| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
३. कोसलसंयुत्तं
3. Kosalasaṃyuttaṃ
१. पठमवग्गो
1. Paṭhamavaggo
१. दहरसुत्तवण्णना
1. Daharasuttavaṇṇanā
११२. भगवता सद्धिं सम्मोदीति भगवतो गुणे अजानन्तो कोसलराजा अत्तनो खत्तियमानेन केवलं भगवता सद्धिं सम्मोदि। पठमागते हि सत्थरि तस्स सम्मोदिताकारं दस्सेतुं ‘‘यथा’’तिआदि वुत्तं। यथा खमनीयादीनि पुच्छन्तोति यथा भगवा ‘‘कच्चि ते, महाराज, खमनीयं, कच्चि यापनीय’’न्तिआदिना तेन रञ्ञा सद्धिं पठमं पवत्तमोदो अहोसि पुब्बभासिताय, तदनुकरणेन एवं सोपि राजा भगवता सद्धिं समप्पवत्तमोदो अहोसीति योजना। तं पन समप्पवत्तमोदनं उपमाय दस्सेतुं ‘‘सीतोदकं विया’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सम्मोदितन्ति संसन्दितं एकीभावन्ति सम्मोदनकिरियाय समानतं एकरूपतं, खमनीयन्ति ‘‘इदं चतुचक्कं नवद्वारं सरीरयन्तं दुक्खबहुलताय सभावतो दुस्सहं, कच्चि खमितुं सक्कुणेय्य’’न्ति पुच्छति। यापनीयन्ति पच्चयायत्तवुत्तिकं चिरपबन्धसङ्खाताय यापनाय कच्चि यापेतुं सक्कुणेय्यं। सीसरोगादिआबाधाभावेन कच्चि अप्पाबाधं। दुक्खजीविकाभावेन कच्चि अप्पातङ्कं। तंतंकिच्चकरणे उट्ठानसुखताय कच्चि लहुट्ठानं। तदनुरूपबलयोगतो कच्चि बलं। सुखविहारसम्भवेन कच्चि फासुविहारो अत्थीति तत्थ तत्थ कच्चि-सद्दं योजेत्वा अत्थो वेदितब्बो। बलवप्पत्ता पीति पीतियेव। तरुणपीति पामोज्जं। सम्मोदनं जनेति करोतीति सम्मोदनीयं। सम्मोदितब्बतो सम्मोदनीयन्ति इमं पन अत्थं दस्सेन्तो ‘‘सम्मोदितुं युत्तभावतो’’ति आह। सरितब्बभावतोति अनुस्सरितब्बभावतो। ‘‘सरणीय’’न्ति वत्तब्बे दीघं कत्वा ‘‘सारणीय’’न्ति वुत्तं।
112.Bhagavatāsaddhiṃ sammodīti bhagavato guṇe ajānanto kosalarājā attano khattiyamānena kevalaṃ bhagavatā saddhiṃ sammodi. Paṭhamāgate hi satthari tassa sammoditākāraṃ dassetuṃ ‘‘yathā’’tiādi vuttaṃ. Yathā khamanīyādīni pucchantoti yathā bhagavā ‘‘kacci te, mahārāja, khamanīyaṃ, kacci yāpanīya’’ntiādinā tena raññā saddhiṃ paṭhamaṃ pavattamodo ahosi pubbabhāsitāya, tadanukaraṇena evaṃ sopi rājā bhagavatā saddhiṃ samappavattamodo ahosīti yojanā. Taṃ pana samappavattamodanaṃ upamāya dassetuṃ ‘‘sītodakaṃ viyā’’tiādi vuttaṃ. Tattha sammoditanti saṃsanditaṃ ekībhāvanti sammodanakiriyāya samānataṃ ekarūpataṃ, khamanīyanti ‘‘idaṃ catucakkaṃ navadvāraṃ sarīrayantaṃ dukkhabahulatāya sabhāvato dussahaṃ, kacci khamituṃ sakkuṇeyya’’nti pucchati. Yāpanīyanti paccayāyattavuttikaṃ cirapabandhasaṅkhātāya yāpanāya kacci yāpetuṃ sakkuṇeyyaṃ. Sīsarogādiābādhābhāvena kacci appābādhaṃ. Dukkhajīvikābhāvena kacci appātaṅkaṃ. Taṃtaṃkiccakaraṇe uṭṭhānasukhatāya kacci lahuṭṭhānaṃ. Tadanurūpabalayogato kacci balaṃ. Sukhavihārasambhavena kacci phāsuvihāro atthīti tattha tattha kacci-saddaṃ yojetvā attho veditabbo. Balavappattā pīti pītiyeva. Taruṇapīti pāmojjaṃ. Sammodanaṃ janeti karotīti sammodanīyaṃ. Sammoditabbato sammodanīyanti imaṃ pana atthaṃ dassento ‘‘sammodituṃ yuttabhāvato’’ti āha. Saritabbabhāvatoti anussaritabbabhāvato. ‘‘Saraṇīya’’nti vattabbe dīghaṃ katvā ‘‘sāraṇīya’’nti vuttaṃ.
सुय्यमानसुखतोति आपाथमधुरतं आह, अनुस्सरियमानसुखतोति विमद्दरमणीयतं। ब्यञ्जनपरिसुद्धतायाति सभावनिरुत्तिभावेन तस्सा कथाय वचनचातुरियमाह, अत्थपरिसुद्धतायाति अत्थस्स निरुपक्किलेसतं। अनेकेहि परियायेहीति अनेकेहि कारणेहि। अदिट्ठत्ताति उपसङ्कमनवसेन अदिट्ठत्ता। गुणागुणवसेनाति गुणवसेन गम्भीरभावं वा अगुणवसेन उत्तानभावं वा। ओवट्टिकसारं कत्वाति ओवट्टिकाय गहेतब्बसारवत्थुं कत्वा। लोकनिस्सरणभवोक्कन्तिपञ्हन्ति लोकतो निस्सटभावपञ्हञ्चेव आदितो भवोक्कमनपञ्हञ्च। सत्थु सम्मासम्बुद्धतं पुच्छन्तो हि ‘‘किं भवं गोतमो सब्बलोकतो निस्सटो, सब्बसत्तेहि च जेट्ठो’’ति? पुच्छति नाम। यथा हि सत्थु सम्मासम्बुद्धताय लोकतो निस्सटता विञ्ञायति, एवं सब्बसत्तेहि जेट्ठभावतो सेट्ठभावतो। स्वायमत्थो अग्गपसादसुत्तादीहि (इतिवु॰ ९०; अ॰ नि॰ ४.३४) विभावेतब्बो। कथं पन सम्बुद्धता विञ्ञायतीति? अविपरीतधम्मदेसनतो। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गसंवण्णनादीसु (विसुद्धि॰ महाटी॰ १.१२४) वुत्तनयेन वेदितब्बो।
Suyyamānasukhatoti āpāthamadhurataṃ āha, anussariyamānasukhatoti vimaddaramaṇīyataṃ. Byañjanaparisuddhatāyāti sabhāvaniruttibhāvena tassā kathāya vacanacāturiyamāha, atthaparisuddhatāyāti atthassa nirupakkilesataṃ. Anekehi pariyāyehīti anekehi kāraṇehi. Adiṭṭhattāti upasaṅkamanavasena adiṭṭhattā. Guṇāguṇavasenāti guṇavasena gambhīrabhāvaṃ vā aguṇavasena uttānabhāvaṃ vā. Ovaṭṭikasāraṃ katvāti ovaṭṭikāya gahetabbasāravatthuṃ katvā. Lokanissaraṇabhavokkantipañhanti lokato nissaṭabhāvapañhañceva ādito bhavokkamanapañhañca. Satthu sammāsambuddhataṃ pucchanto hi ‘‘kiṃ bhavaṃ gotamo sabbalokato nissaṭo, sabbasattehi ca jeṭṭho’’ti? Pucchati nāma. Yathā hi satthu sammāsambuddhatāya lokato nissaṭatā viññāyati, evaṃ sabbasattehi jeṭṭhabhāvato seṭṭhabhāvato. Svāyamattho aggapasādasuttādīhi (itivu. 90; a. ni. 4.34) vibhāvetabbo. Kathaṃ pana sambuddhatā viññāyatīti? Aviparītadhammadesanato. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimaggasaṃvaṇṇanādīsu (visuddhi. mahāṭī. 1.124) vuttanayena veditabbo.
राजा सत्थु अविपरीतधम्मदेसनं अजानन्तो ततो एवस्स सम्मासम्बोधिं असद्दहन्तो ‘‘वुड्ढतरेसुपि चिरपब्बजितेसु सम्मासम्बुद्धभावे अलब्भमाने तब्बिपरीते कथं लब्भेय्या’’ति मञ्ञमानो ‘‘किं पन भवं गोतमो’’तिआदिं वक्खति। राजा अत्तनो लद्धिया न पुच्छति अत्तनो सम्मुखा तेहि असम्मासम्बुद्धभावस्सेव पटिञ्ञातत्ता। यस्मा ते मुसावादिताय अत्तनो उपट्ठाकादीनं ‘‘बुद्धा मय’’न्ति पटिजानिंसु, तस्मा वुत्तं ‘‘लोके महाजनेन गहितपटिञ्ञावसेन पुच्छती’’ति। स्वायमत्थो आगमिस्सति। बुद्धसीहनादन्ति बुद्धानं एव आवेणिकं सीहनादं। कामं मग्गञाणपदट्ठानं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं, सम्बोधिञाणे पन गहिते तं अत्थतो गहितमेव होतीति वुत्तं ‘‘सब्बञ्ञुतञ्ञाणसङ्खातं सम्मासम्बोधि’’न्ति।
Rājā satthu aviparītadhammadesanaṃ ajānanto tato evassa sammāsambodhiṃ asaddahanto ‘‘vuḍḍhataresupi cirapabbajitesu sammāsambuddhabhāve alabbhamāne tabbiparīte kathaṃ labbheyyā’’ti maññamāno ‘‘kiṃ pana bhavaṃ gotamo’’tiādiṃ vakkhati. Rājā attano laddhiyā na pucchati attano sammukhā tehi asammāsambuddhabhāvasseva paṭiññātattā. Yasmā te musāvāditāya attano upaṭṭhākādīnaṃ ‘‘buddhā maya’’nti paṭijāniṃsu, tasmā vuttaṃ ‘‘loke mahājanena gahitapaṭiññāvasena pucchatī’’ti. Svāyamattho āgamissati. Buddhasīhanādanti buddhānaṃ eva āveṇikaṃ sīhanādaṃ. Kāmaṃ maggañāṇapadaṭṭhānaṃ sabbaññutaññāṇaṃ, sambodhiñāṇe pana gahite taṃ atthato gahitameva hotīti vuttaṃ ‘‘sabbaññutaññāṇasaṅkhātaṃ sammāsambodhi’’nti.
पब्बज्जूपगमनेनाति याय कायचि पब्बज्जाय उपगमनमत्तेन समणा, न समितपापताय। जातिवसेनाति जातिमत्तेन ब्राह्मणा, न बाहितपापताय। पब्बजितसमूहसङ्खातो सङ्घोति पब्बजितसमूहतामत्तेन सङ्घो, न निय्यानिकदिट्ठिविसुद्धसीलसामञ्ञवसेन संहतत्ताति अधिप्पायो। एतेसं अत्थीति एतेसं सब्बञ्ञुपटिञ्ञातानं परिवारभूतो अत्थि। स्वेवाति पब्बजितसमूहसङ्खातो एव। केचि पन ‘‘पब्बजितसमूहवसेन। सङ्घिनो, गहट्ठसमूहवसेन गणिनो’’ति वदन्ति, तं तेसं मतिमत्तं गणे एव लोके सङ्घसद्दस्स निरुळ्हत्ता। आचारसिक्खापनवसेनाति अचेलकवतचरियादि-आचारसिक्खापनवसेन। पाकटाति सङ्घीआदिभावेन पकासिता। ‘‘अप्पिच्छा’’ति वत्वा तत्थ लब्भमानं अप्पिच्छतं दस्सेतुं ‘‘अपिच्छताय वत्थम्पि न निवासेन्ती’’ति वुत्तं। न हि तेसु सासनिकेसु विय सन्तगुणनिगुहना अप्पिच्छा लब्भतीति। यसोति कित्तिसद्दो। तरन्ति एतेन संसारोघन्ति एवं सम्मतत्ता तित्थं वुच्चति लद्धीति आह ‘‘तित्थकराति लद्धिकरा’’ति। साधुसम्मताति ‘‘साधू’’ति सम्मता, न साधूहि सम्मताति आह ‘‘सन्तो…पे॰… पुथुज्जनस्सा’’ति।
Pabbajjūpagamanenāti yāya kāyaci pabbajjāya upagamanamattena samaṇā, na samitapāpatāya. Jātivasenāti jātimattena brāhmaṇā, na bāhitapāpatāya. Pabbajitasamūhasaṅkhāto saṅghoti pabbajitasamūhatāmattena saṅgho, na niyyānikadiṭṭhivisuddhasīlasāmaññavasena saṃhatattāti adhippāyo. Etesaṃ atthīti etesaṃ sabbaññupaṭiññātānaṃ parivārabhūto atthi. Svevāti pabbajitasamūhasaṅkhāto eva. Keci pana ‘‘pabbajitasamūhavasena. Saṅghino, gahaṭṭhasamūhavasena gaṇino’’ti vadanti, taṃ tesaṃ matimattaṃ gaṇe eva loke saṅghasaddassa niruḷhattā. Ācārasikkhāpanavasenāti acelakavatacariyādi-ācārasikkhāpanavasena. Pākaṭāti saṅghīādibhāvena pakāsitā. ‘‘Appicchā’’ti vatvā tattha labbhamānaṃ appicchataṃ dassetuṃ ‘‘apicchatāya vatthampi na nivāsentī’’ti vuttaṃ. Na hi tesu sāsanikesu viya santaguṇaniguhanā appicchā labbhatīti. Yasoti kittisaddo. Taranti etena saṃsāroghanti evaṃ sammatattā titthaṃ vuccati laddhīti āha ‘‘titthakarāti laddhikarā’’ti. Sādhusammatāti ‘‘sādhū’’ti sammatā, na sādhūhi sammatāti āha ‘‘santo…pe… puthujjanassā’’ti.
कप्पकोलाहलन्ति कप्पतो कोलाहलं, ‘‘कप्पुट्ठानं भविस्सती’’ति देवपुत्तेहि उग्घोसितमहासद्दो। इमेति पूरणादयो। बुद्धकोलाहलन्ति देवताहि घोसितं बुद्धकोलाहलं। पयिरुपासित्वाति पुरिससुतिपरम्पराय सुत्वा। चिन्तामणिविज्जा नाम परचित्तजानापनविज्जा। सा केवट्टसुत्ते ‘‘मणिका’’ति आगता, आदि-सद्देन गन्धारिसम्भवविज्जादिं सङ्गण्हाति। तत्थ गन्धारिया विकुब्बनं दस्सेति। अत्तभावेति सरीरे। राजुस्माति राजतेजो।
Kappakolāhalanti kappato kolāhalaṃ, ‘‘kappuṭṭhānaṃ bhavissatī’’ti devaputtehi ugghositamahāsaddo. Imeti pūraṇādayo. Buddhakolāhalanti devatāhi ghositaṃ buddhakolāhalaṃ. Payirupāsitvāti purisasutiparamparāya sutvā. Cintāmaṇivijjā nāma paracittajānāpanavijjā. Sā kevaṭṭasutte ‘‘maṇikā’’ti āgatā, ādi-saddena gandhārisambhavavijjādiṃ saṅgaṇhāti. Tattha gandhāriyā vikubbanaṃ dasseti. Attabhāveti sarīre. Rājusmāti rājatejo.
सुक्कधम्मोति अनवज्जधम्मो निक्किलेसता। इदं गहेत्वाति इदं परम्मुखा ‘‘मयं बुद्धा’’ति वत्वा अत्तनो सम्मुखा ‘‘न मयं बुद्धा’’ति तेहि वुत्तवचनं गहेत्वा। एवमाहाति ‘‘येपि ते, भो गोतम…पे॰… नवो च पब्बज्जाया’’ति एवं अवोच। अत्तनो पटिञ्ञं गहेत्वाति ‘‘न मयं बुद्धा’’ति तेसं अत्तनो पुरतो पवत्तितं पटिञ्ञं गहेत्वा। ईदिसे ठाने किं-सद्दो पटिसेधवाचको होतीति वुत्तं ‘‘किन्ति पटिक्खेपवचन’’न्ति, कस्मा पटिजानातीति अत्थो?
Sukkadhammoti anavajjadhammo nikkilesatā. Idaṃ gahetvāti idaṃ parammukhā ‘‘mayaṃ buddhā’’ti vatvā attano sammukhā ‘‘na mayaṃ buddhā’’ti tehi vuttavacanaṃ gahetvā. Evamāhāti ‘‘yepi te, bho gotama…pe… navo ca pabbajjāyā’’ti evaṃ avoca. Attano paṭiññaṃ gahetvāti ‘‘na mayaṃ buddhā’’ti tesaṃ attano purato pavattitaṃ paṭiññaṃ gahetvā. Īdise ṭhāne kiṃ-saddo paṭisedhavācako hotīti vuttaṃ ‘‘kinti paṭikkhepavacana’’nti, kasmā paṭijānātīti attho?
न उञ्ञातब्बाति न गरहितब्बा। गरहत्थो हि अयं उ-सद्दो। ‘‘दहरो’’ति अधिकतत्ता वक्खमानत्ता च ‘‘खत्तियोति राजकुमारो’’ति वुत्तं। उरसा गच्छतीति उरगो, यो कोचि सप्पो, इध पन अधिप्पेतं दस्सेतुं ‘‘आसीविसो’’ति आह। सीलवन्तं पब्बजितं दस्सेति सामञ्ञतो ‘‘भिक्खू’’ति वदन्तो। इध पन यस्मा ‘‘भवम्पि नो गोतमो’’तिआदिना भगवन्तं उद्दिस्स कथं समुट्ठापेसि, तस्मा भगवा अत्तानं अब्भन्तरं अकासि। यदिपि विसेसो सामञ्ञजोतनाय विभावितो होति, संसयुप्पत्तिदीपकं नोति वुत्तग्गहणं पन तं परिच्छिज्जतीति। तेनाह ‘‘देसनाकुसलताया’’तिआदि। इदानि अवञ्ञापरिभवे पयोगतो विभावेतुं ‘‘एत्थ चा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अचित्तीकताकारवसेन अवञ्ञाय पाकटभावो, वम्भनवसेन परिभवस्साति अधिप्पायेन कायपयोगवसेन अवञ्ञा दस्सिता, वचीपयोगवसेन परिभवो, उभयं पन उभयत्थापि पभेदतो गहितं, अवञ्ञपरिभवानं द्विन्नम्पि उभयत्थ परिग्गहो। तं सब्बम्पीति तं अवञ्ञादि सब्बम्पि। चतूसुपि तं न कातब्बमेव सम्पति आयतिञ्च अनत्थावहत्ता।
Na uññātabbāti na garahitabbā. Garahattho hi ayaṃ u-saddo. ‘‘Daharo’’ti adhikatattā vakkhamānattā ca ‘‘khattiyoti rājakumāro’’ti vuttaṃ. Urasā gacchatīti urago, yo koci sappo, idha pana adhippetaṃ dassetuṃ ‘‘āsīviso’’ti āha. Sīlavantaṃ pabbajitaṃ dasseti sāmaññato ‘‘bhikkhū’’ti vadanto. Idha pana yasmā ‘‘bhavampi no gotamo’’tiādinā bhagavantaṃ uddissa kathaṃ samuṭṭhāpesi, tasmā bhagavā attānaṃ abbhantaraṃ akāsi. Yadipi viseso sāmaññajotanāya vibhāvito hoti, saṃsayuppattidīpakaṃ noti vuttaggahaṇaṃ pana taṃ paricchijjatīti. Tenāha ‘‘desanākusalatāyā’’tiādi. Idāni avaññāparibhave payogato vibhāvetuṃ ‘‘ettha cā’’tiādi vuttaṃ. Tattha acittīkatākāravasena avaññāya pākaṭabhāvo, vambhanavasena paribhavassāti adhippāyena kāyapayogavasena avaññā dassitā, vacīpayogavasena paribhavo, ubhayaṃ pana ubhayatthāpi pabhedato gahitaṃ, avaññaparibhavānaṃ dvinnampi ubhayattha pariggaho. Taṃ sabbampīti taṃ avaññādi sabbampi. Catūsupi taṃ na kātabbameva sampati āyatiñca anatthāvahattā.
तदत्थदीपनाति तस्स आदितो वुत्तस्स अत्थस्स दीपना। विसेसत्थदीपनाति ततो विसिट्ठत्थदीपना । खेत्तानं अधिपतीति खत्तियोति निरुत्तिनयेन सद्दसिद्धि वेदितब्बा। खेत्ततो विवादा सत्ते तायतीति खत्तियोति लोकिया कथयन्ति। ‘‘महासम्मतो, खत्तियो, राजा’’ति एवमागतेसु इमेसु दुतियं। अक्खरन्ति समञ्ञा। सा हि उदयब्बयाभावतो ‘‘न कदाचि खरतीति अक्खर’’न्ति वुत्ता। तेनाह ‘‘नामगोत्तं न जीरती’’ति। जातिसम्पन्नन्ति सम्पन्नजातिं अतिविसुद्धजातिं। तीणि कुलानीति ब्राह्मणवेस्ससुद्दकुलानि। अतिक्कमित्वाति अत्तनो जातिसम्पत्तिया अभिभवित्वा।
Tadatthadīpanāti tassa ādito vuttassa atthassa dīpanā. Visesatthadīpanāti tato visiṭṭhatthadīpanā . Khettānaṃ adhipatīti khattiyoti niruttinayena saddasiddhi veditabbā. Khettato vivādā satte tāyatīti khattiyoti lokiyā kathayanti. ‘‘Mahāsammato, khattiyo, rājā’’ti evamāgatesu imesu dutiyaṃ. Akkharanti samaññā. Sā hi udayabbayābhāvato ‘‘na kadāci kharatīti akkhara’’nti vuttā. Tenāha ‘‘nāmagottaṃ na jīratī’’ti. Jātisampannanti sampannajātiṃ ativisuddhajātiṃ. Tīṇi kulānīti brāhmaṇavessasuddakulāni. Atikkamitvāti attano jātisampattiyā abhibhavitvā.
केवलं नामपदं वुत्तं आख्यातपदं अपेक्खतेवाति आह ‘‘ठानं हीति कारणं विज्जती’’ति। उद्धटदण्डेनाति समन्ततो उब्भतेन दण्डेन सासनेन, बलवं उपक्कमं गरुकं राजानम्पि। तं खत्तियं परिवज्जेय्याति खत्तियं अवञ्ञापरिभवकरणतो वज्जेय्य। तेनाह ‘‘न घट्टेय्या’’ति।
Kevalaṃ nāmapadaṃ vuttaṃ ākhyātapadaṃ apekkhatevāti āha ‘‘ṭhānaṃ hīti kāraṇaṃ vijjatī’’ti. Uddhaṭadaṇḍenāti samantato ubbhatena daṇḍena sāsanena, balavaṃ upakkamaṃ garukaṃ rājānampi. Taṃ khattiyaṃ parivajjeyyāti khattiyaṃ avaññāparibhavakaraṇato vajjeyya. Tenāha ‘‘na ghaṭṭeyyā’’ti.
उरगस्स च नानाविधवण्णग्गहणे कारणं वदति ‘‘येन येन ही’’तिआदिना। बहुभक्खन्ति महाभक्खं सब्बभक्खखादकं। पावकं सोधनत्थेन असुद्धस्सपि दहनेन। सोति मग्गो। कण्हो वत्तनी इमस्साति कण्हवत्तनी। महन्तो अग्गिक्खन्धो हुत्वा। यावब्रह्मलोकप्पमाणोति कप्पवुट्ठानकाले अरञ्ञे अग्गिना गहिते कालन्तरे एव कट्ठतिणरुक्खादिसम्भवोति दस्सेतुं ‘‘जायन्ति तत्थ पारोहा’’ति पाळियं वुत्तन्ति दस्सेन्तो ‘‘तत्था’’तिआदिमाह।
Uragassa ca nānāvidhavaṇṇaggahaṇe kāraṇaṃ vadati ‘‘yena yena hī’’tiādinā. Bahubhakkhanti mahābhakkhaṃ sabbabhakkhakhādakaṃ. Pāvakaṃ sodhanatthena asuddhassapi dahanena. Soti maggo. Kaṇho vattanī imassāti kaṇhavattanī. Mahanto aggikkhandho hutvā. Yāvabrahmalokappamāṇoti kappavuṭṭhānakāle araññe agginā gahite kālantare eva kaṭṭhatiṇarukkhādisambhavoti dassetuṃ ‘‘jāyanti tattha pārohā’’ti pāḷiyaṃ vuttanti dassento ‘‘tatthā’’tiādimāha.
डहितुं न सक्कोति पच्चक्कोसनादिना। विनस्सन्ति समणतेजसा विनासितत्ता। ‘‘न तस्सा’’ति एत्थ न-कारं ‘‘विन्दरे’’ति एत्थ आनेत्वा सम्बन्धितब्बन्ति आह ‘‘न विन्दन्ती’’ति। वत्थुमत्तावसिट्ठोति ठानमेव नेसं अवसिस्सति, सयं पन सब्बसो सह धनेन विनस्सन्तीति अत्थो।
Ḍahituṃ na sakkoti paccakkosanādinā. Vinassanti samaṇatejasā vināsitattā. ‘‘Na tassā’’ti ettha na-kāraṃ ‘‘vindare’’ti ettha ānetvā sambandhitabbanti āha ‘‘na vindantī’’ti. Vatthumattāvasiṭṭhoti ṭhānameva nesaṃ avasissati, sayaṃ pana sabbaso saha dhanena vinassantīti attho.
‘‘सम्मदेव समाचरे’’ति एत्थ यथा राजादीसु सम्मा समाचरेय्य, तं विभागेन दस्सेन्तो ‘‘खत्तियं तावा’’तिआदिमाह। तं सुविञ्ञेय्यमेव। तिस्सो कुलसम्पत्तियोति खत्तिय-ब्राह्मणगहपति-महासालकुलानि वदति। पञ्च रूपिब्रह्मलोके, चत्तारो अरूपीब्रह्मलोकेति एवं नव ब्रह्मलोके कम्मभवविभागेन, सेसानं गणनानं उपपत्तिभवविभागेन।
‘‘Sammadeva samācare’’ti ettha yathā rājādīsu sammā samācareyya, taṃ vibhāgena dassento ‘‘khattiyaṃ tāvā’’tiādimāha. Taṃ suviññeyyameva. Tisso kulasampattiyoti khattiya-brāhmaṇagahapati-mahāsālakulāni vadati. Pañca rūpibrahmaloke, cattāro arūpībrahmaloketi evaṃ nava brahmaloke kammabhavavibhāgena, sesānaṃ gaṇanānaṃ upapattibhavavibhāgena.
अभिक्कन्तन्ति अतिविय कमनीयं। सा पनस्सा कन्तता अतिविय इट्ठताय मनवड्ढनताय सोभनतायाति आह ‘‘अतिइट्ठं अतिमनापं अतिसुन्दरन्ति अत्थो’’ति। ‘‘अभिक्कन्त’’न्ति वचनं अपेक्खित्वा नपुंसकनिद्देसो, वचनं पन भगवतो धम्मदेसनाति तथा वुत्तं। अत्थमत्तदस्सनं वा एतं, तस्मा अत्थवसेन लिङ्गविभत्तिविपरिणामो वेदितब्बो। दुतियपदेपि एसेव नयो।
Abhikkantanti ativiya kamanīyaṃ. Sā panassā kantatā ativiya iṭṭhatāya manavaḍḍhanatāya sobhanatāyāti āha ‘‘atiiṭṭhaṃ atimanāpaṃ atisundaranti attho’’ti. ‘‘Abhikkanta’’nti vacanaṃ apekkhitvā napuṃsakaniddeso, vacanaṃ pana bhagavato dhammadesanāti tathā vuttaṃ. Atthamattadassanaṃ vā etaṃ, tasmā atthavasena liṅgavibhattivipariṇāmo veditabbo. Dutiyapadepi eseva nayo.
अधोमुखठपितन्ति केनचि अधोमुखं ठपितं। हेट्ठामुखजातन्ति सभावेनेव हेट्ठामुखं जातं। उग्घाटेय्याति विवटं करेय्य। हत्थे गहेत्वाति ‘‘पुरत्थाभिमुखो उत्तराभिमुखो वा गच्छा’’तिआदीनि अवत्वा हत्थे गहेत्वा निस्सन्देहं कत्वा ‘‘एस मग्गो’’ति एवं वत्वा ‘‘गच्छा’’ति वदेय्य। काळपक्खचातुद्दसीति काळपक्खे चातुद्दसी। निक्कुज्जितं उक्कुज्जेय्याति आधेय्यस्स अनाधारभूतं भाजनं तस्स आधारभावापादनवसेन उक्कुज्जेय्य। अञ्ञाणस्स अभिमुखत्ता हेट्ठामुखजातताय सद्धम्मविमुखं, ततो एव अधोमुखभावेन असद्धम्मे पतितन्ति एवं पदद्वयं यथारहं योजेतब्बं, न यथासङ्खयं। कामं कामच्छन्दादयोपि पटिच्छादका, मिच्छादिट्ठि पन सविसेसं पटिच्छादिकाति आह ‘‘मिच्छादिट्ठिगहनपटिच्छन्न’’न्ति। तेनाह भगवा – ‘‘मिच्छादिट्ठिपरमाहं, भिक्खवे, वज्जं वदामी’’ति (अ॰ नि॰ १.३१०)। सब्बापायगामिमग्गो कुम्मग्गो ‘‘कुच्छितो मग्गो’’ति कत्वा। सम्मादिट्ठिआदीनं उजुपटिपक्खताय मिच्छादिट्ठिआदयो अट्ठ मिच्छत्तधम्मा मिच्छामग्गो। तेनेव हि तदुभयपटिपक्खतं सन्धाय ‘‘सग्गमोक्खमग्गं आविकरोन्तेना’’ति वुत्तं। सप्पिआदिसन्निस्सयो पदीपो न तथा उज्जलो, यथा तेलसन्निस्सयोति तेलपज्जोतग्गहणं। एतेहि परियायेहीति एतेहि निक्कुज्जितुक्कुज्जनपटिच्छन्नविवरणादिउपमोपमितब्बप्पकारेहि।
Adhomukhaṭhapitanti kenaci adhomukhaṃ ṭhapitaṃ. Heṭṭhāmukhajātanti sabhāveneva heṭṭhāmukhaṃ jātaṃ. Ugghāṭeyyāti vivaṭaṃ kareyya. Hatthe gahetvāti ‘‘puratthābhimukho uttarābhimukho vā gacchā’’tiādīni avatvā hatthe gahetvā nissandehaṃ katvā ‘‘esa maggo’’ti evaṃ vatvā ‘‘gacchā’’ti vadeyya. Kāḷapakkhacātuddasīti kāḷapakkhe cātuddasī. Nikkujjitaṃ ukkujjeyyāti ādheyyassa anādhārabhūtaṃ bhājanaṃ tassa ādhārabhāvāpādanavasena ukkujjeyya. Aññāṇassa abhimukhattā heṭṭhāmukhajātatāya saddhammavimukhaṃ, tato eva adhomukhabhāvena asaddhamme patitanti evaṃ padadvayaṃ yathārahaṃ yojetabbaṃ, na yathāsaṅkhayaṃ. Kāmaṃ kāmacchandādayopi paṭicchādakā, micchādiṭṭhi pana savisesaṃ paṭicchādikāti āha ‘‘micchādiṭṭhigahanapaṭicchanna’’nti. Tenāha bhagavā – ‘‘micchādiṭṭhiparamāhaṃ, bhikkhave, vajjaṃ vadāmī’’ti (a. ni. 1.310). Sabbāpāyagāmimaggo kummaggo ‘‘kucchito maggo’’ti katvā. Sammādiṭṭhiādīnaṃ ujupaṭipakkhatāya micchādiṭṭhiādayo aṭṭha micchattadhammā micchāmaggo. Teneva hi tadubhayapaṭipakkhataṃ sandhāya ‘‘saggamokkhamaggaṃ āvikarontenā’’ti vuttaṃ. Sappiādisannissayo padīpo na tathā ujjalo, yathā telasannissayoti telapajjotaggahaṇaṃ. Etehi pariyāyehīti etehi nikkujjitukkujjanapaṭicchannavivaraṇādiupamopamitabbappakārehi.
पसन्नाकारन्ति पसन्नेहि कातब्बं सक्कारं। सरणन्ति पटिसरणं परायणं। अज्जताति अज्जाति पदस्स वड्ढनमत्तं हेत्थ ता-सद्दो यथा ‘‘देवता’’ति। पाणेहि उपेतन्ति पाणेहि सह सरणं उपेतं। ‘‘याव मे पाणा धरन्ति, ताव सरणं गतमेव मं धारेतू’’ति आपाणकोटिकं अत्तनो सरणगमनं पवेदेति। तेनाह ‘‘याव मे’’तिआदि। यं पनेत्थ अत्थतो अविभत्तं, तं सुविञ्ञेय्यमेव।
Pasannākāranti pasannehi kātabbaṃ sakkāraṃ. Saraṇanti paṭisaraṇaṃ parāyaṇaṃ. Ajjatāti ajjāti padassa vaḍḍhanamattaṃ hettha tā-saddo yathā ‘‘devatā’’ti. Pāṇehi upetanti pāṇehi saha saraṇaṃ upetaṃ. ‘‘Yāva me pāṇā dharanti, tāva saraṇaṃ gatameva maṃ dhāretū’’ti āpāṇakoṭikaṃ attano saraṇagamanaṃ pavedeti. Tenāha ‘‘yāva me’’tiādi. Yaṃ panettha atthato avibhattaṃ, taṃ suviññeyyameva.
दहरसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Daharasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १. दहरसुत्तं • 1. Daharasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / १. दहरसुत्तवण्णना • 1. Daharasuttavaṇṇanā
