ‘‘ahaṃ tumhākaṃ kiñci na homi, attano rājānaṃ gaṇhathā’’ti saveṭhanaṃ cūḷaṃ mahājanassa antare khipi. Taṃ gahetvā mahājano bhūmiyaṃ parivaṭṭento parivaṭṭento paridevi. Tasmiṃ ṭhāne mahantaṃ rajaggaṃ uṭṭhahi. Paṭikkamitvā ṭhitajano taṃ oloketvā ‘‘raññā cūḷaṃ chinditvā saveṭhanā cūḷā mahājanassa antare khittā bhavissati, tenāyaṃ pāsādassa avidūre rajavaṭṭi uggatā’’ti paridevanto gāthamāha –
२२६.
226.
‘‘ऊहञ्ञते रजग्गं अविदूरे, पुब्बकम्हि च पासादे।
‘‘Ūhaññate rajaggaṃ avidūre, pubbakamhi ca pāsāde;
मञ्ञे नो केसा छिन्ना, यसस्सिनो धम्मराजस्सा’’ति॥
Maññe no kesā chinnā, yasassino dhammarājassā’’ti.
तत्थ ऊहञ्ञतेति उट्ठहति। रजग्गन्ति रजक्खन्धो। अविदूरेति इतो अम्हाकं ठितट्ठानतो अविदूरे। पुब्बकम्हीति पुब्बकपासादस्स समीपे। मञ्ञे नोति अम्हाकं धम्मराजस्स केसा छिन्ना भविस्सन्तीति मञ्ञाम।
Tattha ūhaññateti uṭṭhahati. Rajagganti rajakkhandho. Avidūreti ito amhākaṃ ṭhitaṭṭhānato avidūre. Pubbakamhīti pubbakapāsādassa samīpe. Maññe noti amhākaṃ dhammarājassa kesā chinnā bhavissantīti maññāma.
महासत्तो परिचारिकं पेसेत्वा पब्बजितपरिक्खारे आहरापेत्वा कप्पकेन केसमस्सुं ओहारापेत्वा अलङ्कारं सयनपिट्ठे पातेत्वा रत्तपटानं दसानि छिन्दित्वा तानि कासायानि निवासेत्वा मत्तिकापत्तं वामअंसकूटे लग्गेत्वा कत्तरदण्डं आदाय महातले अपरापरं चङ्कमित्वा पासादा ओतरित्वा अन्तरवीथिं पटिपज्जि। गच्छन्तं पन नं न कोचि सञ्जानि। अथस्स सत्तसता खत्तियकञ्ञा पासादं अभिरुहित्वा तं अदिस्वा आभरणभण्डमेव दिस्वा ओतरित्वा अवसेसानं सोळससहस्सानं इत्थीनं सन्तिकं गन्त्वा ‘‘अम्हाकं पियसामिको सुतसोममहिस्सरो पब्बजितो’’ति महासद्देन परिदेवमानाव बहि निक्खमिंसु। तस्मिं खणे महाजनो तस्स पब्बजितभावं अञ्ञासि, सकलनगरं सङ्खुभित्वा ‘‘राजा किर नो पब्बजितो’’ति राजद्वारे सन्निपति, महाजनो ‘‘इध राजा भविस्सति, एत्थ भविस्सती’’ति पासादादीनि रञ्ञो परिभोगट्ठानानि गन्त्वा राजानं अदिस्वा –
Mahāsatto paricārikaṃ pesetvā pabbajitaparikkhāre āharāpetvā kappakena kesamassuṃ ohārāpetvā alaṅkāraṃ sayanapiṭṭhe pātetvā rattapaṭānaṃ dasāni chinditvā tāni kāsāyāni nivāsetvā mattikāpattaṃ vāmaaṃsakūṭe laggetvā kattaradaṇḍaṃ ādāya mahātale aparāparaṃ caṅkamitvā pāsādā otaritvā antaravīthiṃ paṭipajji. Gacchantaṃ pana naṃ na koci sañjāni. Athassa sattasatā khattiyakaññā pāsādaṃ abhiruhitvā taṃ adisvā ābharaṇabhaṇḍameva disvā otaritvā avasesānaṃ soḷasasahassānaṃ itthīnaṃ santikaṃ gantvā ‘‘amhākaṃ piyasāmiko sutasomamahissaro pabbajito’’ti mahāsaddena paridevamānāva bahi nikkhamiṃsu. Tasmiṃ khaṇe mahājano tassa pabbajitabhāvaṃ aññāsi, sakalanagaraṃ saṅkhubhitvā ‘‘rājā kira no pabbajito’’ti rājadvāre sannipati, mahājano ‘‘idha rājā bhavissati, ettha bhavissatī’’ti pāsādādīni rañño paribhogaṭṭhānāni gantvā rājānaṃ adisvā –
२२७.
227.
‘‘अयमस्स पासादो, सोवण्णपुप्फमाल्यवीतिकिण्णो।
‘‘Ayamassa pāsādo, sovaṇṇapupphamālyavītikiṇṇo;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो इत्थागारेहि॥
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo itthāgārehi.
२२८.
228.
‘‘अयमस्स पासादो, सोवण्णपुप्फमाल्यवीतिकिण्णो।
‘‘Ayamassa pāsādo, sovaṇṇapupphamālyavītikiṇṇo;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो ञातिसङ्घेन॥
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo ñātisaṅghena.
२२९.
229.
‘‘इदमस्स कूटागारं, सोवण्णपुप्फमाल्यवीतिकिण्णं।
‘‘Idamassa kūṭāgāraṃ, sovaṇṇapupphamālyavītikiṇṇaṃ;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो इत्थागारेहि॥
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo itthāgārehi.
२३०.
230.
‘‘इदमस्स कूटागारं, सोवण्णपुप्फमाल्यवीतिकिण्णं।
‘‘Idamassa kūṭāgāraṃ, sovaṇṇapupphamālyavītikiṇṇaṃ;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो ञातिसङ्घेन॥
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo ñātisaṅghena.
२३१.
231.
‘‘अयमस्स असोकवनिका, सुपुप्फिता सब्बकालिका रम्मा।
‘‘Ayamassa asokavanikā, supupphitā sabbakālikā rammā;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो इत्थागारेहि॥
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo itthāgārehi.
२३२.
232.
‘‘अयमस्स असोकवनिका, सुपुप्फिता सब्बकालिका रम्मा।
‘‘Ayamassa asokavanikā, supupphitā sabbakālikā rammā;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो ञातिसङ्घेन॥
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo ñātisaṅghena.
२३३.
233.
‘‘इदमस्स उय्यानं, सुपुप्फितं सब्बकालिकं रम्मं।
‘‘Idamassa uyyānaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो इत्थागारेहि॥
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo itthāgārehi.
२३४.
234.
‘‘इदमस्स उय्यानं, सुपुप्फितं सब्बकालिकं रम्मं।
‘‘Idamassa uyyānaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो ञातिसङ्घेन॥
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo ñātisaṅghena.
२३५.
235.
‘‘इदमस्स कणिकारवनं, सुपुप्फितं सब्बकालिकं रम्मं।
‘‘Idamassa kaṇikāravanaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो इत्थागारेहि॥
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo itthāgārehi.
२३६.
236.
‘‘इदमस्स कणिकारवनं, सुपुप्फितं सब्बकालिकं रम्मं।
‘‘Idamassa kaṇikāravanaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो ञातिसङ्घेन॥
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo ñātisaṅghena.
२३७.
237.
‘‘इदमस्स पाटलिवनं, सुपुप्फितं सब्बकालिकं रम्मं।
‘‘Idamassa pāṭalivanaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो इत्थागारेहि॥
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo itthāgārehi.
२३८.
238.
‘‘इदमस्स पाटलिवनं, सुपुप्फितं सब्बकालिकं रम्मं।
‘‘Idamassa pāṭalivanaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो ञातिसङ्घेन॥
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo ñātisaṅghena.
२३९.
239.
‘‘इदमस्स अम्बवनं, सुपुप्फितं सब्बकालिकं रम्मं।
‘‘Idamassa ambavanaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो इत्थागारेहि॥
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo itthāgārehi.
२४०.
240.
‘‘इदमस्स अम्बवनं, सुपुप्फितं सब्बकालिकं रम्मं।
‘‘Idamassa ambavanaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो ञातिसङ्घेन॥
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo ñātisaṅghena.
२४१.
241.
‘‘अयमस्स पोक्खरणी, सञ्छन्ना अण्डजेहि वीतिकिण्णा।
‘‘Ayamassa pokkharaṇī, sañchannā aṇḍajehi vītikiṇṇā;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो इत्थागारेहि॥
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo itthāgārehi.
२४२.
242.
‘‘अयमस्स पोक्खरणी, सञ्छन्ना अण्डजेहि वीतिकिण्णा।
‘‘Ayamassa pokkharaṇī, sañchannā aṇḍajehi vītikiṇṇā;
यहिमनुविचरि राजा, परिकिण्णो ञातिसङ्घेना’’ति॥ –
Yahimanuvicari rājā, parikiṇṇo ñātisaṅghenā’’ti. –
इमाहि गाथाहि परिदेवन्तो विचरि।
Imāhi gāthāhi paridevanto vicari.
तत्थ वीतिकिण्णोति सोवण्णपुप्फेहि च नानामाल्येहि च समोकिण्णो। परिकिण्णोति परिवारितो। इत्थागारेहीति दासियो उपादाय इत्थियो इत्थागारा नाम। ञातिसङ्घेनाति अमच्चापि इध ञातयो एव। कूटागारन्ति सत्तरतनविचित्तो सयनकूटागारगब्भो। असोकवनिकाति असोकवनभूमि। सब्बकालिकाति सब्बकालपरिभोगक्खमा निच्चपुप्फिता वा। उय्यानन्ति नन्दनवनचित्तलतावनसदिसं उय्यानं । सब्बकालिकन्ति छसुपि उतूसु उप्पज्जनकपुप्फफलसञ्छन्नं। कणिकारवनादीसु सब्बकालिकन्ति सब्बकाले सुपुप्फितफलितमेव। सञ्छन्नाति नानाविधेहि जलजथलजकुसुमेहि सुट्ठु सञ्छन्ना। अण्डजेहि वीतिकिण्णाति सकुणसङ्घेहि ओकिण्णा।
Tattha vītikiṇṇoti sovaṇṇapupphehi ca nānāmālyehi ca samokiṇṇo. Parikiṇṇoti parivārito. Itthāgārehīti dāsiyo upādāya itthiyo itthāgārā nāma. Ñātisaṅghenāti amaccāpi idha ñātayo eva. Kūṭāgāranti sattaratanavicitto sayanakūṭāgāragabbho. Asokavanikāti asokavanabhūmi. Sabbakālikāti sabbakālaparibhogakkhamā niccapupphitā vā. Uyyānanti nandanavanacittalatāvanasadisaṃ uyyānaṃ . Sabbakālikanti chasupi utūsu uppajjanakapupphaphalasañchannaṃ. Kaṇikāravanādīsu sabbakālikanti sabbakāle supupphitaphalitameva. Sañchannāti nānāvidhehi jalajathalajakusumehi suṭṭhu sañchannā. Aṇḍajehi vītikiṇṇāti sakuṇasaṅghehi okiṇṇā.
एवं तेसु तेसु ठानेसु परिदेवित्वा महाजनो पुन राजङ्गणं आगन्त्वा –
Evaṃ tesu tesu ṭhānesu paridevitvā mahājano puna rājaṅgaṇaṃ āgantvā –
२४३.
243.
‘‘राजा वो खो पब्बजितो, सुतसोमो रज्जं इमं पहत्वान।
‘‘Rājā vo kho pabbajito, sutasomo rajjaṃ imaṃ pahatvāna;
कासायवत्थवसनो, नागोव एकको चरती’’ति॥ –
Kāsāyavatthavasano, nāgova ekako caratī’’ti. –
गाथं वत्वा अत्तनो घरे विभवं पहाय पुत्तधीतरो हत्थेसु गहेत्वा निक्खमित्वा बोधिसत्तस्सेव सन्तिकं अगमासि, तथा मातापितरो पुत्तदारा सोळससहस्सा च नाटकित्थियो। सकलनगरं तुच्छं विय अहोसि, जनपदवासिनोपि तेसं पच्छतो पच्छतो गमिंसु। बोधिसत्तो द्वादसयोजनिकं परिसं गहेत्वा हिमवन्ताभिमुखो पायासि। अथस्स अभिनिक्खमनं ञत्वा सक्को विस्सकम्मं आमन्तेत्वा, ‘‘तात विस्सकम्म, सुतसोममहाराजा अभिनिक्खमनं निक्खन्तो, वसनट्ठानं लद्धुं वट्टति, समागमो च महा भविस्सति, गच्छ हिमवन्तपदेसे गङ्गातीरे तिंसयोजनायामं पञ्चदसयोजनवित्थतं अस्समपदं मापेही’’ति पेसेसि। सो तथा कत्वा तस्मिं अस्समपदे पब्बजितपरिक्खारे पटियादेत्वा एकपदिकमग्गं मापेत्वा देवलोकमेव गतो।
Gāthaṃ vatvā attano ghare vibhavaṃ pahāya puttadhītaro hatthesu gahetvā nikkhamitvā bodhisattasseva santikaṃ agamāsi, tathā mātāpitaro puttadārā soḷasasahassā ca nāṭakitthiyo. Sakalanagaraṃ tucchaṃ viya ahosi, janapadavāsinopi tesaṃ pacchato pacchato gamiṃsu. Bodhisatto dvādasayojanikaṃ parisaṃ gahetvā himavantābhimukho pāyāsi. Athassa abhinikkhamanaṃ ñatvā sakko vissakammaṃ āmantetvā, ‘‘tāta vissakamma, sutasomamahārājā abhinikkhamanaṃ nikkhanto, vasanaṭṭhānaṃ laddhuṃ vaṭṭati, samāgamo ca mahā bhavissati, gaccha himavantapadese gaṅgātīre tiṃsayojanāyāmaṃ pañcadasayojanavitthataṃ assamapadaṃ māpehī’’ti pesesi. So tathā katvā tasmiṃ assamapade pabbajitaparikkhāre paṭiyādetvā ekapadikamaggaṃ māpetvā devalokameva gato.
महासत्तो तेन मग्गेन गन्त्वा तं अस्समपदं पविसित्वा पठमं सयं पब्बजित्वा पच्छा सेसे पब्बाजेसि, अपरभागे बहू पब्बजिंसु। तिंसयोजनिकं ठानं परिपूरि। विस्सकम्मेन पन अस्सममापितनियामो च बहूनं पब्बजितनियामो च बोधिसत्तस्स अस्समपदसंविदहितनियामो च हत्थिपालजातके (जा॰ १.१५.३३७ आदयो) आगतनयेनेव वेदितब्बो। तत्थ महासत्तो यस्स यस्सेव कामवितक्कादि मिच्छावितक्को उप्पज्जति, तं तं आकासेन उपसङ्कमित्वा आकासे पल्लङ्केन निसीदित्वा ओवदन्तो गाथाद्वयमाह –
Mahāsatto tena maggena gantvā taṃ assamapadaṃ pavisitvā paṭhamaṃ sayaṃ pabbajitvā pacchā sese pabbājesi, aparabhāge bahū pabbajiṃsu. Tiṃsayojanikaṃ ṭhānaṃ paripūri. Vissakammena pana assamamāpitaniyāmo ca bahūnaṃ pabbajitaniyāmo ca bodhisattassa assamapadasaṃvidahitaniyāmo ca hatthipālajātake (jā. 1.15.337 ādayo) āgatanayeneva veditabbo. Tattha mahāsatto yassa yasseva kāmavitakkādi micchāvitakko uppajjati, taṃ taṃ ākāsena upasaṅkamitvā ākāse pallaṅkena nisīditvā ovadanto gāthādvayamāha –
२४४.
244.
‘‘मास्सु पुब्बे रतिकीळितानि, हसितानि च अनुस्सरित्थ।
‘‘Māssu pubbe ratikīḷitāni, hasitāni ca anussarittha;
मा वो कामा हनिंसु, रम्मञ्हि सुदस्सनं नगरं॥
Mā vo kāmā haniṃsu, rammañhi sudassanaṃ nagaraṃ.
२४५.
245.
‘‘मेत्तचित्तञ्च भावेथ, अप्पमाणं दिवा च रत्तो च।
‘‘Mettacittañca bhāvetha, appamāṇaṃ divā ca ratto ca;
अगच्छित्थ देवपुरं, आवासं पुञ्ञकम्मिन’’न्ति॥
Agacchittha devapuraṃ, āvāsaṃ puññakammina’’nti.
तत्थ रतिकीळितानीति कामरतियो च कायवाचाखिड्डावसेन पवत्तकीळितानि च। मा वो कामा हनिंसूति मा तुम्हे वत्थुकामकिलेसकामा हनिंसु। रम्मं हीति सुदस्सननगरं नाम रमणीयं, तं मा अनुस्सरित्थ। मेत्तचित्तन्ति इदं देसनामत्तमेव, सो पन चत्तारोपि ब्रह्मविहारे आचिक्खि। अप्पमाणन्ति अप्पमाणसत्तारम्मणं। अगच्छित्थाति गमिस्सथ। देवपुरन्ति ब्रह्मलोकं।
Tattha ratikīḷitānīti kāmaratiyo ca kāyavācākhiḍḍāvasena pavattakīḷitāni ca. Mā vo kāmā haniṃsūti mā tumhe vatthukāmakilesakāmā haniṃsu. Rammaṃ hīti sudassananagaraṃ nāma ramaṇīyaṃ, taṃ mā anussarittha. Mettacittanti idaṃ desanāmattameva, so pana cattāropi brahmavihāre ācikkhi. Appamāṇanti appamāṇasattārammaṇaṃ. Agacchitthāti gamissatha. Devapuranti brahmalokaṃ.
सोपि इसिगणो तस्सोवादे ठत्वा ब्रह्मलोकपरायणो अहोसीति सब्बं हत्थिपालजातके आगतनयेनेव कथेतब्बं।
Sopi isigaṇo tassovāde ṭhatvā brahmalokaparāyaṇo ahosīti sabbaṃ hatthipālajātake āgatanayeneva kathetabbaṃ.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि तथागतो महाभिनिक्खमनं निक्खन्तोयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि ‘‘तदा मातापितरो महाराजकुलानि अहेसुं, चन्दादेवी राहुलमाता, जेट्ठपुत्तो सारिपुत्तो, कनिट्ठपुत्तो राहुलो, धाति खुज्जुत्तरा, कुलवड्ढनसेट्ठि कस्सपो, महासेनगुत्तो मोग्गल्लानो, सोमदत्तकुमारो आनन्दो, सेसपरिसा बुद्धपरिसा, सुतसोमराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato mahābhinikkhamanaṃ nikkhantoyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā mātāpitaro mahārājakulāni ahesuṃ, candādevī rāhulamātā, jeṭṭhaputto sāriputto, kaniṭṭhaputto rāhulo, dhāti khujjuttarā, kulavaḍḍhanaseṭṭhi kassapo, mahāsenagutto moggallāno, somadattakumāro ānando, sesaparisā buddhaparisā, sutasomarājā pana ahameva ahosi’’nti.
चूळसुतसोमजातकवण्णना पञ्चमा।
Cūḷasutasomajātakavaṇṇanā pañcamā.
जातकुद्दानं –
Jātakuddānaṃ –
सुवपण्डितजम्बुककुण्डलिनो, वरकञ्ञमलम्बुसजातकञ्च।
Suvapaṇḍitajambukakuṇḍalino, varakaññamalambusajātakañca;
पवरुत्तमसङ्खसिरीव्हयको, सुतसोमअरिन्दमराजवरो॥
Pavaruttamasaṅkhasirīvhayako, sutasomaarindamarājavaro.
चत्तालीसनिपातवण्णना निट्ठिता।
Cattālīsanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५२५. चूळसुतसोमजातकं • 525. Cūḷasutasomajātakaṃ
