| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
३. चुन्दसुत्तवण्णना
3. Cundasuttavaṇṇanā
३७९. ततिये मगधेसूति एवंनामके जनपदे। नालकगामकेति राजगहस्स अविदूरे अत्तनो कुलसन्तके एवंनामके गामे। चुन्दो समणुद्देसोति अयं थेरो धम्मसेनापतिस्स कनिट्ठभातिको, तं भिक्खू अनुपसम्पन्नकाले ‘‘चुन्दो समणुद्देसो’’ति समुदाचरित्वा थेरकालेपि तथेव समुदाचरिंसु। तेन वुत्तं ‘‘चुन्दो समणुद्देसो’’ति। उपट्ठाको होतीति मुखोदकदन्तकट्ठदानेन चेव परिवेणसम्मज्जन-पिट्ठिपरिकम्मकरण-पत्तचीवरग्गहणेन च उपट्ठानकरो होति। परिनिब्बायीति अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बुतो। कतरस्मिं कालेति? भगवतो परिनिब्बानसंवच्छरे।
379. Tatiye magadhesūti evaṃnāmake janapade. Nālakagāmaketi rājagahassa avidūre attano kulasantake evaṃnāmake gāme. Cundo samaṇuddesoti ayaṃ thero dhammasenāpatissa kaniṭṭhabhātiko, taṃ bhikkhū anupasampannakāle ‘‘cundo samaṇuddeso’’ti samudācaritvā therakālepi tatheva samudācariṃsu. Tena vuttaṃ ‘‘cundo samaṇuddeso’’ti. Upaṭṭhāko hotīti mukhodakadantakaṭṭhadānena ceva pariveṇasammajjana-piṭṭhiparikammakaraṇa-pattacīvaraggahaṇena ca upaṭṭhānakaro hoti. Parinibbāyīti anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbuto. Katarasmiṃ kāleti? Bhagavato parinibbānasaṃvacchare.
तत्रायं अनुपुब्बिकथा – भगवा किर वुत्थवस्सो वेळुवगामका निक्खमित्वा ‘‘सावत्थिं गमिस्सामी’’ति आगतमग्गेनेव पटिनिवत्तन्तो अनुपुब्बेन सावत्थिं पत्वा जेतवनं पाविसि। धम्मसेनापति भगवतो वत्तं दस्सेत्वा दिवाट्ठानं गतो, सो तत्थ अन्तेवासिकेसु वत्तं दस्सेत्वा पटिक्कन्तेसु दिवाट्ठानं सम्मज्जित्वा चम्मखण्डं पञ्ञापेत्वा पादे पक्खालेत्वा पल्लङ्कं आभुजित्वा फलसमापत्तिं पाविसि। अथस्स यथा परिच्छेदेन ततो वुट्ठितस्स अयं परिवितक्को उदपादि ‘‘बुद्धा नु खो पठमं परिनिब्बायन्ति, उदाहु अग्गसावकाति, ततो ‘‘अग्गसावका पठम’’न्ति ञत्वा अत्तनो आयुसङ्खारं ओलोकेसि। सो ‘‘सत्ताहमेव मे आयुसङ्खारा पवत्तिस्सन्ती’’ति ञत्वा ‘‘कत्थ परिनिब्बायिस्सामी’’ति चिन्तेसि।
Tatrāyaṃ anupubbikathā – bhagavā kira vutthavasso veḷuvagāmakā nikkhamitvā ‘‘sāvatthiṃ gamissāmī’’ti āgatamaggeneva paṭinivattanto anupubbena sāvatthiṃ patvā jetavanaṃ pāvisi. Dhammasenāpati bhagavato vattaṃ dassetvā divāṭṭhānaṃ gato, so tattha antevāsikesu vattaṃ dassetvā paṭikkantesu divāṭṭhānaṃ sammajjitvā cammakhaṇḍaṃ paññāpetvā pāde pakkhāletvā pallaṅkaṃ ābhujitvā phalasamāpattiṃ pāvisi. Athassa yathā paricchedena tato vuṭṭhitassa ayaṃ parivitakko udapādi ‘‘buddhā nu kho paṭhamaṃ parinibbāyanti, udāhu aggasāvakāti, tato ‘‘aggasāvakā paṭhama’’nti ñatvā attano āyusaṅkhāraṃ olokesi. So ‘‘sattāhameva me āyusaṅkhārā pavattissantī’’ti ñatvā ‘‘kattha parinibbāyissāmī’’ti cintesi.
ततो ‘‘राहुलो तावतिंसेसु परिनिब्बुतो, अञ्ञासिकोण्डञ्ञत्थेरो छद्दन्तदहे, अहं कत्थ परिनिब्बायिस्सामी’’ति पुनप्पुनं चिन्तेन्तो मातरं आरब्भ सतिं उप्पादेसि – ‘‘मय्हं माता सत्तन्नं अरहन्तानं माता हुत्वापि बुद्धधम्मसङ्घेसु अप्पसन्ना, अत्थि नु खो तस्सा उपनिस्सयो, नत्थि नु खो’’ति। सोतापत्तिमग्गस्स उपनिस्सयं दिस्वा ‘‘कस्स देसनाय अभिसमयो भविस्सती’’ति ओलोकेन्तो ‘‘ममेव धम्मदेसनाय भविस्सति, न अञ्ञस्स। सचे खो पनाहं अप्पोस्सुक्को भवेय्यं, भविस्सन्ति मे वत्तारो – ‘‘सारिपुत्तत्थेरो अवसेसजनानम्पि अवस्सयो होति। तथा हिस्स समचित्तसुत्तन्तदेसनादिवसे (अ॰ नि॰ २.३३-३७) कोटिसतसहस्सदेवता अरहत्तं पत्ता, तयो मग्गे पटिविद्धदेवतानं गणना नत्थि, अञ्ञेसु च ठानेसु अनेका अभिसमया दिस्सन्ति, थेरे च चित्तं पसादेत्वा सग्गे निब्बत्तानेव असीति कुलसहस्सानि, सो दानि सकमातुमिच्छादस्सनमत्तम्पि हरितुं नासक्खी’’ति। तस्मा मातरं मिच्छादस्सना मोचेत्वा जातोवरकेयेव परिनिब्बायिस्सामी’’ति सन्निट्ठानं कत्वा ‘‘अज्जेव भगवन्तं अनुजानापेत्वा निक्खमिस्सामी’’ति चुन्दत्थेरं आमन्तेसि – ‘‘आवुसो, चुन्द, अम्हाकं पञ्चसताय भिक्खुपरिसाय सञ्ञं देहि। ‘गण्हथावुसो पत्तचीवरानि, धम्मसेनापति नालकगामं गन्तुकामो’’’ति। थेरो तथा अकासि।
Tato ‘‘rāhulo tāvatiṃsesu parinibbuto, aññāsikoṇḍaññatthero chaddantadahe, ahaṃ kattha parinibbāyissāmī’’ti punappunaṃ cintento mātaraṃ ārabbha satiṃ uppādesi – ‘‘mayhaṃ mātā sattannaṃ arahantānaṃ mātā hutvāpi buddhadhammasaṅghesu appasannā, atthi nu kho tassā upanissayo, natthi nu kho’’ti. Sotāpattimaggassa upanissayaṃ disvā ‘‘kassa desanāya abhisamayo bhavissatī’’ti olokento ‘‘mameva dhammadesanāya bhavissati, na aññassa. Sace kho panāhaṃ appossukko bhaveyyaṃ, bhavissanti me vattāro – ‘‘sāriputtatthero avasesajanānampi avassayo hoti. Tathā hissa samacittasuttantadesanādivase (a. ni. 2.33-37) koṭisatasahassadevatā arahattaṃ pattā, tayo magge paṭividdhadevatānaṃ gaṇanā natthi, aññesu ca ṭhānesu anekā abhisamayā dissanti, there ca cittaṃ pasādetvā sagge nibbattāneva asīti kulasahassāni, so dāni sakamātumicchādassanamattampi harituṃ nāsakkhī’’ti. Tasmā mātaraṃ micchādassanā mocetvā jātovarakeyeva parinibbāyissāmī’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā ‘‘ajjeva bhagavantaṃ anujānāpetvā nikkhamissāmī’’ti cundattheraṃ āmantesi – ‘‘āvuso, cunda, amhākaṃ pañcasatāya bhikkhuparisāya saññaṃ dehi. ‘Gaṇhathāvuso pattacīvarāni, dhammasenāpati nālakagāmaṃ gantukāmo’’’ti. Thero tathā akāsi.
भिक्खू सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय थेरस्स सन्तिकं अगमंसु। थेरो सेनासनं संसामेत्वा दिवाट्ठानं सम्मज्जित्वा दिवाट्ठानद्वारे ठत्वा दिवाट्ठानं ओलोकेत्वा ‘‘इदं दानि पच्छिमदस्सनं, पुन आगमनं नत्थी’’ति पञ्चसतभिक्खूहि परिवुतो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा भगवन्तं एतदवोच ‘‘अनुजानातु मे भन्ते भगवा, अनुजानातु सुगतो। परिनिब्बानकालो मे, ओस्सट्ठो मे आयुसङ्खारो’’ति। बुद्धा पन यस्मा ‘‘परिनिब्बाही’’ति वुत्ते मरणवण्णं संवण्णेन्तीति, ‘‘मा परिनिब्बाही’’ति वुत्ते वट्टस्स गुणं कथेन्तीति मिच्छादिट्ठिका दोसं आरोपेस्सन्ति, तस्मा तदुभयम्पि न वदन्ति। तेन नं भगवा – ‘‘कत्थ परिनिब्बायिस्ससि सारिपुत्ता’’ति वत्वा – ‘‘अत्थि, भन्ते, मगधेसु नालकगामे जातोवरको, तत्थाहं परिनिब्बायिस्सामी’’ति वुत्ते – ‘‘यस्स दानि त्वं, सारिपुत्त, कालं मञ्ञसि, इदानि पन ते जेट्ठकनिट्ठभातिकानं तादिसस्स भिक्खुनो दस्सनं दुल्लभं भविस्सति, देसेहि नेसं धम्म’’न्ति आह।
Bhikkhū senāsanaṃ saṃsāmetvā pattacīvaramādāya therassa santikaṃ agamaṃsu. Thero senāsanaṃ saṃsāmetvā divāṭṭhānaṃ sammajjitvā divāṭṭhānadvāre ṭhatvā divāṭṭhānaṃ oloketvā ‘‘idaṃ dāni pacchimadassanaṃ, puna āgamanaṃ natthī’’ti pañcasatabhikkhūhi parivuto bhagavantaṃ upasaṅkamitvā vanditvā bhagavantaṃ etadavoca ‘‘anujānātu me bhante bhagavā, anujānātu sugato. Parinibbānakālo me, ossaṭṭho me āyusaṅkhāro’’ti. Buddhā pana yasmā ‘‘parinibbāhī’’ti vutte maraṇavaṇṇaṃ saṃvaṇṇentīti, ‘‘mā parinibbāhī’’ti vutte vaṭṭassa guṇaṃ kathentīti micchādiṭṭhikā dosaṃ āropessanti, tasmā tadubhayampi na vadanti. Tena naṃ bhagavā – ‘‘kattha parinibbāyissasi sāriputtā’’ti vatvā – ‘‘atthi, bhante, magadhesu nālakagāme jātovarako, tatthāhaṃ parinibbāyissāmī’’ti vutte – ‘‘yassa dāni tvaṃ, sāriputta, kālaṃ maññasi, idāni pana te jeṭṭhakaniṭṭhabhātikānaṃ tādisassa bhikkhuno dassanaṃ dullabhaṃ bhavissati, desehi nesaṃ dhamma’’nti āha.
थेरो – ‘‘सत्था मय्हं इद्धिविकुब्बनपुब्बङ्गमं धम्मदेसनं पच्चासीसती’’ति ञत्वा भगवन्तं वन्दित्वा तालप्पमाणं आकासं अब्भुग्गन्त्वा ओरुय्ह दसबलस्स पादे वन्दि, पुन द्वितालप्पमाणं अब्भुग्गन्त्वा ओरुय्ह दसबलस्स पादे वन्दि, एतेनुपायेन सत्ततालप्पमाणं अब्भुग्गन्त्वा अनेकानि पाटिहारियसतानि दस्सेन्तो धम्मकथं आरभि। दिस्समानेनपि कायेन कथेति, अदिस्समानेनपि। उपरिमेन वा हेट्ठिमेन वा उपड्ढकायेन कथेति अदिस्समानेनपि दिस्समानेनपि, कालेन चन्दवण्णं दस्सेति, कालेन सूरियवण्णं, कालेन पब्बतवण्णं, कालेन समुद्दवण्णं, कालेन चक्कवत्तिराजा होति, कालेन वेस्सवणमहाराजा, कालेन सक्को देवराजा, कालेन महाब्रह्माति एवं अनेकानि पाटिहारियसतानि दस्सेन्तो धम्मकथं कथेसि। सकलनगरं सन्निपति। थेरो ओरुय्ह दसबलस्स पादे वन्दित्वा अट्ठासि। अथ नं सत्था आह – ‘‘को नामो अयं सारिपुत्त धम्मपरियायो’’ति। सीहविकीळितो नाम, भन्तेति। तग्घ, सारिपुत्त, सीहविकीळितो तग्घ, सारिपुत्त, सीहविकीळितोति।
Thero – ‘‘satthā mayhaṃ iddhivikubbanapubbaṅgamaṃ dhammadesanaṃ paccāsīsatī’’ti ñatvā bhagavantaṃ vanditvā tālappamāṇaṃ ākāsaṃ abbhuggantvā oruyha dasabalassa pāde vandi, puna dvitālappamāṇaṃ abbhuggantvā oruyha dasabalassa pāde vandi, etenupāyena sattatālappamāṇaṃ abbhuggantvā anekāni pāṭihāriyasatāni dassento dhammakathaṃ ārabhi. Dissamānenapi kāyena katheti, adissamānenapi. Uparimena vā heṭṭhimena vā upaḍḍhakāyena katheti adissamānenapi dissamānenapi, kālena candavaṇṇaṃ dasseti, kālena sūriyavaṇṇaṃ, kālena pabbatavaṇṇaṃ, kālena samuddavaṇṇaṃ, kālena cakkavattirājā hoti, kālena vessavaṇamahārājā, kālena sakko devarājā, kālena mahābrahmāti evaṃ anekāni pāṭihāriyasatāni dassento dhammakathaṃ kathesi. Sakalanagaraṃ sannipati. Thero oruyha dasabalassa pāde vanditvā aṭṭhāsi. Atha naṃ satthā āha – ‘‘ko nāmo ayaṃ sāriputta dhammapariyāyo’’ti. Sīhavikīḷito nāma, bhanteti. Taggha, sāriputta, sīhavikīḷito taggha, sāriputta, sīhavikīḷitoti.
थेरो अलत्तकवण्णे हत्थे पसारेत्वा सत्थु सुवण्णकच्छपसदिसे पादे गोप्फकेसु गहेत्वा – ‘‘भन्ते, इमेसं पादानं वन्दनत्थाय कप्पसतसहस्साधिकं असङ्ख्येय्यं पारमियो पूरिता, सो मे मनोरथो मत्थकं पत्तो, इतो दानि पट्ठाय पटिसन्धिवसेन न पुन एकट्ठाने सन्निपातो समागमो अत्थि, छिन्नो एस विस्सासो, अनेकेहि बुद्धसतसहस्सेहि पविट्ठं अजरं अमरं खेमं सुखं सीतलं अभयं निब्बानपुरं पविसिस्सामि, सचे मे किञ्चि कायिकं वा वाचसिकं वा न रोचेथ, खमथ तं भगवा, गमनकालो मय्ह’’न्ति। खमामि ते, सारिपुत्त, न खो पन ते किञ्चि कायिकं वा वाचसिकं वा मय्हं अरुच्चनकं अत्थि, यस्स दानि त्वं, सारिपुत्त, कालं मञ्ञसीति।
Thero alattakavaṇṇe hatthe pasāretvā satthu suvaṇṇakacchapasadise pāde gopphakesu gahetvā – ‘‘bhante, imesaṃ pādānaṃ vandanatthāya kappasatasahassādhikaṃ asaṅkhyeyyaṃ pāramiyo pūritā, so me manoratho matthakaṃ patto, ito dāni paṭṭhāya paṭisandhivasena na puna ekaṭṭhāne sannipāto samāgamo atthi, chinno esa vissāso, anekehi buddhasatasahassehi paviṭṭhaṃ ajaraṃ amaraṃ khemaṃ sukhaṃ sītalaṃ abhayaṃ nibbānapuraṃ pavisissāmi, sace me kiñci kāyikaṃ vā vācasikaṃ vā na rocetha, khamatha taṃ bhagavā, gamanakālo mayha’’nti. Khamāmi te, sāriputta, na kho pana te kiñci kāyikaṃ vā vācasikaṃ vā mayhaṃ aruccanakaṃ atthi, yassa dāni tvaṃ, sāriputta, kālaṃ maññasīti.
इति भगवता अनुञ्ञातसमनन्तरं सत्थु पादे वन्दित्वा उट्ठितमत्ते आयस्मन्ते सारिपुत्ते सिनेरुचक्कवाळहिमवन्तपरिभण्डपब्बते धारयमानापि – ‘‘अज्ज इमं गुणरासिं धारेतुं न सक्कोमी’’ति वदन्ती विय एकप्पहारेनेव विरवमाना महापथवी याव उदकपरियन्ता अकम्पि, आकासे देवदुन्दुभियो फलिंसु, महामेघो उट्ठहित्वा पोक्खरवस्सं वस्सि।
Iti bhagavatā anuññātasamanantaraṃ satthu pāde vanditvā uṭṭhitamatte āyasmante sāriputte sinerucakkavāḷahimavantaparibhaṇḍapabbate dhārayamānāpi – ‘‘ajja imaṃ guṇarāsiṃ dhāretuṃ na sakkomī’’ti vadantī viya ekappahāreneva viravamānā mahāpathavī yāva udakapariyantā akampi, ākāse devadundubhiyo phaliṃsu, mahāmegho uṭṭhahitvā pokkharavassaṃ vassi.
सत्था – ‘‘धम्मसेनापतिं पटिपादेस्सामी’’ति धम्मासना वुट्ठाय गन्धकुटिअभिमुखो गन्त्वा मणिफलके अट्ठासि। थेरो तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा चतूसु ठानेसु वन्दित्वा – ‘‘भगवा इतो कप्पसतसहस्साधिकस्स असङ्ख्येय्यस्स उपरि अनोमदस्सीसम्मासम्बुद्धस्स पादमूले निपज्जित्वा तुम्हाकं दस्सनं पत्थेसिं, सा मे पत्थना समिद्धा, दिट्ठा तुम्हे, तं पठमदस्सनं, इदं पच्छिमदस्सनं। पुन तुम्हाकं दस्सनं नत्थी’’ति वत्वा दसनखसमोधानसमुज्जलं अञ्जलिं पग्गय्ह याव दस्सनविसया अभिमुखोव पटिक्कमित्वा वन्दित्वा पक्कामि। पुन महापथवी धारेतुं असक्कोन्ती उदकपरियन्तं कत्वा अकम्पि।
Satthā – ‘‘dhammasenāpatiṃ paṭipādessāmī’’ti dhammāsanā vuṭṭhāya gandhakuṭiabhimukho gantvā maṇiphalake aṭṭhāsi. Thero tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā catūsu ṭhānesu vanditvā – ‘‘bhagavā ito kappasatasahassādhikassa asaṅkhyeyyassa upari anomadassīsammāsambuddhassa pādamūle nipajjitvā tumhākaṃ dassanaṃ patthesiṃ, sā me patthanā samiddhā, diṭṭhā tumhe, taṃ paṭhamadassanaṃ, idaṃ pacchimadassanaṃ. Puna tumhākaṃ dassanaṃ natthī’’ti vatvā dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ paggayha yāva dassanavisayā abhimukhova paṭikkamitvā vanditvā pakkāmi. Puna mahāpathavī dhāretuṃ asakkontī udakapariyantaṃ katvā akampi.
भगवा परिवारेत्वा ठिते भिक्खू आह – ‘‘अनुगच्छथ, भिक्खवे, तुम्हाकं जेट्ठभातिक’’न्ति। तस्मिं खणे चतस्सोपि परिसा सम्मासम्बुद्धं एककंयेव जेतवने ओहाय निरवसेसा निक्खमिंसु। सावत्थिनगरवासिनोपि – ‘‘सारिपुत्तत्थेरो किर सम्मासम्बुद्धं आपुच्छित्वा परिनिब्बायितुकामो निक्खन्तो, पस्सिस्साम न’’न्ति नगरद्वारानि निरोकासानि करोन्ता निक्खमित्वा गन्धमालादिहत्था केसे विकिरित्वा – ‘‘इदानि मयं कहं महापञ्ञो निसिन्नो, कहं धम्मसेनापति निसिन्नो’’ति पुच्छन्ता – ‘‘कस्स सन्तिकं गमिस्साम, कस्स हत्थे सत्थारं ठपेत्वा थेरो पक्कन्तो’’तिआदिना नयेन परिदेवन्ता रोदन्ता थेरं अनुबन्धिंसु।
Bhagavā parivāretvā ṭhite bhikkhū āha – ‘‘anugacchatha, bhikkhave, tumhākaṃ jeṭṭhabhātika’’nti. Tasmiṃ khaṇe catassopi parisā sammāsambuddhaṃ ekakaṃyeva jetavane ohāya niravasesā nikkhamiṃsu. Sāvatthinagaravāsinopi – ‘‘sāriputtatthero kira sammāsambuddhaṃ āpucchitvā parinibbāyitukāmo nikkhanto, passissāma na’’nti nagaradvārāni nirokāsāni karontā nikkhamitvā gandhamālādihatthā kese vikiritvā – ‘‘idāni mayaṃ kahaṃ mahāpañño nisinno, kahaṃ dhammasenāpati nisinno’’ti pucchantā – ‘‘kassa santikaṃ gamissāma, kassa hatthe satthāraṃ ṭhapetvā thero pakkanto’’tiādinā nayena paridevantā rodantā theraṃ anubandhiṃsu.
थेरो महापञ्ञाय ठितत्ता – ‘‘सब्बेसं अनतिक्कमनीयो एस मग्गो’’ति महाजनं ओवदित्वा – ‘‘तुम्हेपि, आवुसो, तिट्ठथ, मा दसबले पमादं आपज्जित्था’’ति भिक्खुसङ्घम्पि निवत्तेत्वा अत्तनो परिसायेव सद्धिं पक्कामि। येपि मनुस्सा – ‘‘पुब्बे अय्यो पच्चागमनचारिकं चरति, इदं इदानि गमनं न पुन पच्चागमनाया’’ति परिदेवन्ता अनुबन्धिंसुयेव। तेपि – ‘‘अप्पमत्ता, आवुसो, होथ, एवंभाविनो नाम सङ्खारा’’ति निवत्तेसि।
Thero mahāpaññāya ṭhitattā – ‘‘sabbesaṃ anatikkamanīyo esa maggo’’ti mahājanaṃ ovaditvā – ‘‘tumhepi, āvuso, tiṭṭhatha, mā dasabale pamādaṃ āpajjitthā’’ti bhikkhusaṅghampi nivattetvā attano parisāyeva saddhiṃ pakkāmi. Yepi manussā – ‘‘pubbe ayyo paccāgamanacārikaṃ carati, idaṃ idāni gamanaṃ na puna paccāgamanāyā’’ti paridevantā anubandhiṃsuyeva. Tepi – ‘‘appamattā, āvuso, hotha, evaṃbhāvino nāma saṅkhārā’’ti nivattesi.
अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो सब्बत्थ एकरत्तिवासेन अन्तरामग्गे सत्ताहं मनुस्सानं सङ्गहं करोन्तो सायं नालकगामं पत्वा गामद्वारे निग्रोधरुक्खमूले अट्ठासि। अथ उपरेवतो नाम थेरस्स भागिनेय्यो बहिगामं गच्छन्तो थेरं दिस्वा उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा अट्ठासि। थेरो तं आह – ‘‘अत्थि गेहे ते अय्यिका’’ति। आम भन्तेति। गच्छ अम्हाकं इधागतभावं आरोचेहि। ‘‘कस्मा आगतो’’ति च वुत्ते – ‘‘अज्ज किर एकदिवसं अन्तोगामे वसिस्सति, जातोवरकं पटिजग्गथ, पञ्चन्नञ्च किर भिक्खुसतानं वसनट्ठानं जानाथा’’ति। सो गन्त्वा – ‘‘अय्यिके मय्हं मातुलो आगतो’’ति आह। इदानि कुहिन्ति? गामद्वारेति। एककोव, अञ्ञोपि कोचि अत्थीति? अत्थि पञ्चसता भिक्खूति। किंकारणा आगतोति? सो तं पवत्तिं आरोचेसि। ब्राह्मणी – ‘‘किं नु खो एत्तकानं वसनट्ठानं पटिजग्गापेति , दहरकाले पब्बजित्वा महल्लककाले गिही होतुकामो’’ति चिन्तेन्ती जातोवरकं पटिजग्गापेत्वा पञ्चसतानं वसनट्ठानं कारेत्वा दण्डदीपिका जालेत्वा थेरस्स पाहेसि।
Atha kho āyasmā sāriputto sabbattha ekarattivāsena antarāmagge sattāhaṃ manussānaṃ saṅgahaṃ karonto sāyaṃ nālakagāmaṃ patvā gāmadvāre nigrodharukkhamūle aṭṭhāsi. Atha uparevato nāma therassa bhāgineyyo bahigāmaṃ gacchanto theraṃ disvā upasaṅkamitvā vanditvā aṭṭhāsi. Thero taṃ āha – ‘‘atthi gehe te ayyikā’’ti. Āma bhanteti. Gaccha amhākaṃ idhāgatabhāvaṃ ārocehi. ‘‘Kasmā āgato’’ti ca vutte – ‘‘ajja kira ekadivasaṃ antogāme vasissati, jātovarakaṃ paṭijaggatha, pañcannañca kira bhikkhusatānaṃ vasanaṭṭhānaṃ jānāthā’’ti. So gantvā – ‘‘ayyike mayhaṃ mātulo āgato’’ti āha. Idāni kuhinti? Gāmadvāreti. Ekakova, aññopi koci atthīti? Atthi pañcasatā bhikkhūti. Kiṃkāraṇā āgatoti? So taṃ pavattiṃ ārocesi. Brāhmaṇī – ‘‘kiṃ nu kho ettakānaṃ vasanaṭṭhānaṃ paṭijaggāpeti , daharakāle pabbajitvā mahallakakāle gihī hotukāmo’’ti cintentī jātovarakaṃ paṭijaggāpetvā pañcasatānaṃ vasanaṭṭhānaṃ kāretvā daṇḍadīpikā jāletvā therassa pāhesi.
थेरो भिक्खूहि सद्धिं पासादं आरुय्ह जातोवरकं पविसित्वा निसीदि, निसीदित्वा ‘‘तुम्हाकं वसनट्ठानं गच्छथा’’ति भिक्खू उय्योजेसि। तेसु गतमत्तेसुयेव थेरस्स खरो आबाधो उप्पज्जि, लोहितपक्खन्दिका मारणन्तिका वेदना वत्तन्ति। एकं भाजनं पविसति, एकं निक्खमति। ब्राह्मणी – ‘‘मम पुत्तस्स पवत्ति मय्हं न रुच्चती’’ति अत्तनो वसनगब्भद्वारं निस्साय अट्ठासि।
Thero bhikkhūhi saddhiṃ pāsādaṃ āruyha jātovarakaṃ pavisitvā nisīdi, nisīditvā ‘‘tumhākaṃ vasanaṭṭhānaṃ gacchathā’’ti bhikkhū uyyojesi. Tesu gatamattesuyeva therassa kharo ābādho uppajji, lohitapakkhandikā māraṇantikā vedanā vattanti. Ekaṃ bhājanaṃ pavisati, ekaṃ nikkhamati. Brāhmaṇī – ‘‘mama puttassa pavatti mayhaṃ na ruccatī’’ti attano vasanagabbhadvāraṃ nissāya aṭṭhāsi.
चत्तारो महाराजानो ‘‘धम्मसेनापति कुहिं विहरती’’ति ओलोकेन्ता नालकगामे जातोवरके परिनिब्बानमञ्चे निपन्नो, पच्छिमदस्सनं गमिस्सामा’’ति आगम्म वन्दित्वा अट्ठंसु। के तुम्हेति? महाराजानो भन्तेति। कस्मा आगतत्थाति? गिलानुपट्ठाका भविस्सामाति। ‘‘होतु, अत्थि गिलानुपट्ठाको, गच्छथ तुम्हे’’ति उय्योजेसि। तेसं गतावसाने तेनेव नयेन सक्को देवानमिन्दो। तस्मिं गते महाब्रह्मा च आगमिंसु। तेपि तथेव थेरो उय्योजेसि।
Cattāro mahārājāno ‘‘dhammasenāpati kuhiṃ viharatī’’ti olokentā nālakagāme jātovarake parinibbānamañce nipanno, pacchimadassanaṃ gamissāmā’’ti āgamma vanditvā aṭṭhaṃsu. Ke tumheti? Mahārājāno bhanteti. Kasmā āgatatthāti? Gilānupaṭṭhākā bhavissāmāti. ‘‘Hotu, atthi gilānupaṭṭhāko, gacchatha tumhe’’ti uyyojesi. Tesaṃ gatāvasāne teneva nayena sakko devānamindo. Tasmiṃ gate mahābrahmā ca āgamiṃsu. Tepi tatheva thero uyyojesi.
ब्राह्मणी देवतानं आगमनञ्च गमनञ्च दिस्वा ‘‘के नु खो एते मम पुत्तं वन्दित्वा गच्छन्ती’’ति थेरस्स गब्भद्वारं गन्त्वा ‘‘तात, चुन्द, का पवत्ती’’ति पुच्छि। सो तं पवत्तिं आचिक्खित्वा ‘‘महाउपासिका, भन्ते, आगता’’ति आह। थेरो ‘‘कस्मा अवेलाय आगता’’ति पुच्छि। सा ‘‘तुय्हं, तात, दस्सनत्थाया’’ति वत्वा ‘‘तात, पठमं के आगता’’ति पुच्छि। चत्तारो महाराजानो उपासिकेति। तात, त्वं चतूहि महाराजेहि महन्ततरोति? आरामिकसदिसा एते उपासिके, अम्हाकं सत्थु पटिसन्धिग्गहणतो पट्ठाय खग्गहत्था हुत्वा आरक्खं अकंसूति। तेसं तात गतावसाने को आगतोति? सक्को देवानमिन्दोति। देवराजतोपि त्वं तात महन्ततरोति? भण्डग्गाहकसामणेरसदिसो एस उपासिके, अम्हाकं सत्थु तावतिंसतो ओतरणकाले पत्तचीवरं गहेत्वा ओतिण्णोति। तस्स तात गतावसाने जोतयमानो विय को आगतोति? उपासिके, तुय्हं भगवा च सत्था च महाब्रह्मा नाम एसोति। मय्हं भगवतो महाब्रह्मतोपि त्वं, तात, महन्ततरोति? आम उपासिके, एते नाम किर अम्हाकं सत्थु जातदिवसे चत्तारो महाब्रह्मानो महापुरिसं सुवण्णजालेन पटिग्गण्हिंसूति।
Brāhmaṇī devatānaṃ āgamanañca gamanañca disvā ‘‘ke nu kho ete mama puttaṃ vanditvā gacchantī’’ti therassa gabbhadvāraṃ gantvā ‘‘tāta, cunda, kā pavattī’’ti pucchi. So taṃ pavattiṃ ācikkhitvā ‘‘mahāupāsikā, bhante, āgatā’’ti āha. Thero ‘‘kasmā avelāya āgatā’’ti pucchi. Sā ‘‘tuyhaṃ, tāta, dassanatthāyā’’ti vatvā ‘‘tāta, paṭhamaṃ ke āgatā’’ti pucchi. Cattāro mahārājāno upāsiketi. Tāta, tvaṃ catūhi mahārājehi mahantataroti? Ārāmikasadisā ete upāsike, amhākaṃ satthu paṭisandhiggahaṇato paṭṭhāya khaggahatthā hutvā ārakkhaṃ akaṃsūti. Tesaṃ tāta gatāvasāne ko āgatoti? Sakko devānamindoti. Devarājatopi tvaṃ tāta mahantataroti? Bhaṇḍaggāhakasāmaṇerasadiso esa upāsike, amhākaṃ satthu tāvatiṃsato otaraṇakāle pattacīvaraṃ gahetvā otiṇṇoti. Tassa tāta gatāvasāne jotayamāno viya ko āgatoti? Upāsike, tuyhaṃ bhagavā ca satthā ca mahābrahmā nāma esoti. Mayhaṃ bhagavato mahābrahmatopi tvaṃ, tāta, mahantataroti? Āma upāsike, ete nāma kira amhākaṃ satthu jātadivase cattāro mahābrahmāno mahāpurisaṃ suvaṇṇajālena paṭiggaṇhiṃsūti.
अथ ब्राह्मणिया – ‘‘पुत्तस्स ताव मे अयं आनुभावो, कीदिसो वत मय्हं पुत्तस्स भगवतो सत्थु आनुभावो भविस्सती’’ति चिन्तयन्तिया सहसा पञ्चवण्णा पीति उप्पज्जित्वा सकलसरीरं फरि। थेरो – ‘‘उप्पन्नं मे मातु पीतिसोमनस्सं, अयं दानि कालो धम्मदेसनाया’’ति चिन्तेत्वा ‘‘किं चिन्तेसि महाउपासिके’’ति आह। सा ‘‘पुत्तस्स ताव मे अयं गुणो, सत्थु पनस्स कीदिसो भविस्सतीति इदं, तात, चिन्तेमी’’ति आह। महाउपासिके, मय्हं सत्थुजातक्खणे महाभिनिक्खमने सम्बोधियं धम्मचक्कप्पवत्तने च दससहस्सिलोकधातु कम्पित्थ। सीलेन समाधिना पञ्ञाय विमुत्तिया विमुत्तिञाणदस्सनेन समो नाम नत्थि, इतिपि सो भगवाति वित्थारेत्वा बुद्धगुणपटिसंयुत्तं धम्मदेसनं कथेसि।
Atha brāhmaṇiyā – ‘‘puttassa tāva me ayaṃ ānubhāvo, kīdiso vata mayhaṃ puttassa bhagavato satthu ānubhāvo bhavissatī’’ti cintayantiyā sahasā pañcavaṇṇā pīti uppajjitvā sakalasarīraṃ phari. Thero – ‘‘uppannaṃ me mātu pītisomanassaṃ, ayaṃ dāni kālo dhammadesanāyā’’ti cintetvā ‘‘kiṃ cintesi mahāupāsike’’ti āha. Sā ‘‘puttassa tāva me ayaṃ guṇo, satthu panassa kīdiso bhavissatīti idaṃ, tāta, cintemī’’ti āha. Mahāupāsike, mayhaṃ satthujātakkhaṇe mahābhinikkhamane sambodhiyaṃ dhammacakkappavattane ca dasasahassilokadhātu kampittha. Sīlena samādhinā paññāya vimuttiyā vimuttiñāṇadassanena samo nāma natthi, itipi so bhagavāti vitthāretvā buddhaguṇapaṭisaṃyuttaṃ dhammadesanaṃ kathesi.
ब्राह्मणी पियपुत्तस्स धम्मदेसनापरियोसाने सोतापत्तिफले पतिट्ठाय पुत्तं आह – ‘‘तात उपतिस्स, कस्मा एवमकासि, एवरूपं नाम अमतं मय्हं एत्तकं कालं न अदासी’’ति। थेरो – ‘‘दिन्नं दानि मे मातु रूपसारिया ब्राह्मणिया पोसावनिकमूलं, एत्तकेन वट्टिस्सती’’ति चिन्तेत्वा – ‘‘गच्छ महाउपसिके’’ति ब्राह्मणिं उय्योजेत्वा – ‘‘चुन्द का वेला’’ति आह। बलवपच्चूसकालो, भन्तेति। भिक्खुसङ्घं सन्निपातेहीति। सन्निपतितो भन्ते भिक्खुसङ्घोति। ‘‘मं उक्खिपित्वा निसीदापेहि चुन्दा’’ति उक्खिपित्वा निसीदापेसि।
Brāhmaṇī piyaputtassa dhammadesanāpariyosāne sotāpattiphale patiṭṭhāya puttaṃ āha – ‘‘tāta upatissa, kasmā evamakāsi, evarūpaṃ nāma amataṃ mayhaṃ ettakaṃ kālaṃ na adāsī’’ti. Thero – ‘‘dinnaṃ dāni me mātu rūpasāriyā brāhmaṇiyā posāvanikamūlaṃ, ettakena vaṭṭissatī’’ti cintetvā – ‘‘gaccha mahāupasike’’ti brāhmaṇiṃ uyyojetvā – ‘‘cunda kā velā’’ti āha. Balavapaccūsakālo, bhanteti. Bhikkhusaṅghaṃ sannipātehīti. Sannipatito bhante bhikkhusaṅghoti. ‘‘Maṃ ukkhipitvā nisīdāpehi cundā’’ti ukkhipitvā nisīdāpesi.
थेरो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो चतुचत्तालीसं वो वस्सानि मया सद्धिं विचरन्तानं यं मे कायिकं वा वाचसिकं वा न रोचेथ, तं खमथ आवुसो’’ति। एत्तकं, भन्ते, अम्हाकं छाया विय तुम्हे अमुञ्चित्वा विचरन्तानं अरुच्चनकं नाम नत्थि, तुम्हे पन अम्हाकं खमथाति। अथ थेरो महाचीवरं सङ्कड्ढित्वा मुखं पिधाय दक्खिणेन पस्सेन निपन्नो सत्था विय नव अनुपुब्बसमापत्तियो अनुलोमपटिलोमतो समापज्जित्वा पुन पठमज्झानं आदिं कत्वा याव चतुत्थज्झाना समापज्जि । ततो वुट्ठाय अनन्तरंयेव महापथविं उन्नादेन्तो अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायि।
Thero bhikkhū āmantesi – ‘‘āvuso catucattālīsaṃ vo vassāni mayā saddhiṃ vicarantānaṃ yaṃ me kāyikaṃ vā vācasikaṃ vā na rocetha, taṃ khamatha āvuso’’ti. Ettakaṃ, bhante, amhākaṃ chāyā viya tumhe amuñcitvā vicarantānaṃ aruccanakaṃ nāma natthi, tumhe pana amhākaṃ khamathāti. Atha thero mahācīvaraṃ saṅkaḍḍhitvā mukhaṃ pidhāya dakkhiṇena passena nipanno satthā viya nava anupubbasamāpattiyo anulomapaṭilomato samāpajjitvā puna paṭhamajjhānaṃ ādiṃ katvā yāva catutthajjhānā samāpajji . Tato vuṭṭhāya anantaraṃyeva mahāpathaviṃ unnādento anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi.
उपासिका – ‘‘किं नु खो मे पुत्तो, न किञ्चि कथेती’’ति उट्ठाय पिट्ठिपादे परिमज्जन्ती परिनिब्बुतभावं ञत्वा महासद्दं कुरुमाना पादेसु निपतित्वा – ‘‘तात मयं इतो पुब्बे तव गुणं न जानिम्हा, इदानि पन तं आदिं कत्वा अनेकसते अनेकसहस्से अनेकसतसहस्से भिक्खू इमस्मिं निवेसने निसीदापेत्वा भोजेतुं न लभिम्हा, चीवरेहि अच्छादेतुं न लभिम्हा, विहारसतं विहारसहस्सं कारेतुं न लभिम्हा’’ति याव अरुणुग्गमना परिदेवि । अरुणे उग्गतमत्तेयेव सुवण्णकारे पक्कोसापेत्वा सुवण्णगब्भं विवरापेत्वा सुवण्णघटियो महातुलाय तुलापेत्वा – ‘‘पञ्च कूटागारसतानि पञ्च अग्घिकसतानि करोथा’’ति दापेति।
Upāsikā – ‘‘kiṃ nu kho me putto, na kiñci kathetī’’ti uṭṭhāya piṭṭhipāde parimajjantī parinibbutabhāvaṃ ñatvā mahāsaddaṃ kurumānā pādesu nipatitvā – ‘‘tāta mayaṃ ito pubbe tava guṇaṃ na jānimhā, idāni pana taṃ ādiṃ katvā anekasate anekasahasse anekasatasahasse bhikkhū imasmiṃ nivesane nisīdāpetvā bhojetuṃ na labhimhā, cīvarehi acchādetuṃ na labhimhā, vihārasataṃ vihārasahassaṃ kāretuṃ na labhimhā’’ti yāva aruṇuggamanā paridevi . Aruṇe uggatamatteyeva suvaṇṇakāre pakkosāpetvā suvaṇṇagabbhaṃ vivarāpetvā suvaṇṇaghaṭiyo mahātulāya tulāpetvā – ‘‘pañca kūṭāgārasatāni pañca agghikasatāni karothā’’ti dāpeti.
सक्कोपि देवराजा विस्सकम्मदेवपुत्तं आमन्तेत्वा – ‘‘तात धम्मसेनापति परिनिब्बुतो, पञ्च कूटागारसतानि पञ्च अग्घिकसतानि च मापेही’’ति आह। इति उपासिकाय कारितानि च विस्सकम्मेन निम्मितानि च सब्बानिपि द्वेसहस्सानि अहेसुं। ततो नगरमज्झे सारमयं महामण्डपं कारेत्वा मण्डपमज्झे महाकूटागारं ठपेत्वा सेसानि परिवारसङ्खेपेन ठपेत्वा साधुकीळिकं आरभिंसु। देवानं अन्तरे मनुस्सा, मनुस्सानं अन्तरे देवा अहेसुं।
Sakkopi devarājā vissakammadevaputtaṃ āmantetvā – ‘‘tāta dhammasenāpati parinibbuto, pañca kūṭāgārasatāni pañca agghikasatāni ca māpehī’’ti āha. Iti upāsikāya kāritāni ca vissakammena nimmitāni ca sabbānipi dvesahassāni ahesuṃ. Tato nagaramajjhe sāramayaṃ mahāmaṇḍapaṃ kāretvā maṇḍapamajjhe mahākūṭāgāraṃ ṭhapetvā sesāni parivārasaṅkhepena ṭhapetvā sādhukīḷikaṃ ārabhiṃsu. Devānaṃ antare manussā, manussānaṃ antare devā ahesuṃ.
रेवती नाम एका थेरस्स उपट्ठायिका – ‘‘अहं थेरस्स पूजं करिस्सामी’’ति सुवण्णपुप्फानं तयो कुम्भे कारेसि। ‘‘थेरस्स पूजं करिस्सामी’’ति सक्को देवराजा अड्ढतेय्यकोटिनाटकेहि परिवारितो ओतरि। ‘‘सक्को ओतरती’’ति महाजनो पच्छामुखो पटिक्कमि। तत्थ सापि उपासिका पटिक्कममाना गरुभारत्ता एकमन्तं अपसक्कितुं असक्कोन्ती मनुस्सानं अन्तरे पति। मनुस्सा अपस्सन्ता तं मद्दित्वा अगमिंसु। सा तत्थेव कालं कत्वा तावतिंसभवने कनकविमाने निब्बत्ति। निब्बत्तक्खणेयेवस्सा रतनक्खन्धो विय तिगावुतप्पमाणो अत्तभावो अहोसि सट्ठिसकटपूरप्पमाणअलङ्कारपटिमण्डिता अच्छरासहस्सपरिवारिता। अथस्सा दिब्बं सब्बकायिकादासं पुरतो ठपयिंसु । सा अत्तनो सिरिसम्पत्तिं दिस्वा – ‘‘उळारा अयं सम्पत्ति, किं नु खो मे कम्मं कत’’न्ति चिन्तयमाना अद्दस – ‘‘मया सारिपुत्तत्थेरस्स परिनिब्बुतट्ठाने तीहि सुवण्णपुप्फकुम्भेहि पूजा कता, महाजनो मं मद्दित्वा गतो, साहं तत्थ कालं कत्वा इधूपपन्ना, थेरं निस्साय लद्धं इदानि पुञ्ञविपाकं मनुस्सानं कथेस्सामी’’ति सह विमानेनेव ओतरि।
Revatī nāma ekā therassa upaṭṭhāyikā – ‘‘ahaṃ therassa pūjaṃ karissāmī’’ti suvaṇṇapupphānaṃ tayo kumbhe kāresi. ‘‘Therassa pūjaṃ karissāmī’’ti sakko devarājā aḍḍhateyyakoṭināṭakehi parivārito otari. ‘‘Sakko otaratī’’ti mahājano pacchāmukho paṭikkami. Tattha sāpi upāsikā paṭikkamamānā garubhārattā ekamantaṃ apasakkituṃ asakkontī manussānaṃ antare pati. Manussā apassantā taṃ madditvā agamiṃsu. Sā tattheva kālaṃ katvā tāvatiṃsabhavane kanakavimāne nibbatti. Nibbattakkhaṇeyevassā ratanakkhandho viya tigāvutappamāṇo attabhāvo ahosi saṭṭhisakaṭapūrappamāṇaalaṅkārapaṭimaṇḍitā accharāsahassaparivāritā. Athassā dibbaṃ sabbakāyikādāsaṃ purato ṭhapayiṃsu . Sā attano sirisampattiṃ disvā – ‘‘uḷārā ayaṃ sampatti, kiṃ nu kho me kammaṃ kata’’nti cintayamānā addasa – ‘‘mayā sāriputtattherassa parinibbutaṭṭhāne tīhi suvaṇṇapupphakumbhehi pūjā katā, mahājano maṃ madditvā gato, sāhaṃ tattha kālaṃ katvā idhūpapannā, theraṃ nissāya laddhaṃ idāni puññavipākaṃ manussānaṃ kathessāmī’’ti saha vimāneneva otari.
महाजनो दूरतोव दिस्वा – ‘‘किं नु खो द्वे सूरिया उट्ठिता’’ति? ओलोकेन्तो – ‘‘विमाने आगच्छन्ते कूटागारसण्ठानं पञ्ञायति, नायं सूरियो, विमानमेतं एक’’न्ति आह। तम्पि विमानं तावदेव आगन्त्वा थेरस्स दारुचितकमत्थके वेहासं अट्ठासि। देवधीता विमानं आकासेयेव ठपेत्वा पथविं ओतरि। महाजनो – ‘‘का त्वं, अय्ये’’ति? पुच्छि। ‘‘न मं तुम्हे जानाथ, रेवती नामाहं, तीहि सुवण्णपुप्फकुम्भेहि थेरं पूजं कत्वा मनुस्सेहि मद्दिता कालं कत्वा तावतिंसभवने निब्बत्ता, पस्सथ मे सिरिसम्पत्तिं, तुम्हेपि दानि दानानि देथ, पुञ्ञानि करोथा’’ति कुसलकिरियाय वण्णं कथेत्वा थेरस्स चितकं पदक्खिणं कत्वा वन्दित्वा अत्तनो देवट्ठानंयेव गता।
Mahājano dūratova disvā – ‘‘kiṃ nu kho dve sūriyā uṭṭhitā’’ti? Olokento – ‘‘vimāne āgacchante kūṭāgārasaṇṭhānaṃ paññāyati, nāyaṃ sūriyo, vimānametaṃ eka’’nti āha. Tampi vimānaṃ tāvadeva āgantvā therassa dārucitakamatthake vehāsaṃ aṭṭhāsi. Devadhītā vimānaṃ ākāseyeva ṭhapetvā pathaviṃ otari. Mahājano – ‘‘kā tvaṃ, ayye’’ti? Pucchi. ‘‘Na maṃ tumhe jānātha, revatī nāmāhaṃ, tīhi suvaṇṇapupphakumbhehi theraṃ pūjaṃ katvā manussehi madditā kālaṃ katvā tāvatiṃsabhavane nibbattā, passatha me sirisampattiṃ, tumhepi dāni dānāni detha, puññāni karothā’’ti kusalakiriyāya vaṇṇaṃ kathetvā therassa citakaṃ padakkhiṇaṃ katvā vanditvā attano devaṭṭhānaṃyeva gatā.
महाजनोपि सत्ताहं साधुकीळिकं कीळित्वा सब्बगन्धेहि चितकं अकासि, चितका एकूनरतनसतिका अहोसि। थेरस्स सरीरं चितकं आरोपेत्वा उसीरकलापकेहि आलिम्पेसुं। आळाहने सब्बरत्तिं धम्मस्सवनं पवत्ति। अनुरुद्धत्थेरो सब्बगन्धोदकेन थेरस्स चितकं निब्बापेसि। चुन्दत्थेरो धातुयो परिस्सावने पक्खिपित्वा – ‘‘न दानि मया इधेव सक्का ठातुं, मय्हं जेट्ठभातिकस्स धम्मसेनापतिसारिपुत्तत्थेरस्स परिनिब्बुतभावं सम्मासम्बुद्धस्स आरोचेस्सामी’’ति धातुपरिस्सावनं थेरस्स च पत्तचीवरं गहेत्वा सावत्थिं अगमासि। एकट्ठानेपि च द्वे रत्तियो अवसित्वा सब्बत्थ एकरत्तिवासेनेव सावत्थिं पापुणि। तमत्थं दस्सेतुं अथ खो चुन्दो समणुद्देसोतिआदि वुत्तं।
Mahājanopi sattāhaṃ sādhukīḷikaṃ kīḷitvā sabbagandhehi citakaṃ akāsi, citakā ekūnaratanasatikā ahosi. Therassa sarīraṃ citakaṃ āropetvā usīrakalāpakehi ālimpesuṃ. Āḷāhane sabbarattiṃ dhammassavanaṃ pavatti. Anuruddhatthero sabbagandhodakena therassa citakaṃ nibbāpesi. Cundatthero dhātuyo parissāvane pakkhipitvā – ‘‘na dāni mayā idheva sakkā ṭhātuṃ, mayhaṃ jeṭṭhabhātikassa dhammasenāpatisāriputtattherassa parinibbutabhāvaṃ sammāsambuddhassa ārocessāmī’’ti dhātuparissāvanaṃ therassa ca pattacīvaraṃ gahetvā sāvatthiṃ agamāsi. Ekaṭṭhānepi ca dve rattiyo avasitvā sabbattha ekarattivāseneva sāvatthiṃ pāpuṇi. Tamatthaṃ dassetuṃ atha kho cundo samaṇuddesotiādi vuttaṃ.
तत्थ येनायस्मा आनन्दोति येन अत्तनो उपज्झायो धम्मभण्डागारिको आयस्मा आनन्दो, तेनुपसङ्कमि। कस्मा पनेस उजुकं सत्थु सन्तिकं अगन्त्वा थेरस्स सन्तिकं अगमासीति? सत्थरि च थेरे च गारवेन। जेतवनमहाविहारे पोक्खरणियं किरस्स न्हत्वा पच्चुत्तरित्वा सुनिवत्थसुपारुतस्स एतदहोसि – ‘‘बुद्धा नाम महापासाणच्छत्तं विय गरुनो, फणकतसप्प सीहब्यग्घमत्तवरवारणादयो विय च दुरासदा, न सक्का मया उजुकमेव सत्थु सन्तिकं गन्त्वा कथेतुं, कस्स नु खो सन्तिकं गन्तब्ब’’न्ति। ततो चिन्तेसि – ‘‘उपज्झायो मे धम्मभण्डागारिको जेट्ठभातिकत्थेरस्स उत्तमसहायो, तस्स सन्तिकं गन्त्वा तं आदाय सत्थारा सद्धिं कथेस्सामी’’ति सत्थरि चेव थेरे च गारवेन उपसङ्कमि।
Tattha yenāyasmā ānandoti yena attano upajjhāyo dhammabhaṇḍāgāriko āyasmā ānando, tenupasaṅkami. Kasmā panesa ujukaṃ satthu santikaṃ agantvā therassa santikaṃ agamāsīti? Satthari ca there ca gāravena. Jetavanamahāvihāre pokkharaṇiyaṃ kirassa nhatvā paccuttaritvā sunivatthasupārutassa etadahosi – ‘‘buddhā nāma mahāpāsāṇacchattaṃ viya garuno, phaṇakatasappa sīhabyagghamattavaravāraṇādayo viya ca durāsadā, na sakkā mayā ujukameva satthu santikaṃ gantvā kathetuṃ, kassa nu kho santikaṃ gantabba’’nti. Tato cintesi – ‘‘upajjhāyo me dhammabhaṇḍāgāriko jeṭṭhabhātikattherassa uttamasahāyo, tassa santikaṃ gantvā taṃ ādāya satthārā saddhiṃ kathessāmī’’ti satthari ceva there ca gāravena upasaṅkami.
इदमस्स पत्तचीवरन्ति ‘‘अयमस्स परिभोगपत्तो, इदं धातुपरिस्सावन’’न्ति एवं एकेकं आचिक्खि। पाळियं पन ‘‘इदमस्स पत्तचीवर’’न्ति एत्तकमेव वुत्तं। कथापाभतन्ति कथामूलं। मूलञ्हि पाभतन्ति वुच्चति। यथाह –
Idamassa pattacīvaranti ‘‘ayamassa paribhogapatto, idaṃ dhātuparissāvana’’nti evaṃ ekekaṃ ācikkhi. Pāḷiyaṃ pana ‘‘idamassa pattacīvara’’nti ettakameva vuttaṃ. Kathāpābhatanti kathāmūlaṃ. Mūlañhi pābhatanti vuccati. Yathāha –
‘‘अप्पकेनपि मेधावी, पाभतेन विचक्खणो।
‘‘Appakenapi medhāvī, pābhatena vicakkhaṇo;
समुट्ठापेति अत्तानं, अणुं अग्गिंव सन्धम’’न्ति॥ (जा॰ १.१.४)।
Samuṭṭhāpeti attānaṃ, aṇuṃ aggiṃva sandhama’’nti. (jā. 1.1.4);
भगवन्तं दस्सनायाति भगवन्तं दस्सनत्थाय। किं पनिमिना भगवा न दिट्ठपुब्बोति? नो न दिट्ठपुब्बो। अयञ्हि आयस्मा दिवा नव वारे, रत्तिं नव वारेति एकाहं अट्ठारस वारे उपट्ठानमेव गच्छति। दिवसस्स पन सतवारं वा सहस्सवारं वा गन्तुकामो समानोपि न अकारणा गच्छति, एकं पञ्हद्वारं गहेत्वाव गच्छति। सो तंदिवसं तेन कथापाभतेन गन्तुकामो एवमाह। इदमस्स पत्तचीवरन्ति थेरोपि – ‘‘इदं तस्स पत्तचीवरं, इदञ्च धातुपरिस्सावन’’न्ति पाटियेक्कंयेव दस्सेत्वा आचिक्खि।
Bhagavantaṃdassanāyāti bhagavantaṃ dassanatthāya. Kiṃ paniminā bhagavā na diṭṭhapubboti? No na diṭṭhapubbo. Ayañhi āyasmā divā nava vāre, rattiṃ nava vāreti ekāhaṃ aṭṭhārasa vāre upaṭṭhānameva gacchati. Divasassa pana satavāraṃ vā sahassavāraṃ vā gantukāmo samānopi na akāraṇā gacchati, ekaṃ pañhadvāraṃ gahetvāva gacchati. So taṃdivasaṃ tena kathāpābhatena gantukāmo evamāha. Idamassa pattacīvaranti theropi – ‘‘idaṃ tassa pattacīvaraṃ, idañca dhātuparissāvana’’nti pāṭiyekkaṃyeva dassetvā ācikkhi.
सत्था हत्थं पसारेत्वा धातुपरिस्सावनं गहेत्वा हत्थतले ठपेत्वा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘यो सो, भिक्खवे, भिक्खु पुरिमदिवसे अनेकानि पाटिहारियसतानि कत्वा परिनिब्बानं अनुजानापेसि, तस्स इदानि इमा सङ्खवण्णसन्निभा धातुयोव पञ्ञायन्ति, कप्पसतसहस्साधिकं असङ्ख्येय्यं पूरितपारमी एस, भिक्खवे, भिक्खु, मया पवत्तितं धम्मचक्कं अनुपवत्तको एस भिक्खु, पटिलद्धदुतियआसनो एस भिक्खु, पूरितसावकसन्निपातो एस भिक्खु, ठपेत्वा मं दससु चक्कवाळसहस्सेसु पञ्ञाय असदिसो एस भिक्खु, महापञ्ञो एस भिक्खु, पुथुपञ्ञो हासपञ्ञो जवनपञ्ञो तिक्खपञ्ञो निब्बेधिकपञ्ञो एस भिक्खु, अप्पिच्छो एस भिक्खु, सन्तुट्ठो पविवित्तो असंसट्ठो आरद्धवीरियो चोदको पापगरही एस भिक्खु, पञ्च जातिसतानि पटिलद्धमहासम्पत्तियो पहाय पब्बजितो एस भिक्खु, मम सासने पथवीसमखन्तिको एस भिक्खु, छिन्नविसाणउसभसदिसो एस भिक्खु, चण्डालपुत्तसदिसनीचचित्तो एस भिक्खु। पस्सथ, भिक्खवे, महापञ्ञस्स धातुयो, पस्सथ, भिक्खवे, पुथुपञ्ञस्स हासपञ्ञस्स जवनपञ्ञस्स तिक्खपञ्ञस्स निब्बेधिकपञ्ञस्स अप्पिच्छस्स सन्तुट्ठस्स पविवित्तस्स असंसट्ठस्स आरद्धवीरियस्स , चोदकस्स, पस्सथ, भिक्खवे, पापगरहिस्स धातुयोति।
Satthā hatthaṃ pasāretvā dhātuparissāvanaṃ gahetvā hatthatale ṭhapetvā bhikkhū āmantesi – ‘‘yo so, bhikkhave, bhikkhu purimadivase anekāni pāṭihāriyasatāni katvā parinibbānaṃ anujānāpesi, tassa idāni imā saṅkhavaṇṇasannibhā dhātuyova paññāyanti, kappasatasahassādhikaṃ asaṅkhyeyyaṃ pūritapāramī esa, bhikkhave, bhikkhu, mayā pavattitaṃ dhammacakkaṃ anupavattako esa bhikkhu, paṭiladdhadutiyaāsano esa bhikkhu, pūritasāvakasannipāto esa bhikkhu, ṭhapetvā maṃ dasasu cakkavāḷasahassesu paññāya asadiso esa bhikkhu, mahāpañño esa bhikkhu, puthupañño hāsapañño javanapañño tikkhapañño nibbedhikapañño esa bhikkhu, appiccho esa bhikkhu, santuṭṭho pavivitto asaṃsaṭṭho āraddhavīriyo codako pāpagarahī esa bhikkhu, pañca jātisatāni paṭiladdhamahāsampattiyo pahāya pabbajito esa bhikkhu, mama sāsane pathavīsamakhantiko esa bhikkhu, chinnavisāṇausabhasadiso esa bhikkhu, caṇḍālaputtasadisanīcacitto esa bhikkhu. Passatha, bhikkhave, mahāpaññassa dhātuyo, passatha, bhikkhave, puthupaññassa hāsapaññassa javanapaññassa tikkhapaññassa nibbedhikapaññassa appicchassa santuṭṭhassa pavivittassa asaṃsaṭṭhassa āraddhavīriyassa , codakassa, passatha, bhikkhave, pāpagarahissa dhātuyoti.
‘‘यो पब्बजी जातिसतानि पञ्च,
‘‘Yo pabbajī jātisatāni pañca,
पहाय कामानि मनोरमानि।
Pahāya kāmāni manoramāni;
तं वीतरागं सुसमाहितिन्द्रियं,
Taṃ vītarāgaṃ susamāhitindriyaṃ,
परिनिब्बुतं वन्दथ सारिपुत्तं॥
Parinibbutaṃ vandatha sāriputtaṃ.
‘‘खन्तिबलो पथविसमो न कुप्पति,
‘‘Khantibalo pathavisamo na kuppati,
न चापि चित्तस्स वसेन वत्तति।
Na cāpi cittassa vasena vattati;
अनुकम्पको कारुणिको च निब्बुतो,
Anukampako kāruṇiko ca nibbuto,
परिनिब्बुतं वन्दथ सारिपुत्तं॥
Parinibbutaṃ vandatha sāriputtaṃ.
‘‘चण्डालपुत्तो यथा नगरं पविट्ठो,
‘‘Caṇḍālaputto yathā nagaraṃ paviṭṭho,
नीचमनो चरति कळोपिहत्थो।
Nīcamano carati kaḷopihattho;
तथा अयं विहरति सारिपुत्तो,
Tathā ayaṃ viharati sāriputto,
परिनिब्बुतं वन्दथ सारिपुत्तं॥
Parinibbutaṃ vandatha sāriputtaṃ.
‘‘उसभो यथा छिन्नविसाणको,
‘‘Usabho yathā chinnavisāṇako,
अहेठयन्तो चरति पुरन्तरे वने।
Aheṭhayanto carati purantare vane;
तथा अयं विहरति सारिपुत्तो,
Tathā ayaṃ viharati sāriputto,
परिनिब्बुतं वन्दथ सारिपुत्त’’न्ति॥
Parinibbutaṃ vandatha sāriputta’’nti.
इति भगवा पञ्चहि गाथासतेहि थेरस्स वण्णं कथेसि। यथा यथा भगवा थेरस्स वण्णं कथेसि, तथा तथा आनन्दत्थेरो सन्धारेतुं न सक्कोति, बिळारमुखे पक्खन्तकुक्कुटो विय पवेधति। तेनाह अपिच मे, भन्ते, मधुरकजातो विय कायोति सब्बं वित्थारेतब्बं। तत्थ मधुरकजातोतिआदीनं अत्थो वुत्तोयेव। इध पन धम्माति उद्देसपरिपुच्छाधम्मा अधिप्पेता। तस्स हि उद्देसपरिपुच्छाधम्मे अगहिते वा गहेतुं, गहिते वा सज्झायं कातुं चित्तं न पवत्तति। अथ सत्था पञ्चपसादविचित्रानि अक्खीनि उम्मीलेत्वा थेरं ओलोकेन्तो ‘‘अस्सासेस्सामि न’’न्ति अस्सासेन्तो किं नु खो ते, आनन्द, सारिपुत्तोतिआदिमाह।
Iti bhagavā pañcahi gāthāsatehi therassa vaṇṇaṃ kathesi. Yathā yathā bhagavā therassa vaṇṇaṃ kathesi, tathā tathā ānandatthero sandhāretuṃ na sakkoti, biḷāramukhe pakkhantakukkuṭo viya pavedhati. Tenāha apica me, bhante, madhurakajāto viya kāyoti sabbaṃ vitthāretabbaṃ. Tattha madhurakajātotiādīnaṃ attho vuttoyeva. Idha pana dhammāti uddesaparipucchādhammā adhippetā. Tassa hi uddesaparipucchādhamme agahite vā gahetuṃ, gahite vā sajjhāyaṃ kātuṃ cittaṃ na pavattati. Atha satthā pañcapasādavicitrāni akkhīni ummīletvā theraṃ olokento ‘‘assāsessāmi na’’nti assāsento kiṃ nu kho te, ānanda, sāriputtotiādimāha.
तत्थ सीलक्खन्धन्ति लोकियलोकुत्तरसीलं। समाधिपञ्ञासुपि एसेव नयो। विमुत्ति पन लोकुत्तराव। विमुत्तिञाणदस्सनं पच्चवेक्खणञाणं, तं लोकियमेव। ओवादकोति ओवाददायको। ओतिण्णोति ओतिण्णेसु वत्थूसु नानप्पकारेन ओतरणसीलो। विञ्ञापकोति धम्मकथाकाले अत्थञ्च कारणञ्च विञ्ञापेता। सन्दस्सकोति खन्धधातुआयतनवसेन तेसं तेसं धम्मानं दस्सेता। समादपकोति ‘‘इदञ्चिदञ्च गण्हथा’’ति एवं गण्हापको। समुत्तेजकोति अब्भुस्साहको। सम्पहंसकोति पटिलद्धगुणेहि मोदापको जोतापको।
Tattha sīlakkhandhanti lokiyalokuttarasīlaṃ. Samādhipaññāsupi eseva nayo. Vimutti pana lokuttarāva. Vimuttiñāṇadassanaṃ paccavekkhaṇañāṇaṃ, taṃ lokiyameva. Ovādakoti ovādadāyako. Otiṇṇoti otiṇṇesu vatthūsu nānappakārena otaraṇasīlo. Viññāpakoti dhammakathākāle atthañca kāraṇañca viññāpetā. Sandassakoti khandhadhātuāyatanavasena tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ dassetā. Samādapakoti ‘‘idañcidañca gaṇhathā’’ti evaṃ gaṇhāpako. Samuttejakoti abbhussāhako. Sampahaṃsakoti paṭiladdhaguṇehi modāpako jotāpako.
अकिलासु धम्मदेसनायाति धम्मदेसनं आरभित्वा ‘‘सीसं वा मे रुज्जति, हदयं वा कुच्छि वा पिट्ठि वा’’ति एवं ओसक्कनाकारविरहितो निक्किलासु विसारदो एकस्सापि द्विन्नम्पि सीहवेगेनेव पक्खन्दति। अनुग्गाहको सब्रह्मचारीनन्ति पदस्स अत्थो खन्धकवग्गे वित्थारितोव। धम्मोजं धम्मभोगन्ति उभयेनपि धम्मपरिभोगोव कथितो। धम्मानुग्गहन्ति धम्मेन अनुग्गहणं।
Akilāsu dhammadesanāyāti dhammadesanaṃ ārabhitvā ‘‘sīsaṃ vā me rujjati, hadayaṃ vā kucchi vā piṭṭhi vā’’ti evaṃ osakkanākāravirahito nikkilāsu visārado ekassāpi dvinnampi sīhavegeneva pakkhandati. Anuggāhako sabrahmacārīnanti padassa attho khandhakavagge vitthāritova. Dhammojaṃ dhammabhoganti ubhayenapi dhammaparibhogova kathito. Dhammānuggahanti dhammena anuggahaṇaṃ.
सत्था ‘‘अतिविय अयं भिक्खु किलमती’’ति पुन तं अस्सासेन्तो ननु तं, आनन्द, मयातिआदिमाह। तत्थ पियेहि मनापेहीति मातापिताभाताभगिनीआदिकेहि जातिया नानाभावो, मरणेन विनाभावो, भवेन अञ्ञथाभावो। तं कुतेत्थ, आनन्द, लब्भाति तन्ति तस्मा। यस्मा सब्बेहि पियेहि मनापेहि नानाभावो, तस्मा दस पारमियो पूरेत्वापि सम्बोधिं पत्वापि धम्मचक्कं पवत्तेत्वापि यमकपाटिहारियं दस्सेत्वापि देवोरोहनं कत्वापि यं तं जातं भूतं सङ्खतं पलोकधम्मं, तं तथागतस्सापि सरीरं मा पलुज्जीति नेतं ठानं विज्जति, रोदन्तेनपि कन्दन्तेनपि न सक्का तं कारणं लद्धुन्ति। सो पलुज्जेय्याति सो भिज्जेय्य।
Satthā ‘‘ativiya ayaṃ bhikkhu kilamatī’’ti puna taṃ assāsento nanu taṃ, ānanda, mayātiādimāha. Tattha piyehi manāpehīti mātāpitābhātābhaginīādikehi jātiyā nānābhāvo, maraṇena vinābhāvo, bhavena aññathābhāvo. Taṃ kutettha, ānanda, labbhāti tanti tasmā. Yasmā sabbehi piyehi manāpehi nānābhāvo, tasmā dasa pāramiyo pūretvāpi sambodhiṃ patvāpi dhammacakkaṃ pavattetvāpi yamakapāṭihāriyaṃ dassetvāpi devorohanaṃ katvāpi yaṃ taṃ jātaṃ bhūtaṃ saṅkhataṃ palokadhammaṃ, taṃ tathāgatassāpi sarīraṃ mā palujjīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati, rodantenapi kandantenapi na sakkā taṃ kāraṇaṃ laddhunti. So palujjeyyāti so bhijjeyya.
एवमेव खोति एत्थ योजनसतुब्बेधो महाजम्बुरुक्खो विय भिक्खुसङ्घो तस्स दक्खिणदिसं गतो पञ्ञासयोजनिको महाखन्धो विय धम्मसेनापति। तस्मिं महाखन्धे भिन्ने ततो पट्ठाय अनुपुब्बेन वड्ढित्वा पुप्फफलादीहि तं ठानं पूरेतुं समत्थस्स अञ्ञस्स खन्धस्स अभावो विय थेरे परिनिब्बुते सोळसन्नं पञ्ञानं मत्थकं पत्तस्स अञ्ञस्स दक्खिणासने निसीदनसमत्थस्स सारिपुत्तसदिसस्स भिक्खुनो अभावो। ताय परिभिन्नाय सो रुक्खो विय भिक्खुसङ्घो खन्धोत्वेव जातोति वेदितब्बो। तस्माति यस्मा सब्बं सङ्खतं पलोकधम्मं, तं मा पलुज्जीति न सक्का लद्धुं, तस्मा।
Evameva khoti ettha yojanasatubbedho mahājamburukkho viya bhikkhusaṅgho tassa dakkhiṇadisaṃ gato paññāsayojaniko mahākhandho viya dhammasenāpati. Tasmiṃ mahākhandhe bhinne tato paṭṭhāya anupubbena vaḍḍhitvā pupphaphalādīhi taṃ ṭhānaṃ pūretuṃ samatthassa aññassa khandhassa abhāvo viya there parinibbute soḷasannaṃ paññānaṃ matthakaṃ pattassa aññassa dakkhiṇāsane nisīdanasamatthassa sāriputtasadisassa bhikkhuno abhāvo. Tāya paribhinnāya so rukkho viya bhikkhusaṅgho khandhotveva jātoti veditabbo. Tasmāti yasmā sabbaṃ saṅkhataṃ palokadhammaṃ, taṃ mā palujjīti na sakkā laddhuṃ, tasmā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ३. चुन्दसुत्तं • 3. Cundasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / ३. चुन्दसुत्तवण्णना • 3. Cundasuttavaṇṇanā
