Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मपद-अट्ठकथा • Dhammapada-aṭṭhakathā

    १०. दण्डवग्गो

    10. Daṇḍavaggo

    १. छब्बग्गियभिक्खुवत्थु

    1. Chabbaggiyabhikkhuvatthu

    सब्बे तसन्तीति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो छब्बग्गिये भिक्खू आरब्भ कथेसि।

    Sabbetasantīti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto chabbaggiye bhikkhū ārabbha kathesi.

    एकस्मिञ्हि समये सत्तरसवग्गियेहि सेनासने पटिजग्गिते छब्बग्गिया भिक्खू ‘‘निक्खमथ, मयं महल्‍लकतरा, अम्हाकं एतं पापुणाती’’ति वत्वा तेहि ‘‘न मयं दस्साम, अम्हेहि पठमं पटिजग्गित’’न्ति वुत्ते ते भिक्खू पहरिंसु। सत्तरसवग्गिया मरणभयतज्‍जिता महाविरवं विरविंसु। सत्था तेसं सद्दं सुत्वा ‘‘किं इद’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘इदं नामा’’ति आरोचिते ‘‘न, भिक्खवे, इतो पट्ठाय भिक्खुना नाम एवं कत्तब्बं, यो करोति, सो इमं नाम आपत्तिं आपज्‍जती’’ति पहारदानसिक्खापदं (पाचि॰ ४४९ आदयो) पञ्‍ञापेत्वा, ‘‘भिक्खवे, भिक्खुना नाम ‘यथा अहं, तथेव अञ्‍ञेपि दण्डस्स तसन्ति, मच्‍चुनो भायन्ती’ति ञत्वा परो न पहरितब्बो, न घातेतब्बो’’ति वत्वा अनुसन्धिं घटेत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –

    Ekasmiñhi samaye sattarasavaggiyehi senāsane paṭijaggite chabbaggiyā bhikkhū ‘‘nikkhamatha, mayaṃ mahallakatarā, amhākaṃ etaṃ pāpuṇātī’’ti vatvā tehi ‘‘na mayaṃ dassāma, amhehi paṭhamaṃ paṭijaggita’’nti vutte te bhikkhū pahariṃsu. Sattarasavaggiyā maraṇabhayatajjitā mahāviravaṃ viraviṃsu. Satthā tesaṃ saddaṃ sutvā ‘‘kiṃ ida’’nti pucchitvā ‘‘idaṃ nāmā’’ti ārocite ‘‘na, bhikkhave, ito paṭṭhāya bhikkhunā nāma evaṃ kattabbaṃ, yo karoti, so imaṃ nāma āpattiṃ āpajjatī’’ti pahāradānasikkhāpadaṃ (pāci. 449 ādayo) paññāpetvā, ‘‘bhikkhave, bhikkhunā nāma ‘yathā ahaṃ, tatheva aññepi daṇḍassa tasanti, maccuno bhāyantī’ti ñatvā paro na paharitabbo, na ghātetabbo’’ti vatvā anusandhiṃ ghaṭetvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –

    १२९.

    129.

    ‘‘सब्बे तसन्ति दण्डस्स, सब्बे भायन्ति मच्‍चुनो।

    ‘‘Sabbe tasanti daṇḍassa, sabbe bhāyanti maccuno;

    अत्तानं उपमं कत्वा, न हनेय्य न घातये’’ति॥

    Attānaṃ upamaṃ katvā, na haneyya na ghātaye’’ti.

    तत्थ सब्बे तसन्तीति सब्बेपि सत्ता अत्तनि दण्डे पतन्ते तस्स दण्डस्स तसन्ति। मच्‍चुनोति मरणस्सापि भायन्तियेव। इमिस्सा च देसनाय ब्यञ्‍जनं निरवसेसं, अत्थो पन सावसेसो। यथा हि रञ्‍ञा ‘‘सब्बे सन्‍निपतन्तू’’ति भेरिया चरापितायपि राजमहामत्ते ठपेत्वा सेसा सन्‍निपतन्ति, एवमिध ‘‘सब्बे तसन्ती’’ति वुत्तेपि हत्थाजानेय्यो अस्साजानेय्यो उसभाजानेय्यो खीणासवोति इमे चत्तारो ठपेत्वा अवसेसाव तसन्तीति वेदितब्बा। इमेसु हि खीणासवो सक्‍कायदिट्ठिया पहीनत्ता मरणकसत्तं अपस्सन्तो न भायति, इतरे तयो सक्‍कायदिट्ठिया बलवत्ता अत्तनो पटिपक्खभूतं सत्तं अपस्सन्ता न भायन्तीति। न हनेय्य न घातयेति यथा अहं , एवं अञ्‍ञेपि सत्ताति नेव परं पहरेय्य न पहरापेय्याति अत्थो।

    Tattha sabbe tasantīti sabbepi sattā attani daṇḍe patante tassa daṇḍassa tasanti. Maccunoti maraṇassāpi bhāyantiyeva. Imissā ca desanāya byañjanaṃ niravasesaṃ, attho pana sāvaseso. Yathā hi raññā ‘‘sabbe sannipatantū’’ti bheriyā carāpitāyapi rājamahāmatte ṭhapetvā sesā sannipatanti, evamidha ‘‘sabbe tasantī’’ti vuttepi hatthājāneyyo assājāneyyo usabhājāneyyo khīṇāsavoti ime cattāro ṭhapetvā avasesāva tasantīti veditabbā. Imesu hi khīṇāsavo sakkāyadiṭṭhiyā pahīnattā maraṇakasattaṃ apassanto na bhāyati, itare tayo sakkāyadiṭṭhiyā balavattā attano paṭipakkhabhūtaṃ sattaṃ apassantā na bhāyantīti. Na haneyya na ghātayeti yathā ahaṃ , evaṃ aññepi sattāti neva paraṃ pahareyya na paharāpeyyāti attho.

    देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।

    Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.

    छब्बग्गियभिक्खुवत्थु पठमं।

    Chabbaggiyabhikkhuvatthu paṭhamaṃ.

    २. छब्बग्गियभिक्खुवत्थु

    2. Chabbaggiyabhikkhuvatthu

    सब्बे तसन्तीति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो छब्बग्गिये भिक्खू आरब्भ कथेसि।

    Sabbe tasantīti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto chabbaggiye bhikkhū ārabbha kathesi.

    तेयेव एकस्मिञ्हि समये तेनेव कारणेन पुरिमसिक्खापदे सत्तरसवग्गिये पहरिंसु। तेनेव कारणेन तेसं तलसत्तिकं उग्गिरिंसु। इधापि सत्था तेसं सद्दं सुत्वा ‘‘किं इद’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘इदं नामा’’ति आरोचिते ‘‘न, भिक्खवे, इतो पट्ठाय भिक्खुना नाम एवं कत्तब्बं, यो करोति, सो इमं नाम आपत्तिं आपज्‍जती’’ति तलसत्तिकसिक्खापदं (पाचि॰ ४५४ आदयो) पञ्‍ञापेत्वा, ‘‘भिक्खवे, भिक्खुना नाम ‘यथा अहं, तथेव अञ्‍ञेपि दण्डस्स तसन्ति, यथा च मय्हं, तथेव नेसं जीवितं पिय’न्ति ञत्वा परो न पहरितब्बो न घाटेतब्बो’’ति वत्वा अनुसन्धिं घटेत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –

    Teyeva ekasmiñhi samaye teneva kāraṇena purimasikkhāpade sattarasavaggiye pahariṃsu. Teneva kāraṇena tesaṃ talasattikaṃ uggiriṃsu. Idhāpi satthā tesaṃ saddaṃ sutvā ‘‘kiṃ ida’’nti pucchitvā ‘‘idaṃ nāmā’’ti ārocite ‘‘na, bhikkhave, ito paṭṭhāya bhikkhunā nāma evaṃ kattabbaṃ, yo karoti, so imaṃ nāma āpattiṃ āpajjatī’’ti talasattikasikkhāpadaṃ (pāci. 454 ādayo) paññāpetvā, ‘‘bhikkhave, bhikkhunā nāma ‘yathā ahaṃ, tatheva aññepi daṇḍassa tasanti, yathā ca mayhaṃ, tatheva nesaṃ jīvitaṃ piya’nti ñatvā paro na paharitabbo na ghāṭetabbo’’ti vatvā anusandhiṃ ghaṭetvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –

    १३०.

    130.

    ‘‘सब्बे तसन्ति दण्डस्स, सब्बेसं जीवितं पियं।

    ‘‘Sabbe tasanti daṇḍassa, sabbesaṃ jīvitaṃ piyaṃ;

    अत्तानं उपमं कत्वा, न हनेय्य न घातये’’ति॥

    Attānaṃ upamaṃ katvā, na haneyya na ghātaye’’ti.

    तत्थ सब्बेसं जीवितं पियन्ति खीणासवं ठपेत्वा सेससत्तानं जीवितं पियं मधुरं, खीणासवो पन जीविते वा मरणे वा उपेक्खकोव होति। सेसं पुरिमसदिसमेवाति।

    Tattha sabbesaṃ jīvitaṃ piyanti khīṇāsavaṃ ṭhapetvā sesasattānaṃ jīvitaṃ piyaṃ madhuraṃ, khīṇāsavo pana jīvite vā maraṇe vā upekkhakova hoti. Sesaṃ purimasadisamevāti.

    देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।

    Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.

    छब्बग्गियभिक्खुवत्थु दुतियं।

    Chabbaggiyabhikkhuvatthu dutiyaṃ.

    ३. सब्बहुलकुमारकवत्थु

    3. Sabbahulakumārakavatthu

    सुखकामानि भूतानीति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो सम्बहुले कुमारके आरब्भ कथेसि।

    Sukhakāmānibhūtānīti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto sambahule kumārake ārabbha kathesi.

    एकस्मिञ्हि समये सत्था सावत्थियं पिण्डाय पविसन्तो अन्तरामग्गे सम्बहुले कुमारके एकं घरसप्पजातिकं अहिं दण्डकेन पहरन्ते दिस्वा ‘‘कुमारका किं करोथा’’ति पुच्छित्वा ‘‘अहिं, भन्ते, दण्डकेन पहरामा’’ति वुत्ते ‘‘किं कारणा’’ति पुन पुच्छित्वा ‘‘डंसनभयेन, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘तुम्हे ‘अत्तनो सुखं करिस्सामा’ति इमं पहरन्ता निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने सुखलाभिनो न भविस्सथ। अत्तनो सुखं पत्थेन्तेन हि परं पहरितुं न वट्टती’’ति वत्वा अनुसन्धिं घटेत्वा धम्मं देसेन्तो इमा गाथा अभासि –

    Ekasmiñhi samaye satthā sāvatthiyaṃ piṇḍāya pavisanto antarāmagge sambahule kumārake ekaṃ gharasappajātikaṃ ahiṃ daṇḍakena paharante disvā ‘‘kumārakā kiṃ karothā’’ti pucchitvā ‘‘ahiṃ, bhante, daṇḍakena paharāmā’’ti vutte ‘‘kiṃ kāraṇā’’ti puna pucchitvā ‘‘ḍaṃsanabhayena, bhante’’ti vutte ‘‘tumhe ‘attano sukhaṃ karissāmā’ti imaṃ paharantā nibbattanibbattaṭṭhāne sukhalābhino na bhavissatha. Attano sukhaṃ patthentena hi paraṃ paharituṃ na vaṭṭatī’’ti vatvā anusandhiṃ ghaṭetvā dhammaṃ desento imā gāthā abhāsi –

    १३१.

    131.

    ‘‘सुखकामानि भूतानि, यो दण्डेन विहिंसति।

    ‘‘Sukhakāmāni bhūtāni, yo daṇḍena vihiṃsati;

    अत्तनो सुखमेसानो, पेच्‍च सो न लभते सुखं॥

    Attano sukhamesāno, pecca so na labhate sukhaṃ.

    १३२.

    132.

    ‘‘सुखकामानि भूतानि, यो दण्डेन न हिंसति।

    ‘‘Sukhakāmāni bhūtāni, yo daṇḍena na hiṃsati;

    अत्तनो सुखमेसानो, पेच्‍च सो लभते सुख’’न्ति॥

    Attano sukhamesāno, pecca so labhate sukha’’nti.

    तत्थ यो दण्डेनाति यो पुग्गलो दण्डेन वा लेड्डुआदीहि वा विहेठेति। पेच्‍च सो न लभते सुखन्ति सो पुग्गलो परलोके मनुस्ससुखं वा दिब्बसुखं वा परमत्थभूतं वा निब्बानसुखं न लभति। दुतियगाथाय पेच्‍च सो लभतेति सो पुग्गलो परलोके वुत्तप्पकारं तिविधम्पि सुखं लभतीति अत्थो।

    Tattha yo daṇḍenāti yo puggalo daṇḍena vā leḍḍuādīhi vā viheṭheti. Pecca so na labhate sukhanti so puggalo paraloke manussasukhaṃ vā dibbasukhaṃ vā paramatthabhūtaṃ vā nibbānasukhaṃ na labhati. Dutiyagāthāya pecca so labhateti so puggalo paraloke vuttappakāraṃ tividhampi sukhaṃ labhatīti attho.

    देसनावसाने पञ्‍चसतापि ते कुमारका सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसूति।

    Desanāvasāne pañcasatāpi te kumārakā sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsūti.

    सम्बहुलकुमारकवत्थु ततियं।

    Sambahulakumārakavatthu tatiyaṃ.

    ४. कोण्डधानत्थेरवत्थु

    4. Koṇḍadhānattheravatthu

    मावोच फरुसं कञ्‍चीति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो कोण्डधानत्थेरं आरब्भ कथेसि।

    Māvocapharusaṃ kañcīti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto koṇḍadhānattheraṃ ārabbha kathesi.

    तस्स किर पब्बजितदिवसतो पट्ठाय एकं इत्थिरूपं थेरेन सद्धिंयेव विचरति। तं थेरो न पस्सति, महाजनो पन पस्सति। अन्तोगामं पिण्डाय चरतोपिस्स मनुस्सा एकं भिक्खं दत्वा, ‘‘भन्ते, अयं तुम्हाकं होतु, अयं पन तुम्हाकं सहायिकाया’’ति वत्वा दुतियम्पि ददन्ति।

    Tassa kira pabbajitadivasato paṭṭhāya ekaṃ itthirūpaṃ therena saddhiṃyeva vicarati. Taṃ thero na passati, mahājano pana passati. Antogāmaṃ piṇḍāya caratopissa manussā ekaṃ bhikkhaṃ datvā, ‘‘bhante, ayaṃ tumhākaṃ hotu, ayaṃ pana tumhākaṃ sahāyikāyā’’ti vatvā dutiyampi dadanti.

    किं तस्स पुब्बकम्मन्ति? कस्सपसम्मासम्बुद्धकाले किर द्वे सहायका भिक्खू एकमातुकुच्छितो निक्खन्तसदिसा अतिविय समग्गा अहेसुं। दीघायुकबुद्धकाले च अनुसंवच्छरं वा अनुछमासं वा भिक्खू उपोसथत्थाय सन्‍निपतन्ति। तस्मा तेपि ‘‘उपोसथग्गं गमिस्सामा’’ति वसनट्ठाना निक्खमिंसु। ते एका तावतिंसभवने निब्बत्तदेवता दिस्वा ‘‘इमे भिक्खू अतिविय समग्गा, सक्‍का नु खो इमे भिन्दितु’’न्ति चिन्तेत्वा अत्तनो बालताय चिन्तितसमनन्तरमेव आगन्त्वा तेसु एकेन, ‘‘आवुसो, मुहुत्तं आगमेहि, सरीरकिच्‍चेनम्हि अत्थिको’’ति वुत्ते सा देवता एकं मनुस्सित्थिवण्णं मापेत्वा थेरस्स गच्छन्तरं पविसित्वा निक्खमनकाले एकेन हत्थेन केसकलापं, एकेन निवासनं सण्ठापयमाना तस्स पिट्ठितो निक्खमि। सो तं न पस्सति, तमागमयमानो पन पुरतो ठितभिक्खु निवत्तित्वा ओलोकयमानो तं तथा कत्वा निक्खमन्तं पस्सि। सा तेन दिट्ठभावं ञत्वा अन्तरधायि। इतरो तं भिक्खुं अत्तनो सन्तिकं आगतकाले आह – ‘‘आवुसो, सीलं ते भिन्‍न’’न्ति। ‘‘नत्थावुसो, मय्हं एवरूप’’न्ति। इदानेव ते मया पच्छतो निक्खममाना तरुणइत्थी इदं नाम करोन्ती दिट्ठा, त्वं ‘‘नत्थि मय्हं एवरूप’’न्ति किं वदेसीति। सो असनिया मत्थके अवत्थटो विय मा मं, आवुसो, नासेहि, नत्थि मय्हं एवरूपन्ति। इतरो ‘‘मया सामं अक्खीहि दिट्ठं, किं तव सद्दहिस्सामी’’ति दण्डको विय भिज्‍जित्वा पक्‍कामि, उपोसथग्गेपि ‘‘नाहं इमिना सद्धिं उपोसथं करिस्सामी’’ति निसीदि। इतरो ‘‘मय्हं, भन्ते, सीले अणुमत्तम्पि काळं नत्थी’’ति भिक्खूनं कथेसि। सोपि ‘‘मया सामं दिट्ठ’’न्ति आह। देवता तं तेन सद्धिं उपोसथं कातुं अनिच्छन्तं दिस्वा ‘‘भारियं मया कम्मं कत’’न्ति चिन्तेत्वा – ‘‘भन्ते, मय्हं अय्यस्स सीलभेदो नत्थि, मया पन वीमंसनवसेनेतं कतं, करोथ तेन सद्धिं उपोसथ’’न्ति आह। सो तस्सा आकासे ठत्वा कथेन्तिया सद्दहित्वा उपोसथं अकासि , न पन थेरे पुब्बे विय मुदुचित्तो अहोसि। एत्तकं देवताय पुब्बकम्मं।

    Kiṃ tassa pubbakammanti? Kassapasammāsambuddhakāle kira dve sahāyakā bhikkhū ekamātukucchito nikkhantasadisā ativiya samaggā ahesuṃ. Dīghāyukabuddhakāle ca anusaṃvaccharaṃ vā anuchamāsaṃ vā bhikkhū uposathatthāya sannipatanti. Tasmā tepi ‘‘uposathaggaṃ gamissāmā’’ti vasanaṭṭhānā nikkhamiṃsu. Te ekā tāvatiṃsabhavane nibbattadevatā disvā ‘‘ime bhikkhū ativiya samaggā, sakkā nu kho ime bhinditu’’nti cintetvā attano bālatāya cintitasamanantarameva āgantvā tesu ekena, ‘‘āvuso, muhuttaṃ āgamehi, sarīrakiccenamhi atthiko’’ti vutte sā devatā ekaṃ manussitthivaṇṇaṃ māpetvā therassa gacchantaraṃ pavisitvā nikkhamanakāle ekena hatthena kesakalāpaṃ, ekena nivāsanaṃ saṇṭhāpayamānā tassa piṭṭhito nikkhami. So taṃ na passati, tamāgamayamāno pana purato ṭhitabhikkhu nivattitvā olokayamāno taṃ tathā katvā nikkhamantaṃ passi. Sā tena diṭṭhabhāvaṃ ñatvā antaradhāyi. Itaro taṃ bhikkhuṃ attano santikaṃ āgatakāle āha – ‘‘āvuso, sīlaṃ te bhinna’’nti. ‘‘Natthāvuso, mayhaṃ evarūpa’’nti. Idāneva te mayā pacchato nikkhamamānā taruṇaitthī idaṃ nāma karontī diṭṭhā, tvaṃ ‘‘natthi mayhaṃ evarūpa’’nti kiṃ vadesīti. So asaniyā matthake avatthaṭo viya mā maṃ, āvuso, nāsehi, natthi mayhaṃ evarūpanti. Itaro ‘‘mayā sāmaṃ akkhīhi diṭṭhaṃ, kiṃ tava saddahissāmī’’ti daṇḍako viya bhijjitvā pakkāmi, uposathaggepi ‘‘nāhaṃ iminā saddhiṃ uposathaṃ karissāmī’’ti nisīdi. Itaro ‘‘mayhaṃ, bhante, sīle aṇumattampi kāḷaṃ natthī’’ti bhikkhūnaṃ kathesi. Sopi ‘‘mayā sāmaṃ diṭṭha’’nti āha. Devatā taṃ tena saddhiṃ uposathaṃ kātuṃ anicchantaṃ disvā ‘‘bhāriyaṃ mayā kammaṃ kata’’nti cintetvā – ‘‘bhante, mayhaṃ ayyassa sīlabhedo natthi, mayā pana vīmaṃsanavasenetaṃ kataṃ, karotha tena saddhiṃ uposatha’’nti āha. So tassā ākāse ṭhatvā kathentiyā saddahitvā uposathaṃ akāsi , na pana there pubbe viya muducitto ahosi. Ettakaṃ devatāya pubbakammaṃ.

    आयुपरियोसाने पन ते थेरा यथासुखं देवलोके निब्बत्तिंसु। देवता अपीचिम्हि निब्बत्तित्वा एकं बुद्धन्तरं तत्थ पच्‍चित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं निब्बत्तित्वा वुद्धिमन्वाय सासने पब्बजित्वा उपसम्पदं लभि। तस्स पब्बजितदिवसतो पट्ठाय तं इत्थिरूपं तथेव पञ्‍ञायि। तेनेवस्स कोण्डधानत्थेरोति नामं करिंसु। तं तथाविचरन्तं दिस्वा भिक्खू अनाथपिण्डिकं आहंसु – ‘‘महासेट्ठि, इमं दुस्सीलं तव विहारा नीहर। इमञ्हि निस्साय सेसभिक्खूनं अयसो उप्पज्‍जिस्सती’’ति। किं पन, भन्ते, सत्था विहारे नत्थीति? अत्थि उपासकाति। तेन हि, भन्ते, सत्थाव जानिस्सतीति। भिक्खू गन्त्वा विसाखायपि तथेव कथेसुं। सापि नेसं तथेव पटिवचनं अदासि।

    Āyupariyosāne pana te therā yathāsukhaṃ devaloke nibbattiṃsu. Devatā apīcimhi nibbattitvā ekaṃ buddhantaraṃ tattha paccitvā imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ nibbattitvā vuddhimanvāya sāsane pabbajitvā upasampadaṃ labhi. Tassa pabbajitadivasato paṭṭhāya taṃ itthirūpaṃ tatheva paññāyi. Tenevassa koṇḍadhānattheroti nāmaṃ kariṃsu. Taṃ tathāvicarantaṃ disvā bhikkhū anāthapiṇḍikaṃ āhaṃsu – ‘‘mahāseṭṭhi, imaṃ dussīlaṃ tava vihārā nīhara. Imañhi nissāya sesabhikkhūnaṃ ayaso uppajjissatī’’ti. Kiṃ pana, bhante, satthā vihāre natthīti? Atthi upāsakāti. Tena hi, bhante, satthāva jānissatīti. Bhikkhū gantvā visākhāyapi tatheva kathesuṃ. Sāpi nesaṃ tatheva paṭivacanaṃ adāsi.

    भिक्खूपि तेहि असम्पटिच्छितवचना रञ्‍ञो आरोचेसुं – ‘‘महाराज, कोण्डधानत्थेरो एकं इत्थिं गहेत्वा विचरन्तो सब्बेसं अयसं उप्पादेसि, तं तुम्हाकं विजिता नीहरथा’’ति। ‘‘कहं पन सो, भन्ते’’ति? ‘‘विहारे, महाराजा’’ति। ‘‘कतरस्मिं सेनासने विहरती’’ति? ‘‘असुकस्मिं नामा’’ति। ‘‘तेन हि गच्छथ, अहं तं गण्हिस्सामी’’ति सो सायन्हसमये विहारं गन्त्वा तं सेनासनं पुरिसेहि परिक्खिपापेत्वा थेरस्स वसनट्ठानाभिमुखो अगमासि। थेरो महासद्दं सुत्वा विहारा निक्खमित्वा पमुखे अट्ठासि। तम्पिस्स इत्थिरूपं पिट्ठिपस्से ठितं राजा अद्दस। थेरो रञ्‍ञो आगमनं ञत्वा विहारं अभिरुहित्वा निसीदि। राजा थेरं न वन्दि, तम्पि इत्थिं नाद्दस। सो द्वारन्तरेपि हेट्ठामञ्‍चेपि ओलोकेन्तो अदिस्वाव थेरं आह – ‘‘भन्ते, इमस्मिं ठाने एकं इत्थिं अद्दसं, कहं सा’’ति? ‘‘न पस्सामि, महाराजा’’ति। ‘‘इदानि मया तुम्हाकं पिट्ठिपस्से ठिता दिट्ठा’’ति वुत्तेपि ‘‘अहं न पस्सामि’’च्‍चेवाह। राजा ‘‘किं नु खो एत’’न्ति चिन्तेत्वा, ‘‘भन्ते, इतो ताव निक्खमथा’’ति आह। थेरे निक्खमित्वा पमुखे ठिते पुन सा थेरस्स पिट्ठिपस्से अट्ठासि। राजा तं दिस्वा पुन उपरितलं अभिरुहि, तस्स आगतभावं ञत्वा थेरो निसीदि। पुन राजा तं सब्बट्ठानेसु ओलोकेन्तोपि अदिस्वा, ‘‘भन्ते, कहं सा इत्थी’’ति पुन थेरं पुच्छि। नाहं पस्सामि महाराजाति। ‘‘किं कथेथ, भन्ते, मया इदानेव तुम्हाकं पिट्ठिपस्से ठिता दिट्ठा’’ति आह। आम, महाराज, महाजनोपि ‘‘मे पच्छतो पच्छतो इत्थी विचरती’’ति वदति, अहं पन न पस्सामीति । राजा ‘‘पटिरूपकेन भवितब्ब’’न्ति सल्‍लक्खेत्वा पुन थेरं, ‘‘भन्ते, इतो ताव ओतरथा’’ति वत्वा थेरे ओतरित्वा पमुखे ठिते पुन तं तस्स पिट्ठिपस्से ठितं दिस्वा उपरितलं अभिरुहि। पुन नाद्दस। सो पुन थेरं पुच्छित्वा तेन ‘‘न पस्सामि’’च्‍चेव वुत्ते ‘‘पटिरूपकमेवेत’’न्ति निट्ठं गन्त्वा थेरं आह – ‘‘भन्ते, एवरूपे संकिलेसे तुम्हाकं पिट्ठितो विचरन्ते अञ्‍ञो कोचि तुम्हाकं भिक्खं न दस्सति, निबद्धं मम गेहं पविसथ, अहमेव चतूहि पच्‍चयेहि उपट्ठहिस्सामी’’ति थेरं निमन्तेत्वा पक्‍कामि।

    Bhikkhūpi tehi asampaṭicchitavacanā rañño ārocesuṃ – ‘‘mahārāja, koṇḍadhānatthero ekaṃ itthiṃ gahetvā vicaranto sabbesaṃ ayasaṃ uppādesi, taṃ tumhākaṃ vijitā nīharathā’’ti. ‘‘Kahaṃ pana so, bhante’’ti? ‘‘Vihāre, mahārājā’’ti. ‘‘Katarasmiṃ senāsane viharatī’’ti? ‘‘Asukasmiṃ nāmā’’ti. ‘‘Tena hi gacchatha, ahaṃ taṃ gaṇhissāmī’’ti so sāyanhasamaye vihāraṃ gantvā taṃ senāsanaṃ purisehi parikkhipāpetvā therassa vasanaṭṭhānābhimukho agamāsi. Thero mahāsaddaṃ sutvā vihārā nikkhamitvā pamukhe aṭṭhāsi. Tampissa itthirūpaṃ piṭṭhipasse ṭhitaṃ rājā addasa. Thero rañño āgamanaṃ ñatvā vihāraṃ abhiruhitvā nisīdi. Rājā theraṃ na vandi, tampi itthiṃ nāddasa. So dvārantarepi heṭṭhāmañcepi olokento adisvāva theraṃ āha – ‘‘bhante, imasmiṃ ṭhāne ekaṃ itthiṃ addasaṃ, kahaṃ sā’’ti? ‘‘Na passāmi, mahārājā’’ti. ‘‘Idāni mayā tumhākaṃ piṭṭhipasse ṭhitā diṭṭhā’’ti vuttepi ‘‘ahaṃ na passāmi’’ccevāha. Rājā ‘‘kiṃ nu kho eta’’nti cintetvā, ‘‘bhante, ito tāva nikkhamathā’’ti āha. There nikkhamitvā pamukhe ṭhite puna sā therassa piṭṭhipasse aṭṭhāsi. Rājā taṃ disvā puna uparitalaṃ abhiruhi, tassa āgatabhāvaṃ ñatvā thero nisīdi. Puna rājā taṃ sabbaṭṭhānesu olokentopi adisvā, ‘‘bhante, kahaṃ sā itthī’’ti puna theraṃ pucchi. Nāhaṃ passāmi mahārājāti. ‘‘Kiṃ kathetha, bhante, mayā idāneva tumhākaṃ piṭṭhipasse ṭhitā diṭṭhā’’ti āha. Āma, mahārāja, mahājanopi ‘‘me pacchato pacchato itthī vicaratī’’ti vadati, ahaṃ pana na passāmīti . Rājā ‘‘paṭirūpakena bhavitabba’’nti sallakkhetvā puna theraṃ, ‘‘bhante, ito tāva otarathā’’ti vatvā there otaritvā pamukhe ṭhite puna taṃ tassa piṭṭhipasse ṭhitaṃ disvā uparitalaṃ abhiruhi. Puna nāddasa. So puna theraṃ pucchitvā tena ‘‘na passāmi’’cceva vutte ‘‘paṭirūpakameveta’’nti niṭṭhaṃ gantvā theraṃ āha – ‘‘bhante, evarūpe saṃkilese tumhākaṃ piṭṭhito vicarante añño koci tumhākaṃ bhikkhaṃ na dassati, nibaddhaṃ mama gehaṃ pavisatha, ahameva catūhi paccayehi upaṭṭhahissāmī’’ti theraṃ nimantetvā pakkāmi.

    भिक्खू ‘‘पस्सथावुसो, रञ्‍ञो पापकिरियं, ‘एतं विहारतो नीहरा’ति वुत्ते आगन्त्वा चतूहि पच्‍चयेहि निमन्तेत्वा गतो’’ति उज्झायिंसु। तम्पि थेरं आहंसु – ‘‘अम्भो, दुस्सील, इदानिसि राजकोण्डो जातो’’ति। सोपि पुब्बे भिक्खू किञ्‍चि वत्तुं असक्‍कोन्तो ‘‘तुम्हे दुस्सीला, तुम्हे कोण्डा, तुम्हे इत्थिं गहेत्वा विचरथा’’ति आह। ते गन्त्वा सत्थु आरोचेसुं – ‘‘भन्ते, कोण्डधानत्थेरो अम्हेहि वुत्तो अम्हे ‘दुस्सीला’तिआदीनि वत्वा अक्‍कोसती’’ति। सत्था तं पक्‍कोसापेत्वा पुच्छि – ‘‘सच्‍चं किर त्वं, भिक्खु, एवं वदेसी’’ति? ‘‘सच्‍चं, भन्ते’’ति। ‘‘किं कारणा’’ति? ‘‘मया सद्धिं कथितकारणा’’ति। ‘‘तुम्हे, भिक्खवे, इमिना सद्धिं कस्मा कथेथा’’ति। ‘‘इमस्स पच्छतो इत्थिं विचरन्तिं दिस्वा, भन्ते’’ति। ‘‘इमे किर तया सद्धिं इत्थिं विचरन्तिं दिस्वा वदन्ति, त्वं कस्मा कथेसि , एते ताव दिस्वा कथेन्ति। त्वं अदिस्वाव इमेहि सद्धिं कस्मा कथेसि, ननु पुब्बे तवेव पापिकं दिट्ठिं निस्साय इदं जातं, इदानि कस्मा पुन पापिकं दिट्ठिं गण्हासी’’ति। भिक्खू ‘‘किं पन, भन्ते, इमिना पुब्बे कत’’न्ति पुच्छिंसु। अथ नेसं सत्था तस्स पुब्बकम्मं कथेत्वा ‘‘भिक्खु इदं पापकम्मं निस्साय त्वं इमं विप्पकारं पत्तो, इदानि ते पुन तथारूपं पापिकं दिट्ठिं गहेतुं न युत्तं, मा पुन भिक्खूहि सद्धिं किञ्‍चि कथेहि, निस्सद्दो मुखवट्टियं छिन्‍नकंसथालसदिसो होहि, एवं करोन्तो निब्बानप्पत्तो नाम भविस्सती’’ति वत्वा अनुसन्धिं घटेत्वा धम्मं देसेन्तो इमा गाथा अभासि –

    Bhikkhū ‘‘passathāvuso, rañño pāpakiriyaṃ, ‘etaṃ vihārato nīharā’ti vutte āgantvā catūhi paccayehi nimantetvā gato’’ti ujjhāyiṃsu. Tampi theraṃ āhaṃsu – ‘‘ambho, dussīla, idānisi rājakoṇḍo jāto’’ti. Sopi pubbe bhikkhū kiñci vattuṃ asakkonto ‘‘tumhe dussīlā, tumhe koṇḍā, tumhe itthiṃ gahetvā vicarathā’’ti āha. Te gantvā satthu ārocesuṃ – ‘‘bhante, koṇḍadhānatthero amhehi vutto amhe ‘dussīlā’tiādīni vatvā akkosatī’’ti. Satthā taṃ pakkosāpetvā pucchi – ‘‘saccaṃ kira tvaṃ, bhikkhu, evaṃ vadesī’’ti? ‘‘Saccaṃ, bhante’’ti. ‘‘Kiṃ kāraṇā’’ti? ‘‘Mayā saddhiṃ kathitakāraṇā’’ti. ‘‘Tumhe, bhikkhave, iminā saddhiṃ kasmā kathethā’’ti. ‘‘Imassa pacchato itthiṃ vicarantiṃ disvā, bhante’’ti. ‘‘Ime kira tayā saddhiṃ itthiṃ vicarantiṃ disvā vadanti, tvaṃ kasmā kathesi , ete tāva disvā kathenti. Tvaṃ adisvāva imehi saddhiṃ kasmā kathesi, nanu pubbe taveva pāpikaṃ diṭṭhiṃ nissāya idaṃ jātaṃ, idāni kasmā puna pāpikaṃ diṭṭhiṃ gaṇhāsī’’ti. Bhikkhū ‘‘kiṃ pana, bhante, iminā pubbe kata’’nti pucchiṃsu. Atha nesaṃ satthā tassa pubbakammaṃ kathetvā ‘‘bhikkhu idaṃ pāpakammaṃ nissāya tvaṃ imaṃ vippakāraṃ patto, idāni te puna tathārūpaṃ pāpikaṃ diṭṭhiṃ gahetuṃ na yuttaṃ, mā puna bhikkhūhi saddhiṃ kiñci kathehi, nissaddo mukhavaṭṭiyaṃ chinnakaṃsathālasadiso hohi, evaṃ karonto nibbānappatto nāma bhavissatī’’ti vatvā anusandhiṃ ghaṭetvā dhammaṃ desento imā gāthā abhāsi –

    १३३.

    133.

    ‘‘मावोच फरुसं कञ्‍चि, वुत्ता पटिवदेय्यु तं।

    ‘‘Māvoca pharusaṃ kañci, vuttā paṭivadeyyu taṃ;

    दुक्खा हि सारम्भकथा, पटिदण्डा फुसेय्यु तं॥

    Dukkhā hi sārambhakathā, paṭidaṇḍā phuseyyu taṃ.

    १३४.

    134.

    ‘‘सचे नेरेसि अत्तानं, कंसो उपहतो यथा।

    ‘‘Sace neresi attānaṃ, kaṃso upahato yathā;

    एस पत्तोसि निब्बानं, सारम्भो ते न विज्‍जती’’ति॥

    Esa pattosi nibbānaṃ, sārambho te na vijjatī’’ti.

    तत्थ मावोच फरुसं कञ्‍चीति कञ्‍चि एकपुग्गलम्पि फरुसं मा अवच। वुत्ताति तया परे ‘‘दुस्सीला’’ति वुत्ता, तम्पि तथेव पटिवदेय्युं। सारम्भकथाति एसा करणुत्तरा युगग्गाहकथा नाम दुक्खा। पटिदण्डाति कायदण्डादीहि परं पहरन्तस्स तादिसा पटिदण्डा च तव मत्थके पतेय्युं। सचे नेरेसीति सचे अत्तानं निच्‍चलं कातुं सक्खिस्ससि। कंसो उपहतो यथाति मुखवट्टियं छिन्दित्वा तलमत्तं कत्वा ठपितकंसथालं विय। तञ्हि हत्थपादेहि वा दण्डकेन वा पहटम्पि सद्दं न करोति, एस पत्तोसीति सचे एवरूपो भवितुं सक्खिस्ससि, इमं पटिपदं पूरयमानो इदानि अप्पत्तोपि एसो निब्बानप्पत्तो नाम। सारम्भो ते न विज्‍जतीति एवं सन्ते च पन ‘‘त्वं दुस्सीलो, तुम्हे दुस्सीला’’तिएवमादिको उत्तरकरणवाचालक्खणो सारम्भोपि ते न विज्‍जति, न भविस्सतियेवाति अत्थो।

    Tattha māvoca pharusaṃ kañcīti kañci ekapuggalampi pharusaṃ mā avaca. Vuttāti tayā pare ‘‘dussīlā’’ti vuttā, tampi tatheva paṭivadeyyuṃ. Sārambhakathāti esā karaṇuttarā yugaggāhakathā nāma dukkhā. Paṭidaṇḍāti kāyadaṇḍādīhi paraṃ paharantassa tādisā paṭidaṇḍā ca tava matthake pateyyuṃ. Sace neresīti sace attānaṃ niccalaṃ kātuṃ sakkhissasi. Kaṃso upahato yathāti mukhavaṭṭiyaṃ chinditvā talamattaṃ katvā ṭhapitakaṃsathālaṃ viya. Tañhi hatthapādehi vā daṇḍakena vā pahaṭampi saddaṃ na karoti, esa pattosīti sace evarūpo bhavituṃ sakkhissasi, imaṃ paṭipadaṃ pūrayamāno idāni appattopi eso nibbānappatto nāma. Sārambho te na vijjatīti evaṃ sante ca pana ‘‘tvaṃ dussīlo, tumhe dussīlā’’tievamādiko uttarakaraṇavācālakkhaṇo sārambhopi te na vijjati, na bhavissatiyevāti attho.

    देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसु, कोण्डधानत्थेरोपि सत्थारा दिन्‍नओवादे ठत्वा अरहत्तं पापुणि, न चिरस्सेव आकासे उप्पतित्वा पठमं सलाकं गण्हीति।

    Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsu, koṇḍadhānattheropi satthārā dinnaovāde ṭhatvā arahattaṃ pāpuṇi, na cirasseva ākāse uppatitvā paṭhamaṃ salākaṃ gaṇhīti.

    कोण्डधानत्थेरवत्थु चतुत्थं।

    Koṇḍadhānattheravatthu catutthaṃ.

    ५. उपोसथिकइत्थीनं वत्थु

    5. Uposathikaitthīnaṃ vatthu

    यथा दण्डेनाति इमं धम्मदेसनं सत्था पुब्बारामे विहरन्तो विसाखादीनं उपासिकानं उपोसथकम्मं आरब्भ कथेसि।

    Yathā daṇḍenāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā pubbārāme viharanto visākhādīnaṃ upāsikānaṃ uposathakammaṃ ārabbha kathesi.

    सावत्थियं किर एकस्मिं महाउपोसथदिवसे पञ्‍चसतमत्ता इत्थियो उपोसथिका हुत्वा विहारं अगमिंसु। विसाखा तासु महल्‍लकित्थियो उपसङ्कमित्वा पुच्छि, ‘‘अम्मा, किमत्थं उपोसथिका जातत्था’’ति। ताहि ‘‘दिब्बसम्पत्तिं पत्थेत्वा’’ति वुत्ते मज्झिमित्थियो पुच्छि, ताहि ‘‘सपत्तिवासा मुच्‍चनत्थाया’’ति वुत्ते तरुणित्थियो पुच्छि, ताहि ‘‘पठमगब्भे पुत्तपटिलाभत्थाया’’ति वुत्ते कुमारिकायो पुच्छि, ताहि ‘‘तरुणभावेयेव पतिकुलगमनत्थाया’’ति वुत्ते तं सब्बम्पि तासं कथं सुत्वा ता आदाय सत्थु सन्तिकं गन्त्वा पटिपाटिया आरोचेसि। तं सुत्वा सत्था ‘‘विसाखे इमेसं सत्तानं जातिआदयो नाम दण्डहत्थकगोपालकसदिसा, जाति जराय सन्तिकं, जरा ब्याधिनो सन्तिकं, ब्याधि मरणस्स सन्तिकं पेसेत्वा मरणं कुठारिया छिन्दन्ता विय जीवितं छिन्दति, एवं सन्तेपि विवट्टं पत्थेन्ता नाम नत्थि, वट्टमेव पन पत्थेन्ती’’ति वत्वा अनुसन्धिं घटेत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –

    Sāvatthiyaṃ kira ekasmiṃ mahāuposathadivase pañcasatamattā itthiyo uposathikā hutvā vihāraṃ agamiṃsu. Visākhā tāsu mahallakitthiyo upasaṅkamitvā pucchi, ‘‘ammā, kimatthaṃ uposathikā jātatthā’’ti. Tāhi ‘‘dibbasampattiṃ patthetvā’’ti vutte majjhimitthiyo pucchi, tāhi ‘‘sapattivāsā muccanatthāyā’’ti vutte taruṇitthiyo pucchi, tāhi ‘‘paṭhamagabbhe puttapaṭilābhatthāyā’’ti vutte kumārikāyo pucchi, tāhi ‘‘taruṇabhāveyeva patikulagamanatthāyā’’ti vutte taṃ sabbampi tāsaṃ kathaṃ sutvā tā ādāya satthu santikaṃ gantvā paṭipāṭiyā ārocesi. Taṃ sutvā satthā ‘‘visākhe imesaṃ sattānaṃ jātiādayo nāma daṇḍahatthakagopālakasadisā, jāti jarāya santikaṃ, jarā byādhino santikaṃ, byādhi maraṇassa santikaṃ pesetvā maraṇaṃ kuṭhāriyā chindantā viya jīvitaṃ chindati, evaṃ santepi vivaṭṭaṃ patthentā nāma natthi, vaṭṭameva pana patthentī’’ti vatvā anusandhiṃ ghaṭetvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –

    १३५.

    135.

    ‘‘यथा दण्डेन गोपालो, गावो पाजेति गोचरं।

    ‘‘Yathā daṇḍena gopālo, gāvo pājeti gocaraṃ;

    एवं जरा च मच्‍चु च, आयुं पाजेन्ति पाणिन’’न्ति॥

    Evaṃ jarā ca maccu ca, āyuṃ pājenti pāṇina’’nti.

    तत्थ पाजेतीति छेको गोपालो केदारन्तरं पविसन्तियो गावो दण्डेन निवारेत्वा तेनेव पोथेन्तो सुलभतिणोदकं गोचरं नेति। आयुं पाजेन्तीति जीवितिन्द्रियं छिन्दन्ति खेपेन्ति। गोपालको विय हि जरा च मच्‍चु च, गोगणो विय जीवितिन्द्रियं, गोचरभूमि विय मरणं। तत्थ जाति ताव सत्तानं जीवितिन्द्रियं जराय सन्तिकं पेसेसि, जरा ब्याधिनो सन्तिकं , ब्याधि मरणस्स सन्तिकं। तमेव मरणं कुठारिया छेदं विय छिन्दित्वा गच्छतीति इदमेत्थ ओपम्मसम्पटिपादनं।

    Tattha pājetīti cheko gopālo kedārantaraṃ pavisantiyo gāvo daṇḍena nivāretvā teneva pothento sulabhatiṇodakaṃ gocaraṃ neti. Āyuṃ pājentīti jīvitindriyaṃ chindanti khepenti. Gopālako viya hi jarā ca maccu ca, gogaṇo viya jīvitindriyaṃ, gocarabhūmi viya maraṇaṃ. Tattha jāti tāva sattānaṃ jīvitindriyaṃ jarāya santikaṃ pesesi, jarā byādhino santikaṃ , byādhi maraṇassa santikaṃ. Tameva maraṇaṃ kuṭhāriyā chedaṃ viya chinditvā gacchatīti idamettha opammasampaṭipādanaṃ.

    देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।

    Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.

    उपोसथिकइत्थीनं वत्थु पञ्‍चमं।

    Uposathikaitthīnaṃ vatthu pañcamaṃ.

    ६. अजगरपेतवत्थु

    6. Ajagarapetavatthu

    अथ पापानि कम्मानीति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो अजगरपेतं आरब्भ कथेसि।

    Athapāpāni kammānīti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto ajagarapetaṃ ārabbha kathesi.

    एकस्मिञ्हि समये महामोग्गल्‍लानत्थेरो लक्खणत्थेरेन सद्धिं गिज्झकूटतो ओतरन्तो दिब्बेन चक्खुना पञ्‍चवीसतियोजनिकं अजगरपेतं नाम अद्दस। तस्स सीसतो अग्गिजाला उट्ठहित्वा परियन्तं गच्छन्ति, परियन्ततो उट्ठहित्वा सीसं गच्छन्ति, उभयतो उट्ठहित्वा मज्झे ओतरन्ति। थेरो तं दिस्वा सितं पात्वाकासि। लक्खणत्थेरेन सितकारणं पुट्ठो ‘‘अकालो, आवुसो, इमस्स पञ्हस्स वेय्याकरणाय, सत्थु सन्तिके मं पुच्छेय्यासी’’ति वत्वा राजगहे पिण्डाय चरित्वा सत्थु सन्तिकं गतकाले लक्खणत्थेरेन पुट्ठो आह – ‘‘तत्राहं, आवुसो, एकं पेतं अद्दसं, तस्स एवरूपो नाम अत्तभावो, अहं तं दिस्वा ‘न वत मे एवरूपो अत्तभावो दिट्ठपुब्बो’ति सितं पात्वाकासि’’न्ति। सत्था ‘‘चक्खुभूता वत, भिक्खवे, सावका विहरन्ती’’तिआदीनि (पारा॰ २२८; सं॰ नि॰ २.२०२) वदन्तो थेरस्स कथं पतिट्ठापेत्वा ‘‘मयापि एसो, भिक्खवे, पेतो बोधिमण्डेयेव दिट्ठो, ‘ये च पन मे वचनं न सद्दहेय्युं, तेसं तं अहिताय अस्सा’ति न कथेसिं, इदानि मोग्गल्‍लानं सक्खिं लभित्वा कथेमी’’ति वत्वा भिक्खूहि तस्स पुब्बकम्मं पुट्ठो ब्याकासि –

    Ekasmiñhi samaye mahāmoggallānatthero lakkhaṇattherena saddhiṃ gijjhakūṭato otaranto dibbena cakkhunā pañcavīsatiyojanikaṃ ajagarapetaṃ nāma addasa. Tassa sīsato aggijālā uṭṭhahitvā pariyantaṃ gacchanti, pariyantato uṭṭhahitvā sīsaṃ gacchanti, ubhayato uṭṭhahitvā majjhe otaranti. Thero taṃ disvā sitaṃ pātvākāsi. Lakkhaṇattherena sitakāraṇaṃ puṭṭho ‘‘akālo, āvuso, imassa pañhassa veyyākaraṇāya, satthu santike maṃ puccheyyāsī’’ti vatvā rājagahe piṇḍāya caritvā satthu santikaṃ gatakāle lakkhaṇattherena puṭṭho āha – ‘‘tatrāhaṃ, āvuso, ekaṃ petaṃ addasaṃ, tassa evarūpo nāma attabhāvo, ahaṃ taṃ disvā ‘na vata me evarūpo attabhāvo diṭṭhapubbo’ti sitaṃ pātvākāsi’’nti. Satthā ‘‘cakkhubhūtā vata, bhikkhave, sāvakā viharantī’’tiādīni (pārā. 228; saṃ. ni. 2.202) vadanto therassa kathaṃ patiṭṭhāpetvā ‘‘mayāpi eso, bhikkhave, peto bodhimaṇḍeyeva diṭṭho, ‘ye ca pana me vacanaṃ na saddaheyyuṃ, tesaṃ taṃ ahitāya assā’ti na kathesiṃ, idāni moggallānaṃ sakkhiṃ labhitvā kathemī’’ti vatvā bhikkhūhi tassa pubbakammaṃ puṭṭho byākāsi –

    कस्सपबुद्धकाले किर सुमङ्गलसेट्ठि नाम सुवण्णिट्ठकाहि भूमिं सन्थरित्वा वीसतिउसभट्ठाने तत्तकेनेव धनेन विहारं कारेत्वा तावत्तकेनेव विहारमहं कारेसि। सो एकदिवसं पातोव सत्थु सन्तिकं गच्छन्तो नगरद्वारे एकिस्सा सालाय कासावं ससीसं पारुपित्वा कललमक्खितेहि पादेहि निपन्‍नं एकं चोरं दिस्वा ‘‘अयं कललमक्खितपादो रत्तिं विचरित्वा दिवा निपन्‍नमनुस्सो भविस्सती’’ति आह। चोरो मुखं विवरित्वा सेट्ठिं दिस्वा ‘‘होतु, जानिस्सामि ते कत्तब्ब’’न्ति आघातं बन्धित्वा सत्तक्खत्तुं खेत्तं झापेसि, सत्तक्खत्तुं वजे गुन्‍नं पादे छिन्दि, सत्तक्खत्तुं गेहं झापेसि, सो एत्तकेनापि कोपं निब्बापेतुं असक्‍कोन्तो तस्स चूळूपट्ठाकेन सद्धिं मित्तसन्थवं कत्वा ‘‘किं ते सेट्ठिनो पिय’’न्ति पुट्ठो ‘‘गन्धकुटितो अञ्‍ञं तस्स पियतरं नत्थी’’ति सुत्वा ‘‘होतु, गन्धकुटिं झापेत्वा कोपं निब्बापेस्सामी’’ति सत्थरि पिण्डाय पविट्ठे पानीयपरिभोजनीयघटे भिन्दित्वा गन्धकुटियं अग्गिं अदासि। सेट्ठि ‘‘गन्धकुटि किर झायती’’ति सुत्वा आगच्छन्तो झामकाले आगन्त्वा गन्धकुटिं झामं ओलोकेन्तो वालग्गमत्तम्पि दोमनस्सं अकत्वा वामबाहुं समञ्‍जित्वा दक्खिणेन हत्थेन महाअप्फोटनं अप्फोटेसि। अथ नं समीपे ठिता पुच्छिंसु – ‘‘कस्मा, सामि, एत्तकं धनं विस्सज्‍जेत्वा कतगन्धकुटिया झामकाले अप्फोटेसी’’ति? सो आह – ‘‘एत्तकं मे, ताता, अग्गिआदीहि असाधारणे बुद्धस्स सासने धनं निदहितुं लद्धं, ‘पुनपि एत्तकं धनं विस्सज्‍जेत्वा सत्थु गन्धकुटिं कातुं लभिस्सामी’ति तुट्ठमानसो अप्फोटेसि’’न्ति। सो पुन तत्तकं धनं विस्सज्‍जेत्वा गन्धकुटिं कारेत्वा वीसतिसहस्सभिक्खुपरिवारस्स सत्थुनो दानं अदासि। तं दिस्वा चोरो चिन्तेसि – ‘‘अहं इमं अमारेत्वा मङ्कुकातुं न सक्खिस्सामि, होतु, मारेस्सामि न’’न्ति निवासनन्तरे छुरिकं बन्धित्वा सत्ताहं विहारे विचरन्तोपि ओकासं न लभि। महासेट्ठिपि सत्त दिवसानि बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स दानं दत्वा सत्थारं वन्दित्वा आह – ‘‘भन्ते, मम एकेन पुरिसेन सत्तक्खत्तुं खेत्तं झापितं, सत्तक्खत्तुं वजे गुन्‍नं पादा छिन्‍ना, सत्तक्खत्तुं गेहं झापितं, इदानि गन्धकुटिपि तेनेव झापिता भविस्सति, अहं इमस्मिं दाने पठमं पत्तिं तस्स दम्मी’’ति।

    Kassapabuddhakāle kira sumaṅgalaseṭṭhi nāma suvaṇṇiṭṭhakāhi bhūmiṃ santharitvā vīsatiusabhaṭṭhāne tattakeneva dhanena vihāraṃ kāretvā tāvattakeneva vihāramahaṃ kāresi. So ekadivasaṃ pātova satthu santikaṃ gacchanto nagaradvāre ekissā sālāya kāsāvaṃ sasīsaṃ pārupitvā kalalamakkhitehi pādehi nipannaṃ ekaṃ coraṃ disvā ‘‘ayaṃ kalalamakkhitapādo rattiṃ vicaritvā divā nipannamanusso bhavissatī’’ti āha. Coro mukhaṃ vivaritvā seṭṭhiṃ disvā ‘‘hotu, jānissāmi te kattabba’’nti āghātaṃ bandhitvā sattakkhattuṃ khettaṃ jhāpesi, sattakkhattuṃ vaje gunnaṃ pāde chindi, sattakkhattuṃ gehaṃ jhāpesi, so ettakenāpi kopaṃ nibbāpetuṃ asakkonto tassa cūḷūpaṭṭhākena saddhiṃ mittasanthavaṃ katvā ‘‘kiṃ te seṭṭhino piya’’nti puṭṭho ‘‘gandhakuṭito aññaṃ tassa piyataraṃ natthī’’ti sutvā ‘‘hotu, gandhakuṭiṃ jhāpetvā kopaṃ nibbāpessāmī’’ti satthari piṇḍāya paviṭṭhe pānīyaparibhojanīyaghaṭe bhinditvā gandhakuṭiyaṃ aggiṃ adāsi. Seṭṭhi ‘‘gandhakuṭi kira jhāyatī’’ti sutvā āgacchanto jhāmakāle āgantvā gandhakuṭiṃ jhāmaṃ olokento vālaggamattampi domanassaṃ akatvā vāmabāhuṃ samañjitvā dakkhiṇena hatthena mahāapphoṭanaṃ apphoṭesi. Atha naṃ samīpe ṭhitā pucchiṃsu – ‘‘kasmā, sāmi, ettakaṃ dhanaṃ vissajjetvā katagandhakuṭiyā jhāmakāle apphoṭesī’’ti? So āha – ‘‘ettakaṃ me, tātā, aggiādīhi asādhāraṇe buddhassa sāsane dhanaṃ nidahituṃ laddhaṃ, ‘punapi ettakaṃ dhanaṃ vissajjetvā satthu gandhakuṭiṃ kātuṃ labhissāmī’ti tuṭṭhamānaso apphoṭesi’’nti. So puna tattakaṃ dhanaṃ vissajjetvā gandhakuṭiṃ kāretvā vīsatisahassabhikkhuparivārassa satthuno dānaṃ adāsi. Taṃ disvā coro cintesi – ‘‘ahaṃ imaṃ amāretvā maṅkukātuṃ na sakkhissāmi, hotu, māressāmi na’’nti nivāsanantare churikaṃ bandhitvā sattāhaṃ vihāre vicarantopi okāsaṃ na labhi. Mahāseṭṭhipi satta divasāni buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa dānaṃ datvā satthāraṃ vanditvā āha – ‘‘bhante, mama ekena purisena sattakkhattuṃ khettaṃ jhāpitaṃ, sattakkhattuṃ vaje gunnaṃ pādā chinnā, sattakkhattuṃ gehaṃ jhāpitaṃ, idāni gandhakuṭipi teneva jhāpitā bhavissati, ahaṃ imasmiṃ dāne paṭhamaṃ pattiṃ tassa dammī’’ti.

    तं सुत्वा चोरो ‘‘भारियं वत मे कम्मं कतं, एवं अपराधकारके मयि इमस्स कोपमत्तम्पि नत्थि, इमस्मिम्पि दाने मय्हमेव पठमं पत्तिं देति, अहं इमस्मिं दुब्भामि, एवरूपं मे पुरिसं अखमापेन्तस्स देवदण्डोपि मे मत्थके पतेय्या’’ति गन्त्वा सेट्ठिस्स पादमूले निपज्‍जित्वा ‘‘खमाहि मे, सामी’’ति वत्वा ‘‘किं इद’’न्ति वुत्ते, ‘‘सामि, एवं अयुत्तकं कम्मं मया कतं, तस्स मे खमाही’’ति आह। अथ नं सेट्ठि ‘‘तया मे इदञ्‍चिदञ्‍च कत’’न्ति सब्बं पुच्छित्वा ‘‘आम, मया कत’’न्ति वुत्ते, ‘‘त्वं मया न दिट्ठपुब्बो, कस्मा मे कुज्झित्वा एवमकासी’’ति पुच्छि। सो एकदिवसं नगरा निक्खन्तेन तेन वुत्तवचनं सारेत्वा ‘‘इमिना मे कारणेन कोपो उप्पादितो’’ति आह। सेट्ठि अत्तना वुत्तं सरित्वा ‘‘आम, तात, वुत्तं मया , तं मे खमाही’’ति चोरं खमापेत्वा ‘‘उट्ठेहि, तात, खमामि ते, गच्छ, ताता’’ति आह। सचे मे, सामि, खमसि, सपुत्तदारं मं गेहे दासं करोहीति। तात, त्वं मया एत्तके कथिते एवरूपं छेदनं अकासि, गेहे वसन्तेन पन सद्धिं न सक्‍का किञ्‍चि कथेतुं, न मे तया गेहे वसन्तेन किच्‍चं अत्थि, खमामि ते, गच्छ, ताताति। चोरो तं कम्मं कत्वा आयुपरियोसाने अवीचिम्हि निब्बत्तो दीघरत्तं तत्थ पच्‍चित्वा विपाकावसेसेन इदानि गिज्झकूटे पब्बते पच्‍चतीति।

    Taṃ sutvā coro ‘‘bhāriyaṃ vata me kammaṃ kataṃ, evaṃ aparādhakārake mayi imassa kopamattampi natthi, imasmimpi dāne mayhameva paṭhamaṃ pattiṃ deti, ahaṃ imasmiṃ dubbhāmi, evarūpaṃ me purisaṃ akhamāpentassa devadaṇḍopi me matthake pateyyā’’ti gantvā seṭṭhissa pādamūle nipajjitvā ‘‘khamāhi me, sāmī’’ti vatvā ‘‘kiṃ ida’’nti vutte, ‘‘sāmi, evaṃ ayuttakaṃ kammaṃ mayā kataṃ, tassa me khamāhī’’ti āha. Atha naṃ seṭṭhi ‘‘tayā me idañcidañca kata’’nti sabbaṃ pucchitvā ‘‘āma, mayā kata’’nti vutte, ‘‘tvaṃ mayā na diṭṭhapubbo, kasmā me kujjhitvā evamakāsī’’ti pucchi. So ekadivasaṃ nagarā nikkhantena tena vuttavacanaṃ sāretvā ‘‘iminā me kāraṇena kopo uppādito’’ti āha. Seṭṭhi attanā vuttaṃ saritvā ‘‘āma, tāta, vuttaṃ mayā , taṃ me khamāhī’’ti coraṃ khamāpetvā ‘‘uṭṭhehi, tāta, khamāmi te, gaccha, tātā’’ti āha. Sace me, sāmi, khamasi, saputtadāraṃ maṃ gehe dāsaṃ karohīti. Tāta, tvaṃ mayā ettake kathite evarūpaṃ chedanaṃ akāsi, gehe vasantena pana saddhiṃ na sakkā kiñci kathetuṃ, na me tayā gehe vasantena kiccaṃ atthi, khamāmi te, gaccha, tātāti. Coro taṃ kammaṃ katvā āyupariyosāne avīcimhi nibbatto dīgharattaṃ tattha paccitvā vipākāvasesena idāni gijjhakūṭe pabbate paccatīti.

    एवं सत्था तस्स पुब्बकम्मं कथेत्वा, ‘‘भिक्खवे, बाला नाम पापानि कम्मानि करोन्ता न बुज्झन्ति, पच्छा पन अत्तना कतकम्मेहि डय्हमाना अत्तनाव अत्तनो दावग्गिसदिसाव होन्ती’’ति वत्वा अनुसन्धिं घटेत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –

    Evaṃ satthā tassa pubbakammaṃ kathetvā, ‘‘bhikkhave, bālā nāma pāpāni kammāni karontā na bujjhanti, pacchā pana attanā katakammehi ḍayhamānā attanāva attano dāvaggisadisāva hontī’’ti vatvā anusandhiṃ ghaṭetvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –

    १३६.

    136.

    ‘‘अथ पापानि कम्मानि, करं बालो न बुज्झति।

    ‘‘Atha pāpāni kammāni, karaṃ bālo na bujjhati;

    सेहि कम्मेहि दुम्मेधो, अग्गिडड्ढोव तप्पती’’ति॥

    Sehi kammehi dummedho, aggiḍaḍḍhova tappatī’’ti.

    तत्थ अथ पापानीति न केवलं बालो कोधवसेन पापानि करोति, करोन्तोपि पन न बुज्झतीति अत्थो। पापं करोन्तो च ‘‘पापं करोमी’’ति अबुज्झनको नाम नत्थि। ‘‘इमस्स कम्मस्स एवरूपो नाम विपाको’’ति अजाननताय ‘‘न बुज्झती’’ति वुत्तं। सेहीति सो तेहि अत्तनो सन्तकेहि कम्मेहि दुम्मेधो निप्पञ्‍ञो पुग्गलो निरये निब्बत्तित्वा अग्गिडड्ढोव तप्पतीति अत्थो।

    Tattha atha pāpānīti na kevalaṃ bālo kodhavasena pāpāni karoti, karontopi pana na bujjhatīti attho. Pāpaṃ karonto ca ‘‘pāpaṃ karomī’’ti abujjhanako nāma natthi. ‘‘Imassa kammassa evarūpo nāma vipāko’’ti ajānanatāya ‘‘na bujjhatī’’ti vuttaṃ. Sehīti so tehi attano santakehi kammehi dummedho nippañño puggalo niraye nibbattitvā aggiḍaḍḍhova tappatīti attho.

    देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।

    Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.

    अजगरपेतवत्थु छट्ठं।

    Ajagarapetavatthu chaṭṭhaṃ.

    ७. महामोग्गल्‍लानत्थेरवत्थु

    7. Mahāmoggallānattheravatthu

    यो दण्डेनाति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो महामोग्गल्‍लानत्थेरं आरब्भ कथेसि।

    Yodaṇḍenāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto mahāmoggallānattheraṃ ārabbha kathesi.

    एकस्मिञ्हि समये तित्थिया सन्‍निपतित्वा मन्तेसुं – ‘‘जानाथावुसो, ‘केन कारणेन समणस्स गोतमस्स लाभसक्‍कारो महा हुत्वा निब्बत्तो’ति । मयं न जानाम, तुम्हे पन जानाथाति। आम, जानाम, महामोग्गल्‍लानं नाम एकं निस्साय उप्पन्‍नो। सो हि देवलोकं गन्त्वा देवताहि कतकम्मं पुच्छित्वा आगन्त्वा मनुस्सानं कथेति ‘इदं नाम कत्वा एवरूपं सम्पत्तिं लभन्ती’ति। निरये निब्बत्तानम्पि कम्मं पुच्छित्वा आगन्त्वा मनुस्सानं कथेति ‘इदं नाम कत्वा एवरूपं दुक्खं अनुभवन्ती’ति। मनुस्सा तस्स कथं सुत्वा महन्तं लाभसक्‍कारं अभिहरन्ति, सचे तं मारेतुं सक्खिस्साम, सो लाभसक्‍कारो अम्हाकं निब्बत्तिस्सती’’ति। ते ‘‘अत्थेको उपायो’’ति सब्बे एकच्छन्दा हुत्वा ‘‘यंकिञ्‍चि कत्वा तं मारापेस्सामा’’ति अत्तनो उपट्ठाके समादपेत्वा कहापणसहस्सं लभित्वा पुरिसघातकम्मं कत्वा चरन्ते चोरे पक्‍कोसापेत्वा ‘‘महामोग्गल्‍लानत्थेरो नाम काळसिलायं वसति, तत्थ गन्त्वा तं मारेथा’’ति तेसं कहापणे अदंसु। चोरा धनलोभेन सम्पटिच्छित्वा ‘‘थेरं मारेस्सामा’’ति गन्त्वा तस्स वसनट्ठानं परिवारेसुं। थेरो तेहि परिक्खित्तभावं ञत्वा कुञ्‍चिकच्छिद्देन निक्खमित्वा पक्‍कामि। ते चोरा तं दिवसं थेरं अदिस्वा पुनेकदिवसं गन्त्वा परिक्खिपिंसु। थेरो ञत्वा कण्णिकामण्डलं भिन्दित्वा आकासं पक्खन्दि। एवं ते पठममासेपि मज्झिममासेपि थेरं गहेतुं नासक्खिंसु। पच्छिममासे पन सम्पत्ते थेरो अत्तना कतकम्मस्स आकड्ढनभावं ञत्वा न अपगच्छि। चोरा गन्त्वा थेरं गहेत्वा तण्डुलकणमत्तानिस्स अट्ठीनि करोन्ता भिन्दिंसु। अथ नं ‘‘मतो’’ति सञ्‍ञाय एकस्मिं गुम्बपिट्ठे खिपित्वा पक्‍कमिंसु।

    Ekasmiñhi samaye titthiyā sannipatitvā mantesuṃ – ‘‘jānāthāvuso, ‘kena kāraṇena samaṇassa gotamassa lābhasakkāro mahā hutvā nibbatto’ti . Mayaṃ na jānāma, tumhe pana jānāthāti. Āma, jānāma, mahāmoggallānaṃ nāma ekaṃ nissāya uppanno. So hi devalokaṃ gantvā devatāhi katakammaṃ pucchitvā āgantvā manussānaṃ katheti ‘idaṃ nāma katvā evarūpaṃ sampattiṃ labhantī’ti. Niraye nibbattānampi kammaṃ pucchitvā āgantvā manussānaṃ katheti ‘idaṃ nāma katvā evarūpaṃ dukkhaṃ anubhavantī’ti. Manussā tassa kathaṃ sutvā mahantaṃ lābhasakkāraṃ abhiharanti, sace taṃ māretuṃ sakkhissāma, so lābhasakkāro amhākaṃ nibbattissatī’’ti. Te ‘‘attheko upāyo’’ti sabbe ekacchandā hutvā ‘‘yaṃkiñci katvā taṃ mārāpessāmā’’ti attano upaṭṭhāke samādapetvā kahāpaṇasahassaṃ labhitvā purisaghātakammaṃ katvā carante core pakkosāpetvā ‘‘mahāmoggallānatthero nāma kāḷasilāyaṃ vasati, tattha gantvā taṃ mārethā’’ti tesaṃ kahāpaṇe adaṃsu. Corā dhanalobhena sampaṭicchitvā ‘‘theraṃ māressāmā’’ti gantvā tassa vasanaṭṭhānaṃ parivāresuṃ. Thero tehi parikkhittabhāvaṃ ñatvā kuñcikacchiddena nikkhamitvā pakkāmi. Te corā taṃ divasaṃ theraṃ adisvā punekadivasaṃ gantvā parikkhipiṃsu. Thero ñatvā kaṇṇikāmaṇḍalaṃ bhinditvā ākāsaṃ pakkhandi. Evaṃ te paṭhamamāsepi majjhimamāsepi theraṃ gahetuṃ nāsakkhiṃsu. Pacchimamāse pana sampatte thero attanā katakammassa ākaḍḍhanabhāvaṃ ñatvā na apagacchi. Corā gantvā theraṃ gahetvā taṇḍulakaṇamattānissa aṭṭhīni karontā bhindiṃsu. Atha naṃ ‘‘mato’’ti saññāya ekasmiṃ gumbapiṭṭhe khipitvā pakkamiṃsu.

    थेरो ‘‘सत्थारं पस्सित्वाव परिनिब्बायिस्सामी’’ति अत्तभावं झानवेठनेन वेठेत्वा थिरं कत्वा आकासेन सत्थु सन्तिकं गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा, ‘‘भन्ते, परिनिब्बायिस्सामी’’ति आह। ‘‘परिनिब्बायिस्ससि, मोग्गल्‍लाना’’ति? ‘‘आम, भन्ते’’ति। ‘‘कत्थ गन्त्वा’’ति? ‘‘काळसिलापदेसं, भन्ते’’ति। तेन हि, मोग्गल्‍लान, मय्हं धम्मं कथेत्वा याहि। तादिसस्स हि मे सावकस्स इदानि दस्सनं नत्थीति। सो ‘‘एवं करिस्सामि, भन्ते’’ति सत्थारं वन्दित्वा आकासं उप्पतित्वा परिनिब्बानदिवसे सारिपुत्तत्थेरो विय नानप्पकारा इद्धियो कत्वा धम्मं कथेत्वा सत्थारं वन्दित्वा काळसिलाटविं गन्त्वा परिनिब्बायि। ‘‘थेरं किर चोरा मारेसु’’न्ति अयम्पि कथा सकलजम्बुदीपे पत्थरि। राजा अजातसत्तु चोरे परियेसनत्थाय चरपुरिसे पयोजेसि। तेसुपि चोरेसु सुरापाने सुरं पिवन्तेसु एको एकस्स पिट्ठिं पहरित्वा पातेसि। सो तं सन्तेज्‍जेत्वा ‘‘अम्भो दुब्बिनीत, त्वं कस्मा मे पिट्ठिं पातेसी’’ति आह। किं पन हरे दुट्ठचोर, तया महामोग्गल्‍लानत्थेरो पठमं पहटोति? किं पन मया पहटभावं त्वं न जानासीति? इति नेसं ‘‘मया पहटो, मया पहटो’’ति वदन्तानं वचनं सुत्वा ते चरपुरिसा ते सब्बे चोरे गहेत्वा रञ्‍ञो आरोचेसुं। राजा चोरे पक्‍कोसापेत्वा पुच्छि – ‘‘तुम्हेहि थेरो मारितो’’ति? ‘‘आम, देवा’’ति। ‘‘केन तुम्हे उय्योजिता’’ति? ‘‘नग्गसमणकेहि, देवा’’ति। राजा पञ्‍चसते नग्गसमणके गाहापेत्वा पञ्‍चसतेहि चोरेहि सद्धिं राजङ्गणे नाभिप्पमाणेसु आवाटेसु निखणापेत्वा पलालेहि पटिच्छादापेत्वा अग्गिं दापेसि । अथ नेसं झामभावं ञत्वा अयनङ्गलेहि कसापेत्वा सब्बे खण्डाखण्डिकं कारापेसि।

    Thero ‘‘satthāraṃ passitvāva parinibbāyissāmī’’ti attabhāvaṃ jhānaveṭhanena veṭhetvā thiraṃ katvā ākāsena satthu santikaṃ gantvā satthāraṃ vanditvā, ‘‘bhante, parinibbāyissāmī’’ti āha. ‘‘Parinibbāyissasi, moggallānā’’ti? ‘‘Āma, bhante’’ti. ‘‘Kattha gantvā’’ti? ‘‘Kāḷasilāpadesaṃ, bhante’’ti. Tena hi, moggallāna, mayhaṃ dhammaṃ kathetvā yāhi. Tādisassa hi me sāvakassa idāni dassanaṃ natthīti. So ‘‘evaṃ karissāmi, bhante’’ti satthāraṃ vanditvā ākāsaṃ uppatitvā parinibbānadivase sāriputtatthero viya nānappakārā iddhiyo katvā dhammaṃ kathetvā satthāraṃ vanditvā kāḷasilāṭaviṃ gantvā parinibbāyi. ‘‘Theraṃ kira corā māresu’’nti ayampi kathā sakalajambudīpe patthari. Rājā ajātasattu core pariyesanatthāya carapurise payojesi. Tesupi coresu surāpāne suraṃ pivantesu eko ekassa piṭṭhiṃ paharitvā pātesi. So taṃ santejjetvā ‘‘ambho dubbinīta, tvaṃ kasmā me piṭṭhiṃ pātesī’’ti āha. Kiṃ pana hare duṭṭhacora, tayā mahāmoggallānatthero paṭhamaṃ pahaṭoti? Kiṃ pana mayā pahaṭabhāvaṃ tvaṃ na jānāsīti? Iti nesaṃ ‘‘mayā pahaṭo, mayā pahaṭo’’ti vadantānaṃ vacanaṃ sutvā te carapurisā te sabbe core gahetvā rañño ārocesuṃ. Rājā core pakkosāpetvā pucchi – ‘‘tumhehi thero mārito’’ti? ‘‘Āma, devā’’ti. ‘‘Kena tumhe uyyojitā’’ti? ‘‘Naggasamaṇakehi, devā’’ti. Rājā pañcasate naggasamaṇake gāhāpetvā pañcasatehi corehi saddhiṃ rājaṅgaṇe nābhippamāṇesu āvāṭesu nikhaṇāpetvā palālehi paṭicchādāpetvā aggiṃ dāpesi . Atha nesaṃ jhāmabhāvaṃ ñatvā ayanaṅgalehi kasāpetvā sabbe khaṇḍākhaṇḍikaṃ kārāpesi.

    भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘महामोग्गल्‍लानत्थेरो अत्तनो अननुरूपमेव मरणं पत्तो’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्‍निसिन्‍ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते, ‘‘भिक्खवे, मोग्गल्‍लानो इमस्सेव अत्तभावस्स अननुरूपं मरणं पत्तो, पुब्बे पन तेन कतस्स कम्मस्स अनुरूपमेव मरणं पत्तो’’ति वत्वा ‘‘किं पनस्स, भन्ते, पुब्बकम्म’’न्ति पुट्ठो वित्थारेत्वा कथेसि –

    Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘mahāmoggallānatthero attano ananurūpameva maraṇaṃ patto’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte, ‘‘bhikkhave, moggallāno imasseva attabhāvassa ananurūpaṃ maraṇaṃ patto, pubbe pana tena katassa kammassa anurūpameva maraṇaṃ patto’’ti vatvā ‘‘kiṃ panassa, bhante, pubbakamma’’nti puṭṭho vitthāretvā kathesi –

    अतीते किर बाराणसिवासी एको कुलपुत्तो सयमेव कोट्टनपचनादीनि कम्मानि करोन्तो मातापितरो पटिजग्गि। अथस्स मातापितरो नं, ‘‘तात, त्वं एककोव गेहे च अरञ्‍ञे च कम्मं करोन्तो किलमसि, एकं ते कुमारिकं आनेस्सामा’’ति वत्वा, ‘‘अम्मताता, न मय्हं एवरूपायत्थो, अहं याव तुम्हे जीवथ, ताव वो सहत्था उपट्ठहिस्सामी’’ति तेन पटिक्खित्ता पुनप्पुनं तं याचित्वा कुमारिकं आनयिंसु। सा कतिपाहमेव ते उपट्ठहित्वा पच्छा तेसं दस्सनम्पि अनिच्छन्ती ‘‘न सक्‍का तव मातापितूहि सद्धिं एकट्ठाने वसितु’’न्ति उज्झायित्वा तस्मिं अत्तनो कथं अग्गण्हन्ते तस्स बहिगतकाले मकचिवाकखण्डानि च यागुफेणञ्‍च गहेत्वा तत्थ तत्थ आकिरित्वा तेनागन्त्वा ‘‘किं इद’’न्ति पुट्ठा आह – ‘‘इमेसं अन्धमहल्‍लकानं एतं कम्मं, सब्बं गेहं किलिट्ठं करोन्ता विचरन्ति, न सक्‍का एतेहि सद्धिं एकट्ठाने वसितु’’न्ति। एवं ताय नं पुनप्पुनं कथयमानाय एवरूपोपि पूरितपारमी सत्तो मातापितूहि सद्धिं भिज्‍जि। सो ‘‘होतु, जानिस्सामि नेसं कत्तब्ब’’न्ति ते भोजेत्वा, ‘‘अम्मताता, असुकट्ठाने नाम तुम्हाकं ञातका आगमनं पच्‍चासीसन्ति, तत्थ गमिस्सामा’’ति ते यानकं आरोपेत्वा आदाय गच्छन्तो अटविमज्झं पत्तकाले, ‘‘तात, रस्मियो गण्हाथ, गावो पतोदसञ्‍ञाय गमिस्सन्ति, इमस्मिं ठाने चोरा वसन्ति, अहं ओतरामी’’ति पितु हत्थे रस्मियो दत्वा ओतरित्वा गच्छन्तो सद्दं परिवत्तेत्वा चोरानं उट्ठितसद्दमकासि। मातापितरो सद्दं सुत्वा ‘‘चोरा उट्ठिता’’ति सञ्‍ञाय, ‘‘तात, मयं महल्‍लका, त्वं अत्तानमेव रक्खाही’’ति आहंसु। सो मातापितरो तथाविरवन्तेपि चोरसद्दं करोन्तो कोट्टेत्वा मारेत्वा अटवियं खिपित्वा पच्‍चागमि।

    Atīte kira bārāṇasivāsī eko kulaputto sayameva koṭṭanapacanādīni kammāni karonto mātāpitaro paṭijaggi. Athassa mātāpitaro naṃ, ‘‘tāta, tvaṃ ekakova gehe ca araññe ca kammaṃ karonto kilamasi, ekaṃ te kumārikaṃ ānessāmā’’ti vatvā, ‘‘ammatātā, na mayhaṃ evarūpāyattho, ahaṃ yāva tumhe jīvatha, tāva vo sahatthā upaṭṭhahissāmī’’ti tena paṭikkhittā punappunaṃ taṃ yācitvā kumārikaṃ ānayiṃsu. Sā katipāhameva te upaṭṭhahitvā pacchā tesaṃ dassanampi anicchantī ‘‘na sakkā tava mātāpitūhi saddhiṃ ekaṭṭhāne vasitu’’nti ujjhāyitvā tasmiṃ attano kathaṃ aggaṇhante tassa bahigatakāle makacivākakhaṇḍāni ca yāgupheṇañca gahetvā tattha tattha ākiritvā tenāgantvā ‘‘kiṃ ida’’nti puṭṭhā āha – ‘‘imesaṃ andhamahallakānaṃ etaṃ kammaṃ, sabbaṃ gehaṃ kiliṭṭhaṃ karontā vicaranti, na sakkā etehi saddhiṃ ekaṭṭhāne vasitu’’nti. Evaṃ tāya naṃ punappunaṃ kathayamānāya evarūpopi pūritapāramī satto mātāpitūhi saddhiṃ bhijji. So ‘‘hotu, jānissāmi nesaṃ kattabba’’nti te bhojetvā, ‘‘ammatātā, asukaṭṭhāne nāma tumhākaṃ ñātakā āgamanaṃ paccāsīsanti, tattha gamissāmā’’ti te yānakaṃ āropetvā ādāya gacchanto aṭavimajjhaṃ pattakāle, ‘‘tāta, rasmiyo gaṇhātha, gāvo patodasaññāya gamissanti, imasmiṃ ṭhāne corā vasanti, ahaṃ otarāmī’’ti pitu hatthe rasmiyo datvā otaritvā gacchanto saddaṃ parivattetvā corānaṃ uṭṭhitasaddamakāsi. Mātāpitaro saddaṃ sutvā ‘‘corā uṭṭhitā’’ti saññāya, ‘‘tāta, mayaṃ mahallakā, tvaṃ attānameva rakkhāhī’’ti āhaṃsu. So mātāpitaro tathāviravantepi corasaddaṃ karonto koṭṭetvā māretvā aṭaviyaṃ khipitvā paccāgami.

    सत्था इदं तस्स पुब्बकम्मं कथेत्वा, ‘‘भिक्खवे, मोग्गल्‍लानो एत्तकं कम्मं कत्वा अनेकवस्ससतसहस्सानि निरये पच्‍चित्वा विपाकावसेसेन अत्तभावसते एवमेव कोट्टेत्वा संचुण्णितो मरणं पत्तो। एवं मोग्गल्‍लानेन अत्तनो कम्मानुरूपमेव मरणं लद्धं, पञ्‍चहि चोरसतेहि सद्धिं लभिंसु। अप्पदुट्ठेसु हि पदुस्सन्तो दसहि कारणेहि अनयब्यसनं पापुणातियेवा’’ति वत्वा अनुसन्धिं घटेत्वा धम्मं देसेन्तो इमा गाथा अभासि –

    Satthā idaṃ tassa pubbakammaṃ kathetvā, ‘‘bhikkhave, moggallāno ettakaṃ kammaṃ katvā anekavassasatasahassāni niraye paccitvā vipākāvasesena attabhāvasate evameva koṭṭetvā saṃcuṇṇito maraṇaṃ patto. Evaṃ moggallānena attano kammānurūpameva maraṇaṃ laddhaṃ, pañcahi corasatehi saddhiṃ labhiṃsu. Appaduṭṭhesu hi padussanto dasahi kāraṇehi anayabyasanaṃ pāpuṇātiyevā’’ti vatvā anusandhiṃ ghaṭetvā dhammaṃ desento imā gāthā abhāsi –

    १३७.

    137.

    ‘‘यो दण्डेन अदण्डेसु, अप्पदुट्ठेसु दुस्सति।

    ‘‘Yo daṇḍena adaṇḍesu, appaduṭṭhesu dussati;

    दसन्‍नमञ्‍ञतरं ठानं, खिप्पमेव निगच्छति॥

    Dasannamaññataraṃ ṭhānaṃ, khippameva nigacchati.

    १३८.

    138.

    ‘‘वेदनं फरुसं जानिं, सरीरस्स व भेदनं।

    ‘‘Vedanaṃ pharusaṃ jāniṃ, sarīrassa va bhedanaṃ;

    गरुकं वापि आबाधं, चित्तक्खेपं व पापुणे॥

    Garukaṃ vāpi ābādhaṃ, cittakkhepaṃ va pāpuṇe.

    १३९.

    139.

    ‘‘राजतो वा उपसग्गं, अब्भक्खानं व दारुणं।

    ‘‘Rājato vā upasaggaṃ, abbhakkhānaṃ va dāruṇaṃ;

    परिक्खयं व ञातीनं, भोगानं व पभङ्गुरं॥

    Parikkhayaṃ va ñātīnaṃ, bhogānaṃ va pabhaṅguraṃ.

    १४०.

    140.

    ‘‘अथ वास्स अगारानि, अग्गि डहति पावको।

    ‘‘Atha vāssa agārāni, aggi ḍahati pāvako;

    कायस्स भेदा दुप्पञ्‍ञो, निरयं सोपपज्‍जती’’ति॥

    Kāyassa bhedā duppañño, nirayaṃ sopapajjatī’’ti.

    तत्थ अदण्डेसूति कायदण्डादिरहितेसु खीणासवेसु। अप्पदुट्ठेसूति परेसु वा अत्तनि वा निरपराधेसु। दसन्‍नमञ्‍ञतरं ठानन्ति दससु दुक्खकारणेसु अञ्‍ञतरं कारणं। वेदनन्ति सीसरोगादिभेदं फरुसं वेदनं। जानिन्ति किच्छाधिगतस्स धनस्स जानिं। भेदनन्ति हत्थच्छेदादिकं सरीरभेदनं। गरुकन्ति पक्खहतएकचक्खुकपीठसप्पिकुणीभावकुट्ठरोगादिभेदं गरुकाबाधं वा। चित्तक्खेपन्ति उम्मादं। उपसग्गन्ति यसविलोपसेनापतिट्ठानादिअच्छिन्दनादिकं राजतो उपसग्गं वा। अब्भक्खानन्ति अदिट्ठअसुतअचिन्तितपुब्बं ‘‘इदं सन्धिच्छेदादिकम्मं, इदं वा राजापराधितकम्मं तया कत’’न्ति एवरूपं दारुणं अब्भक्खानं वा। परिक्खयं व ञातीनन्ति अत्तनो अवस्सयो भवितुं समत्थानं ञातीनं परिक्खयं वा। पभङ्गुरन्ति पभङ्गुभावं पूतिभावं। यं हिस्स गेहे धञ्‍ञं, तं पूतिभावं आपज्‍जति, सुवण्णं अङ्गारभावं, मुत्ता कप्पासट्ठिभावं, कहापणं कपालखण्डादिभावं, द्विपदचतुप्पदा काणकुणादिभावन्ति अत्थो। अग्गि डहतीति एकसंवच्छरे द्वत्तिक्खत्तुं अञ्‍ञस्मिं डाहके अविज्‍जमानेपि असनिअग्गि वा पतित्वा डहति, अत्तनोव धम्मताय उट्ठितो पावको वा डहतियेव। निरयन्ति दिट्ठेव धम्मे इमेसं दसन्‍नं ठानानं अञ्‍ञतरं पत्वापि एकंसेन सम्पराये पत्तब्बं दस्सेतुं ‘‘निरयं सोपपज्‍जती’’ति वुत्तं।

    Tattha adaṇḍesūti kāyadaṇḍādirahitesu khīṇāsavesu. Appaduṭṭhesūti paresu vā attani vā niraparādhesu. Dasannamaññataraṃ ṭhānanti dasasu dukkhakāraṇesu aññataraṃ kāraṇaṃ. Vedananti sīsarogādibhedaṃ pharusaṃ vedanaṃ. Jāninti kicchādhigatassa dhanassa jāniṃ. Bhedananti hatthacchedādikaṃ sarīrabhedanaṃ. Garukanti pakkhahataekacakkhukapīṭhasappikuṇībhāvakuṭṭharogādibhedaṃ garukābādhaṃ vā. Cittakkhepanti ummādaṃ. Upasagganti yasavilopasenāpatiṭṭhānādiacchindanādikaṃ rājato upasaggaṃ vā. Abbhakkhānanti adiṭṭhaasutaacintitapubbaṃ ‘‘idaṃ sandhicchedādikammaṃ, idaṃ vā rājāparādhitakammaṃ tayā kata’’nti evarūpaṃ dāruṇaṃ abbhakkhānaṃ vā. Parikkhayaṃ va ñātīnanti attano avassayo bhavituṃ samatthānaṃ ñātīnaṃ parikkhayaṃ vā. Pabhaṅguranti pabhaṅgubhāvaṃ pūtibhāvaṃ. Yaṃ hissa gehe dhaññaṃ, taṃ pūtibhāvaṃ āpajjati, suvaṇṇaṃ aṅgārabhāvaṃ, muttā kappāsaṭṭhibhāvaṃ, kahāpaṇaṃ kapālakhaṇḍādibhāvaṃ, dvipadacatuppadā kāṇakuṇādibhāvanti attho. Aggi ḍahatīti ekasaṃvacchare dvattikkhattuṃ aññasmiṃ ḍāhake avijjamānepi asaniaggi vā patitvā ḍahati, attanova dhammatāya uṭṭhito pāvako vā ḍahatiyeva. Nirayanti diṭṭheva dhamme imesaṃ dasannaṃ ṭhānānaṃ aññataraṃ patvāpi ekaṃsena samparāye pattabbaṃ dassetuṃ ‘‘nirayaṃ sopapajjatī’’ti vuttaṃ.

    देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।

    Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.

    महामोग्गल्‍लानत्थेरवत्थु सत्तमं।

    Mahāmoggallānattheravatthu sattamaṃ.

    ८. बहुभण्डिकभिक्खुवत्थु

    8. Bahubhaṇḍikabhikkhuvatthu

    न नग्गचरियाति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो बहुभण्डिकं भिक्खुं आरब्भ कथेसि।

    Nanaggacariyāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto bahubhaṇḍikaṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi.

    सावत्थिवासी किरेको कुटुम्बिको भरियाय कालकताय पब्बजि। सो पब्बजन्तो अत्तनो परिवेणञ्‍च अग्गिसालञ्‍च भण्डगब्भञ्‍च कारेत्वा सब्बम्पि भण्डगब्भं सप्पिमधुतेलादीहि पूरेत्वा पब्बजि, पब्बजित्वा च पन अत्तनो दासे पक्‍कोसापेत्वा यथारुचिकं आहारं पचापेत्वा भुञ्‍जति। बहुभण्डो च बहुपरिक्खारो च अहोसि। रत्तिं अञ्‍ञं निवासनपारुपनं होति, दिवा अञ्‍ञं निवासनपारुपनं होति, दिवा अञ्‍ञं विहारपच्‍चन्ते वसति। तस्सेकदिवसं चीवरपच्‍चत्थरणानि सुक्खापेन्तस्स सेनासनचारिकं आहिण्डन्ता भिक्खू पस्सित्वा ‘‘कस्सिमानि, आवुसो’’ति पुच्छित्वा ‘‘मय्ह’’न्ति वुत्ते, ‘‘आवुसो, भगवता तिचीवरानि अनुञ्‍ञातानि, त्वञ्‍च पन एवं अप्पिच्छस्स बुद्धस्स सासने पब्बजित्वा एवं बहुपरिक्खारो जातो’’ति तं सत्थु सन्तिकं नेत्वा, ‘‘भन्ते , अयं भिक्खु अतिबहुभण्डो’’ति आरोचेसुं। सत्था ‘‘सच्‍चं किर तं भिक्खू’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्‍चं, भन्ते’’ति वुत्ते आह – ‘‘कस्मा पन त्वं, भिक्खु, मया अप्पिच्छताय धम्मे देसिते एवं बहुभण्डो जातो’’ति। सो तावत्तकेनेव कुपितो ‘‘इमिना दानि नीहारेन चरिस्सामी’’ति पारुपनं छड्डेत्वा परिसमज्झे एकचीवरो अट्ठासि। अथ नं सत्था उपत्थम्भयमानो ननु त्वं भिक्खु पुब्बे हिरोत्तप्पगवेसको दकरक्खसकालेपि हिरोत्तप्पं गवेसमानो द्वादस वस्सानि विहासि, कस्मा इदानि एवं गरुके बुद्धसासने पब्बजित्वा चतुपरिसमज्झे पारुपनं छड्डेत्वा हिरोत्तप्पं पहाय ठितोसीति। सो सत्थु वचनं सुत्वा हिरोत्तप्पं पच्‍चुपट्ठापेत्वा तं चीवरं पारुपित्वा सत्थारं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। भिक्खू तस्स अत्थस्स आविभावत्थं भगवन्तं याचिंसु। भगवा अतीतं आहरित्वा कथेसि –

    Sāvatthivāsī kireko kuṭumbiko bhariyāya kālakatāya pabbaji. So pabbajanto attano pariveṇañca aggisālañca bhaṇḍagabbhañca kāretvā sabbampi bhaṇḍagabbhaṃ sappimadhutelādīhi pūretvā pabbaji, pabbajitvā ca pana attano dāse pakkosāpetvā yathārucikaṃ āhāraṃ pacāpetvā bhuñjati. Bahubhaṇḍo ca bahuparikkhāro ca ahosi. Rattiṃ aññaṃ nivāsanapārupanaṃ hoti, divā aññaṃ nivāsanapārupanaṃ hoti, divā aññaṃ vihārapaccante vasati. Tassekadivasaṃ cīvarapaccattharaṇāni sukkhāpentassa senāsanacārikaṃ āhiṇḍantā bhikkhū passitvā ‘‘kassimāni, āvuso’’ti pucchitvā ‘‘mayha’’nti vutte, ‘‘āvuso, bhagavatā ticīvarāni anuññātāni, tvañca pana evaṃ appicchassa buddhassa sāsane pabbajitvā evaṃ bahuparikkhāro jāto’’ti taṃ satthu santikaṃ netvā, ‘‘bhante , ayaṃ bhikkhu atibahubhaṇḍo’’ti ārocesuṃ. Satthā ‘‘saccaṃ kira taṃ bhikkhū’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ, bhante’’ti vutte āha – ‘‘kasmā pana tvaṃ, bhikkhu, mayā appicchatāya dhamme desite evaṃ bahubhaṇḍo jāto’’ti. So tāvattakeneva kupito ‘‘iminā dāni nīhārena carissāmī’’ti pārupanaṃ chaḍḍetvā parisamajjhe ekacīvaro aṭṭhāsi. Atha naṃ satthā upatthambhayamāno nanu tvaṃ bhikkhu pubbe hirottappagavesako dakarakkhasakālepi hirottappaṃ gavesamāno dvādasa vassāni vihāsi, kasmā idāni evaṃ garuke buddhasāsane pabbajitvā catuparisamajjhe pārupanaṃ chaḍḍetvā hirottappaṃ pahāya ṭhitosīti. So satthu vacanaṃ sutvā hirottappaṃ paccupaṭṭhāpetvā taṃ cīvaraṃ pārupitvā satthāraṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Bhikkhū tassa atthassa āvibhāvatthaṃ bhagavantaṃ yāciṃsu. Bhagavā atītaṃ āharitvā kathesi –

    अतीते किर बाराणसिरञ्‍ञो अग्गमहेसिया कुच्छिस्मिं बोधिसत्तो पटिसन्धिं गण्हि। तस्स नामग्गहणदिवसे महिंसकुमारोति नामं करिंसु। तस्स कनिट्ठभाता चन्दकुमारो नाम अहोसि। तेसं मातरि कालकताय राजा अञ्‍ञं अग्गमहेसिट्ठाने ठपेसि। सापि पुत्तं विजायि, सूरियकुमारोतिस्स नामं करिंसु। तं दिस्वा राजा तुट्ठो ‘‘पुत्तस्स ते वरं दम्मी’’ति आह। सापि खो, ‘‘देव, इच्छितकाले गण्हिस्सामी’’ति वत्वा पुत्तस्स वयप्पत्तकाले राजानं आह – ‘‘देवेन मय्हं पुत्तस्स जातकाले वरो दिन्‍नो, इदानि मे पुत्तस्स रज्‍जं देही’’ति । राजा ‘‘मम द्वे पुत्ता अग्गिक्खन्धा विय जलन्ता विचरन्ति, न सक्‍का तस्स रज्‍जं दातु’’न्ति पटिक्खिपित्वापि तं पुनप्पुनं याचमानमेव दिस्वा ‘‘अयं मे पुत्तानं अनत्थम्पि करेय्या’’ति पुत्ते पक्‍कोसापेत्वा, ‘‘ताता, अहं सूरियकुमारस्स जातकाले वरं अदासिं, इदानिस्स माता रज्‍जं याचति, अहं तस्स न दातुकामो, तस्स माता तुम्हाकं अनत्थम्पि करेय्य, गच्छथ तुम्हे, अरञ्‍ञे वसित्वा ममच्‍चयेनागन्त्वा रज्‍जं गण्हथा’’ति उय्योजेसि। ते पितरं वन्दित्वा पासादा ओतरन्ते राजङ्गणे कीळमानो सूरियकुमारो दिस्वा तं कारणं ञत्वा तेहि सद्धिं निक्खमि। तेसं हिमवन्तं पविट्ठकाले बोधिसत्तो मग्गा ओक्‍कम्म अञ्‍ञतरस्मिं रुक्खमूले निसीदित्वा सूरियकुमारं आह – ‘‘तात, एतं सरं गन्त्वा न्हत्वा च पिवित्वा च अम्हाकम्पि पदुमिनिपण्णेहि उदकं आहरा’’ति। सो पन सरो वेस्सवण्णस्स सन्तिका एकेन दकरक्खसेन लद्धो होति। वेस्सवण्णो च तं आह – ‘‘ठपेत्वा देवधम्मजाननके ये च अञ्‍ञे इमं सरं ओतरन्ति, ते खादितुं लभसी’’ति। ततो पट्ठाय सो तं सरं ओतिण्णोतिण्णे देवधम्मे पुच्छित्वा अजानन्ते खादति, सूरियकुमारोपि तं सरं अवीमंसित्वाव ओतरि, तेन च ‘‘देवधम्मे जानासी’’ति पुच्छितो ‘‘देवधम्मा नाम चन्दिमसूरिया’’ति आह। अथ नं ‘‘त्वं देवधम्मे न जानासी’’ति उदकं पवेसेत्वा अत्तनो भवने ठपेसि। बोधिसत्तोपि तं चिरायन्तं दिस्वा चन्दकुमारं पेसेसि। सोपि तेन ‘‘देवधम्मे जानासी’’ति पुच्छितो ‘‘देवधम्मा नाम चतस्सो दिसा’’ति आह। दकरक्खसो तम्पि उदकं पवेसेत्वा तत्थेव ठपेसि।

    Atīte kira bārāṇasirañño aggamahesiyā kucchismiṃ bodhisatto paṭisandhiṃ gaṇhi. Tassa nāmaggahaṇadivase mahiṃsakumāroti nāmaṃ kariṃsu. Tassa kaniṭṭhabhātā candakumāro nāma ahosi. Tesaṃ mātari kālakatāya rājā aññaṃ aggamahesiṭṭhāne ṭhapesi. Sāpi puttaṃ vijāyi, sūriyakumārotissa nāmaṃ kariṃsu. Taṃ disvā rājā tuṭṭho ‘‘puttassa te varaṃ dammī’’ti āha. Sāpi kho, ‘‘deva, icchitakāle gaṇhissāmī’’ti vatvā puttassa vayappattakāle rājānaṃ āha – ‘‘devena mayhaṃ puttassa jātakāle varo dinno, idāni me puttassa rajjaṃ dehī’’ti . Rājā ‘‘mama dve puttā aggikkhandhā viya jalantā vicaranti, na sakkā tassa rajjaṃ dātu’’nti paṭikkhipitvāpi taṃ punappunaṃ yācamānameva disvā ‘‘ayaṃ me puttānaṃ anatthampi kareyyā’’ti putte pakkosāpetvā, ‘‘tātā, ahaṃ sūriyakumārassa jātakāle varaṃ adāsiṃ, idānissa mātā rajjaṃ yācati, ahaṃ tassa na dātukāmo, tassa mātā tumhākaṃ anatthampi kareyya, gacchatha tumhe, araññe vasitvā mamaccayenāgantvā rajjaṃ gaṇhathā’’ti uyyojesi. Te pitaraṃ vanditvā pāsādā otarante rājaṅgaṇe kīḷamāno sūriyakumāro disvā taṃ kāraṇaṃ ñatvā tehi saddhiṃ nikkhami. Tesaṃ himavantaṃ paviṭṭhakāle bodhisatto maggā okkamma aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīditvā sūriyakumāraṃ āha – ‘‘tāta, etaṃ saraṃ gantvā nhatvā ca pivitvā ca amhākampi paduminipaṇṇehi udakaṃ āharā’’ti. So pana saro vessavaṇṇassa santikā ekena dakarakkhasena laddho hoti. Vessavaṇṇo ca taṃ āha – ‘‘ṭhapetvā devadhammajānanake ye ca aññe imaṃ saraṃ otaranti, te khādituṃ labhasī’’ti. Tato paṭṭhāya so taṃ saraṃ otiṇṇotiṇṇe devadhamme pucchitvā ajānante khādati, sūriyakumāropi taṃ saraṃ avīmaṃsitvāva otari, tena ca ‘‘devadhamme jānāsī’’ti pucchito ‘‘devadhammā nāma candimasūriyā’’ti āha. Atha naṃ ‘‘tvaṃ devadhamme na jānāsī’’ti udakaṃ pavesetvā attano bhavane ṭhapesi. Bodhisattopi taṃ cirāyantaṃ disvā candakumāraṃ pesesi. Sopi tena ‘‘devadhamme jānāsī’’ti pucchito ‘‘devadhammā nāma catasso disā’’ti āha. Dakarakkhaso tampi udakaṃ pavesetvā tattheva ṭhapesi.

    बोधिसत्तो तस्मिम्पि चिरायन्ते ‘‘अन्तरायेन भवितब्ब’’न्ति सयं गन्त्वा द्विन्‍नम्पि ओतरणपदंयेव दिस्वा ‘‘अयं सरो रक्खसपरिग्गहितो’’ति ञत्वा खग्गं सन्‍नय्हित्वा धनुं गहेत्वा अट्ठासि। रक्खसो तं अनोतरन्तं दिस्वा वनकम्मिकपुरिसवेसेनागन्त्वा आह – ‘‘भो पुरिस, त्वं मग्गकिलन्तो, कस्मा इमं सरं ओतरित्वा न्हत्वा च पिवित्वा च भिसमुलालं खादित्वा पुप्फानि पिलन्धित्वा न गच्छसी’’ति। बोधिसत्तो तं दिस्वाव ‘‘एस सो यक्खो’’ति ञत्वा ‘‘तया मे भातरो गहिता’’ति आह। आम, मया गहिताति। किं कारणाति? अहं इमं सरं ओतिण्णोतिण्णे लभामीति । किं पन सब्बेव लभसीति? देवधम्मजाननके ठपेत्वा अवसेसे लभामीति। अत्थि पन ते देवधम्मेहि अत्थोति? आम, अत्थीति। अहं कथेस्सामीति। तेन हि कथेहीति। न सक्‍का किलिट्ठेन गत्तेन कथेतुन्ति। यक्खो बोधिसत्तं न्हापेत्वा पानीयं पायेत्वा अलङ्करित्वा अलङ्कतमण्डपमज्झे पल्‍लङ्कं आरोपेत्वा सयमस्स पादमूले निसीदि। अथ नं बोधिसत्तो ‘‘सक्‍कच्‍चं सुणाही’’ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Bodhisatto tasmimpi cirāyante ‘‘antarāyena bhavitabba’’nti sayaṃ gantvā dvinnampi otaraṇapadaṃyeva disvā ‘‘ayaṃ saro rakkhasapariggahito’’ti ñatvā khaggaṃ sannayhitvā dhanuṃ gahetvā aṭṭhāsi. Rakkhaso taṃ anotarantaṃ disvā vanakammikapurisavesenāgantvā āha – ‘‘bho purisa, tvaṃ maggakilanto, kasmā imaṃ saraṃ otaritvā nhatvā ca pivitvā ca bhisamulālaṃ khāditvā pupphāni pilandhitvā na gacchasī’’ti. Bodhisatto taṃ disvāva ‘‘esa so yakkho’’ti ñatvā ‘‘tayā me bhātaro gahitā’’ti āha. Āma, mayā gahitāti. Kiṃ kāraṇāti? Ahaṃ imaṃ saraṃ otiṇṇotiṇṇe labhāmīti . Kiṃ pana sabbeva labhasīti? Devadhammajānanake ṭhapetvā avasese labhāmīti. Atthi pana te devadhammehi atthoti? Āma, atthīti. Ahaṃ kathessāmīti. Tena hi kathehīti. Na sakkā kiliṭṭhena gattena kathetunti. Yakkho bodhisattaṃ nhāpetvā pānīyaṃ pāyetvā alaṅkaritvā alaṅkatamaṇḍapamajjhe pallaṅkaṃ āropetvā sayamassa pādamūle nisīdi. Atha naṃ bodhisatto ‘‘sakkaccaṃ suṇāhī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘हिरिओत्तप्पसम्पन्‍ना, सुक्‍कधम्मसमाहिता।

    ‘‘Hiriottappasampannā, sukkadhammasamāhitā;

    सन्तो सप्पुरिसा लोके, देवधम्माति वुच्‍चरे’’ति॥ (जा॰ १.१.६)।

    Santo sappurisā loke, devadhammāti vuccare’’ti. (jā. 1.1.6);

    यक्खो इमं धम्मदेसनं सुत्वा पसन्‍नो बोधिसत्तं आह – ‘‘पण्डित, अहं ते पसन्‍नो, एकं भातरं दम्मि, कतरं आनेमी’’ति? ‘‘कनिट्ठं आनेही’’ति। पण्डित, त्वं केवलं देवधम्मे जानासियेव, न पन तेसु वत्तसीति। किं कारणाति? यस्मा जेट्ठं ठपेत्वा कनिट्ठं आहरापेन्तो जेट्ठापचायिककम्मं न करोसीति, देवधम्मे चाहं यक्ख जानामि, तेसु च वत्तामि। मयञ्हि एतं निस्साय इमं अरञ्‍ञं पविट्ठा। एतस्स हि अत्थाय अम्हाकं पितरं एतस्स माता रज्‍जं याचि, अम्हाकं पन पिता तं वरं अदत्वा अम्हाकं अनुरक्खणत्थाय अरञ्‍ञे वासं अनुजानि, सो कुमारो अनिवत्तित्वा अम्हेहि सद्धिं आगतो। ‘‘तं अरञ्‍ञे एको यक्खो खादी’’ति वुत्तेपि न कोचि सद्दहिस्सति। तेनाहं गरहभयभीतो तमेवाहरापेमीति। यक्खो बोधिसत्तस्स पसीदित्वा ‘‘साधु पण्डित, त्वमेव देवधम्मे जानासि, देवधम्मेसु च वत्तसी’’ति द्वे भातरो आनेत्वा अदासि। अथ नं बोधिसत्तो यक्खभावे आदीनवं कथेत्वा पञ्‍चसु सीलेसु पतिट्ठापेसि। सो तेन सुसंविहितारक्खो तस्मिं अरञ्‍ञे वसित्वा पितरि कालकते यक्खं आदाय बाराणसिं गन्त्वा रज्‍जं गहेत्वा चन्दकुमारस्स उपरज्‍जं, सूरियकुमारस्स सेनापतिट्ठानं दत्वा यक्खस्स रमणीये ठाने आयतनं कारापेत्वा यथा सो लाभग्गप्पत्तो होति, तथा अकासि।

    Yakkho imaṃ dhammadesanaṃ sutvā pasanno bodhisattaṃ āha – ‘‘paṇḍita, ahaṃ te pasanno, ekaṃ bhātaraṃ dammi, kataraṃ ānemī’’ti? ‘‘Kaniṭṭhaṃ ānehī’’ti. Paṇḍita, tvaṃ kevalaṃ devadhamme jānāsiyeva, na pana tesu vattasīti. Kiṃ kāraṇāti? Yasmā jeṭṭhaṃ ṭhapetvā kaniṭṭhaṃ āharāpento jeṭṭhāpacāyikakammaṃ na karosīti, devadhamme cāhaṃ yakkha jānāmi, tesu ca vattāmi. Mayañhi etaṃ nissāya imaṃ araññaṃ paviṭṭhā. Etassa hi atthāya amhākaṃ pitaraṃ etassa mātā rajjaṃ yāci, amhākaṃ pana pitā taṃ varaṃ adatvā amhākaṃ anurakkhaṇatthāya araññe vāsaṃ anujāni, so kumāro anivattitvā amhehi saddhiṃ āgato. ‘‘Taṃ araññe eko yakkho khādī’’ti vuttepi na koci saddahissati. Tenāhaṃ garahabhayabhīto tamevāharāpemīti. Yakkho bodhisattassa pasīditvā ‘‘sādhu paṇḍita, tvameva devadhamme jānāsi, devadhammesu ca vattasī’’ti dve bhātaro ānetvā adāsi. Atha naṃ bodhisatto yakkhabhāve ādīnavaṃ kathetvā pañcasu sīlesu patiṭṭhāpesi. So tena susaṃvihitārakkho tasmiṃ araññe vasitvā pitari kālakate yakkhaṃ ādāya bārāṇasiṃ gantvā rajjaṃ gahetvā candakumārassa uparajjaṃ, sūriyakumārassa senāpatiṭṭhānaṃ datvā yakkhassa ramaṇīye ṭhāne āyatanaṃ kārāpetvā yathā so lābhaggappatto hoti, tathā akāsi.

    सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि ‘‘तदा रक्खसो बहुभण्डिकभिक्खु अहोसि, सूरियकुमारो आनन्दो, चन्दकुमारो सारिपुत्तो, महिंसकुमारो पन अहमेवा’’ति। एवं सत्था जातकं कथेत्वा ‘‘एवं त्वं, भिक्खु, पुब्बे देवधम्मे गवेसमानो हिरिओत्तप्पसम्पन्‍नो विचरित्वा इदानि चतुपरिसमज्झे इमिना नीहारेन ठत्वा मम पुरतो ‘अप्पिच्छोम्ही’ति वदन्तो अयुत्तं अकासि। न हि साटकपटिक्खेपादिमत्तेन समणो नाम होती’’ति वत्वा अनुसन्धिं घटेत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –

    Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā rakkhaso bahubhaṇḍikabhikkhu ahosi, sūriyakumāro ānando, candakumāro sāriputto, mahiṃsakumāro pana ahamevā’’ti. Evaṃ satthā jātakaṃ kathetvā ‘‘evaṃ tvaṃ, bhikkhu, pubbe devadhamme gavesamāno hiriottappasampanno vicaritvā idāni catuparisamajjhe iminā nīhārena ṭhatvā mama purato ‘appicchomhī’ti vadanto ayuttaṃ akāsi. Na hi sāṭakapaṭikkhepādimattena samaṇo nāma hotī’’ti vatvā anusandhiṃ ghaṭetvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –

    १४१.

    141.

    ‘‘न नग्गचरिया न जटा न पङ्का, नानासका थण्डिलसायिका वा।

    ‘‘Na naggacariyā na jaṭā na paṅkā, nānāsakā thaṇḍilasāyikā vā;

    रजोजल्‍लं उक्‍कुटिकप्पधानं, सोधेन्ति मच्‍चं अवितिण्णकङ्ख’’न्ति॥

    Rajojallaṃ ukkuṭikappadhānaṃ, sodhenti maccaṃ avitiṇṇakaṅkha’’nti.

    तत्थ नानासकाति न अनसका, भत्तपटिक्खेपकाति अत्थो। थण्डिलसायिकाति भूमिसयना। रजोजल्‍लन्ति कद्दमलेपनाकारेन सरीरे सन्‍निहितरजो । उक्‍कुटिकप्पधानन्ति उक्‍कुटिकभावेन आरद्धवीरियं। इदं वुत्तं होति – यो हि मच्‍चो ‘‘एवं अहं लोकनिस्सरणसङ्खातं सुद्धिं पापुणिस्सामी’’ति इमेसु नग्गचरियादीसु यं किञ्‍चि समादाय वत्तेय्य, सो केवलं मिच्छादस्सनञ्‍चेव वड्ढेय्य, किलमथस्स च भागी अस्स। न हि एतानि सुसमादिन्‍नानिपि अट्ठवत्थुकाय कङ्खाय अवितिण्णभावेन अवितिण्णकङ्खं मच्‍चं सोधेन्तीति।

    Tattha nānāsakāti na anasakā, bhattapaṭikkhepakāti attho. Thaṇḍilasāyikāti bhūmisayanā. Rajojallanti kaddamalepanākārena sarīre sannihitarajo . Ukkuṭikappadhānanti ukkuṭikabhāvena āraddhavīriyaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo hi macco ‘‘evaṃ ahaṃ lokanissaraṇasaṅkhātaṃ suddhiṃ pāpuṇissāmī’’ti imesu naggacariyādīsu yaṃ kiñci samādāya vatteyya, so kevalaṃ micchādassanañceva vaḍḍheyya, kilamathassa ca bhāgī assa. Na hi etāni susamādinnānipi aṭṭhavatthukāya kaṅkhāya avitiṇṇabhāvena avitiṇṇakaṅkhaṃ maccaṃ sodhentīti.

    देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।

    Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.

    बहुभण्डिकभिक्खुवत्थु अट्ठमं।

    Bahubhaṇḍikabhikkhuvatthu aṭṭhamaṃ.

    ९. सन्ततिमहामत्तवत्थु

    9. Santatimahāmattavatthu

    अलङ्कतो चेपीति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो सन्ततिमहामत्तं आरब्भ कथेसि।

    Alaṅkato cepīti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto santatimahāmattaṃ ārabbha kathesi.

    सो हि एकस्मिं काले रञ्‍ञो पसेनदिकोसलस्स पच्‍चन्तं कुपितं वूपसमेत्वा आगतो। अथस्स राजा तुट्ठो सत्त दिवसानि रज्‍जं दत्वा एकं नच्‍चगीतकुसलं इत्थिं अदासि। सो सत्त दिवसानि सुरामदमत्तो हुत्वा सत्तमे दिवसे सब्बालङ्कारपटिमण्डितो हत्थिक्खन्धवरगतो न्हानतित्थं गच्छन्तो सत्थारं पिण्डाय पविसन्तं द्वारन्तरे दिस्वा हत्थिक्खन्धवरगतोव सीसं चालेत्वा वन्दित्वा पक्‍कामि। सत्था सितं कत्वा ‘‘को नु खो, भन्ते, सितपातुकरणे हेतू’’ति आनन्दत्थेरेन पुट्ठो सितकारणं आचिक्खन्तो आह – ‘‘पस्सानन्द, सन्ततिमहामत्तं, अज्‍ज सब्बाभरणपटिमण्डितोव मम सन्तिकं आगन्त्वा चतुप्पदिकगाथावसाने अरहत्तं पत्वा सत्ततालमत्ते आकासे निसीदित्वा परिनिब्बायिस्सती’’ति। महाजनो थेरेन सद्धिं कथेन्तस्स सत्थु वचनं अस्सोसि। तत्थ मिच्छादिट्ठिका चिन्तयिंसु – ‘‘पस्सथ समणस्स गोतमस्स किरियं, मुखप्पत्तमेव भासति, अज्‍ज किर एस एवं सुरामदमत्तो यथालङ्कतोव एतस्स सन्तिके धम्मं सुत्वा परिनिब्बायिस्सति, अज्‍जेव तं मुसावादेन निग्गण्हिस्सामा’’ति। सम्मादिट्ठिका चिन्तेसुं – ‘‘अहो बुद्धानं महानुभावता, अज्‍ज बुद्धलीळञ्‍चेव सन्ततिमहामत्तलीळञ्‍च दट्ठुं लभिस्सामा’’ति।

    So hi ekasmiṃ kāle rañño pasenadikosalassa paccantaṃ kupitaṃ vūpasametvā āgato. Athassa rājā tuṭṭho satta divasāni rajjaṃ datvā ekaṃ naccagītakusalaṃ itthiṃ adāsi. So satta divasāni surāmadamatto hutvā sattame divase sabbālaṅkārapaṭimaṇḍito hatthikkhandhavaragato nhānatitthaṃ gacchanto satthāraṃ piṇḍāya pavisantaṃ dvārantare disvā hatthikkhandhavaragatova sīsaṃ cāletvā vanditvā pakkāmi. Satthā sitaṃ katvā ‘‘ko nu kho, bhante, sitapātukaraṇe hetū’’ti ānandattherena puṭṭho sitakāraṇaṃ ācikkhanto āha – ‘‘passānanda, santatimahāmattaṃ, ajja sabbābharaṇapaṭimaṇḍitova mama santikaṃ āgantvā catuppadikagāthāvasāne arahattaṃ patvā sattatālamatte ākāse nisīditvā parinibbāyissatī’’ti. Mahājano therena saddhiṃ kathentassa satthu vacanaṃ assosi. Tattha micchādiṭṭhikā cintayiṃsu – ‘‘passatha samaṇassa gotamassa kiriyaṃ, mukhappattameva bhāsati, ajja kira esa evaṃ surāmadamatto yathālaṅkatova etassa santike dhammaṃ sutvā parinibbāyissati, ajjeva taṃ musāvādena niggaṇhissāmā’’ti. Sammādiṭṭhikā cintesuṃ – ‘‘aho buddhānaṃ mahānubhāvatā, ajja buddhalīḷañceva santatimahāmattalīḷañca daṭṭhuṃ labhissāmā’’ti.

    सन्ततिमहामत्तोपि न्हानतित्थे दिवसभागं उदककीळं कीळित्वा उय्यानं गन्त्वा आपानभूमियं निसीदि। सापि इत्थी रङ्गमज्झं ओतरित्वा नच्‍चगीतं दस्सेतुं आरभि। तस्सा सरीरलीळाय दस्सनत्थं सत्ताहं अप्पाहारताय तं दिवसं नच्‍चगीतं दस्सयमानाय अन्तोकुच्छियं सत्थकवाता समुट्ठाय हदयमंसं कन्तित्वा अगमंसु। सा तङ्खणञ्‍ञेव मुखेन चेव अक्खीहि च विवटेहि कालमकासि। सन्ततिमहामत्तो ‘‘उपधारेथ न’’न्ति वत्वा ‘‘निरुद्धा, सामी’’ति च वुत्तमत्तेयेव बलवसोकेन अभिभूतो तङ्खणञ्‍ञेवस्स सत्ताहं पीतसुरा तत्तकपाले उदकबिन्दु विय परिक्खयं अगमासि। सो ‘‘न मे इमं सोकं अञ्‍ञे निब्बापेतुं सक्खिस्सन्ति अञ्‍ञत्र तथागतेना’’ति बलकायपरिवुतो सायन्हसमये सत्थु सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा एवमाह – ‘‘भन्ते, ‘एवरूपो मे सोको उप्पन्‍नो, तं मे तुम्हे निब्बापेतुं सक्खिस्सथा’ति आगतोम्हि, पटिसरणं मे होथा’’ति। अथ नं सत्था ‘‘सोकं निब्बापेतुं समत्थस्सेव सन्तिकं आगतोसि। इमिस्सा हि इत्थिया इमिनाव आकारेन मतकाले तव रोदन्तस्स पग्घरितअस्सूनि चतुन्‍नं महासमुद्दानं उदकतो अतिरेकतरानी’’ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Santatimahāmattopi nhānatitthe divasabhāgaṃ udakakīḷaṃ kīḷitvā uyyānaṃ gantvā āpānabhūmiyaṃ nisīdi. Sāpi itthī raṅgamajjhaṃ otaritvā naccagītaṃ dassetuṃ ārabhi. Tassā sarīralīḷāya dassanatthaṃ sattāhaṃ appāhāratāya taṃ divasaṃ naccagītaṃ dassayamānāya antokucchiyaṃ satthakavātā samuṭṭhāya hadayamaṃsaṃ kantitvā agamaṃsu. Sā taṅkhaṇaññeva mukhena ceva akkhīhi ca vivaṭehi kālamakāsi. Santatimahāmatto ‘‘upadhāretha na’’nti vatvā ‘‘niruddhā, sāmī’’ti ca vuttamatteyeva balavasokena abhibhūto taṅkhaṇaññevassa sattāhaṃ pītasurā tattakapāle udakabindu viya parikkhayaṃ agamāsi. So ‘‘na me imaṃ sokaṃ aññe nibbāpetuṃ sakkhissanti aññatra tathāgatenā’’ti balakāyaparivuto sāyanhasamaye satthu santikaṃ gantvā vanditvā evamāha – ‘‘bhante, ‘evarūpo me soko uppanno, taṃ me tumhe nibbāpetuṃ sakkhissathā’ti āgatomhi, paṭisaraṇaṃ me hothā’’ti. Atha naṃ satthā ‘‘sokaṃ nibbāpetuṃ samatthasseva santikaṃ āgatosi. Imissā hi itthiyā imināva ākārena matakāle tava rodantassa paggharitaassūni catunnaṃ mahāsamuddānaṃ udakato atirekatarānī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘यं पुब्बे तं विसोसेहि, पच्छा ते माहु किञ्‍चनं।

    ‘‘Yaṃ pubbe taṃ visosehi, pacchā te māhu kiñcanaṃ;

    मज्झे चे नो गहेस्ससि, उपसन्तो चरिस्ससी’’ति॥ (सु॰ नि॰ ९५५, ११०५; चूळनि॰ जतुकण्णिमाणवपुच्छानिद्देस ६८)।

    Majjhe ce no gahessasi, upasanto carissasī’’ti. (su. ni. 955, 1105; cūḷani. jatukaṇṇimāṇavapucchāniddesa 68);

    गाथापरियोसाने सन्ततिमहामत्तो अरहत्तं पत्वा अत्तनो आयुसङ्खारं ओलोकेन्तो तस्स अप्पवत्तनभावं ञत्वा सत्थारं आह – ‘‘भन्ते, परिनिब्बानं मे अनुजानाथा’’ति। सत्था तेन कतकम्मं जानन्तोपि ‘‘मुसावादेन निग्गण्हनत्थं सन्‍निपतिता मिच्छादिट्ठिका ओकासं न लभिस्सन्ति, ‘बुद्धलीळञ्‍चेव सन्ततिमहामत्तलीळञ्‍च पस्सिस्सामा’ति सन्‍निपतिता सम्मादिट्ठिका इमिना कतकम्मं सुत्वा पुञ्‍ञेसु आदरं करिस्सन्ती’’ति सल्‍लक्खेत्वा ‘‘तेन हि तया कतकम्मं मय्हं कथेहि, कथेन्तो च भूमियं ठितो अकथेत्वा सत्ततालमत्ते आकासे ठितो कथेही’’ति आह। सो ‘‘साधु, भन्ते’’ति सत्थारं वन्दित्वा एकतालप्पमाणं उग्गम्म ओरोहित्वा पुन सत्थारं वन्दित्वा उग्गच्छन्तो पटिपाटिया सत्ततालप्पमाणे आकासे पल्‍लङ्केन निसीदित्वा ‘‘सुणाथ मे, भन्ते, पुब्बकम्म’’न्ति वत्वा आह –

    Gāthāpariyosāne santatimahāmatto arahattaṃ patvā attano āyusaṅkhāraṃ olokento tassa appavattanabhāvaṃ ñatvā satthāraṃ āha – ‘‘bhante, parinibbānaṃ me anujānāthā’’ti. Satthā tena katakammaṃ jānantopi ‘‘musāvādena niggaṇhanatthaṃ sannipatitā micchādiṭṭhikā okāsaṃ na labhissanti, ‘buddhalīḷañceva santatimahāmattalīḷañca passissāmā’ti sannipatitā sammādiṭṭhikā iminā katakammaṃ sutvā puññesu ādaraṃ karissantī’’ti sallakkhetvā ‘‘tena hi tayā katakammaṃ mayhaṃ kathehi, kathento ca bhūmiyaṃ ṭhito akathetvā sattatālamatte ākāse ṭhito kathehī’’ti āha. So ‘‘sādhu, bhante’’ti satthāraṃ vanditvā ekatālappamāṇaṃ uggamma orohitvā puna satthāraṃ vanditvā uggacchanto paṭipāṭiyā sattatālappamāṇe ākāse pallaṅkena nisīditvā ‘‘suṇātha me, bhante, pubbakamma’’nti vatvā āha –

    इतो एकनवुतिकप्पे विपस्सीसम्मासम्बुद्धकाले अहं बन्धुमतिनगरे एकस्मिं कुले निब्बत्तित्वा चिन्तेसिं – ‘‘किं नु खो परेसं छेदं वा पीळं वा अकरणकम्म’’न्ति उपधारेन्तो धम्मघोसककम्मं दिस्वा ततो पट्ठाय तं कम्मं करोन्तो महाजनं समादपेत्वा ‘‘पुञ्‍ञानि करोथ, उपोसथदिवसेसु उपोसथं समादियथ, दानं देथ, धम्मं सुणाथ, बुद्धरतनादीहि सदिसं अञ्‍ञं नाम नत्थि, तिण्णं रतनानं सक्‍कारं करोथा’’ति उग्घोसेन्तो विचरामि। तस्स मय्हं सद्दं सुत्वा बुद्धपिता बन्धुमतिमहाराजा मं पक्‍कोसापेत्वा, ‘‘तात, किं करोन्तो विचरसी’’ति पुच्छित्वा, ‘‘देव, तिण्णं रतनानं गुणं पकासेत्वा महाजनं पुञ्‍ञकम्मेसु समादपेन्तो विचरामी’’ति वुत्ते, ‘‘कत्थ निसिन्‍नो विचरसी’’ति मं पुच्छित्वा ‘‘पदसाव, देवा’’ति मया वुत्ते, ‘‘तात, न त्वं एवं विचरितुं अरहसि, इमं पुप्फदामं पिलन्धित्वा अस्सपिट्ठे निसिन्‍नोव विचरा’’ति मय्हं मुत्तादामसदिसं पुप्फदामं दत्वा दन्तं अस्सं अदासि। अथ मं रञ्‍ञा दिन्‍नपरिहारेन तथेव उग्घोसेत्वा विचरन्तं पुन राजा पक्‍कोसापेत्वा, ‘‘तात, किं करोन्तो विचरसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘तदेव, देवा’’ति वुत्ते, ‘‘तात, अस्सोपि ते नानुच्छविको, इध निसीदित्वा विचरा’’ति चतुसिन्धवयुत्तरथं अदासि। ततियवारेपि मे राजा सद्दं सुत्वा पक्‍कोसापेत्वा, ‘‘तात, किं करोन्तो विचरसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘तदेव, देवा’’ति वुत्ते, ‘‘तात, रथोपि ते नानुच्छविको’’ति मय्हं महन्तं भोगक्खन्धं महापसाधनञ्‍च दत्वा एकञ्‍च हत्थिं अदासि। स्वाहं सब्बाभरणपटिमण्डितो हत्थिक्खन्धे निसिन्‍नो असीति वस्ससहस्सानि धम्मघोसककम्मं अकासिं, तस्स मे एत्तकं कालं कायतो चन्दनगन्धो वायति, मुखतो उप्पलगन्धो वायति। इदं मया कतकम्मन्ति।

    Ito ekanavutikappe vipassīsammāsambuddhakāle ahaṃ bandhumatinagare ekasmiṃ kule nibbattitvā cintesiṃ – ‘‘kiṃ nu kho paresaṃ chedaṃ vā pīḷaṃ vā akaraṇakamma’’nti upadhārento dhammaghosakakammaṃ disvā tato paṭṭhāya taṃ kammaṃ karonto mahājanaṃ samādapetvā ‘‘puññāni karotha, uposathadivasesu uposathaṃ samādiyatha, dānaṃ detha, dhammaṃ suṇātha, buddharatanādīhi sadisaṃ aññaṃ nāma natthi, tiṇṇaṃ ratanānaṃ sakkāraṃ karothā’’ti ugghosento vicarāmi. Tassa mayhaṃ saddaṃ sutvā buddhapitā bandhumatimahārājā maṃ pakkosāpetvā, ‘‘tāta, kiṃ karonto vicarasī’’ti pucchitvā, ‘‘deva, tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇaṃ pakāsetvā mahājanaṃ puññakammesu samādapento vicarāmī’’ti vutte, ‘‘kattha nisinno vicarasī’’ti maṃ pucchitvā ‘‘padasāva, devā’’ti mayā vutte, ‘‘tāta, na tvaṃ evaṃ vicarituṃ arahasi, imaṃ pupphadāmaṃ pilandhitvā assapiṭṭhe nisinnova vicarā’’ti mayhaṃ muttādāmasadisaṃ pupphadāmaṃ datvā dantaṃ assaṃ adāsi. Atha maṃ raññā dinnaparihārena tatheva ugghosetvā vicarantaṃ puna rājā pakkosāpetvā, ‘‘tāta, kiṃ karonto vicarasī’’ti pucchitvā ‘‘tadeva, devā’’ti vutte, ‘‘tāta, assopi te nānucchaviko, idha nisīditvā vicarā’’ti catusindhavayuttarathaṃ adāsi. Tatiyavārepi me rājā saddaṃ sutvā pakkosāpetvā, ‘‘tāta, kiṃ karonto vicarasī’’ti pucchitvā ‘‘tadeva, devā’’ti vutte, ‘‘tāta, rathopi te nānucchaviko’’ti mayhaṃ mahantaṃ bhogakkhandhaṃ mahāpasādhanañca datvā ekañca hatthiṃ adāsi. Svāhaṃ sabbābharaṇapaṭimaṇḍito hatthikkhandhe nisinno asīti vassasahassāni dhammaghosakakammaṃ akāsiṃ, tassa me ettakaṃ kālaṃ kāyato candanagandho vāyati, mukhato uppalagandho vāyati. Idaṃ mayā katakammanti.

    एवं सो अत्तनो पुब्बकम्मं कथेत्वा आकासे निसिन्‍नोव तेजोधातुं समापज्‍जित्वा परिनिब्बायि। सरीरे अग्गिजाला उट्ठहित्वा मंसलोहितं झापेसि, सुमनपुप्फानि विय धातुयो अवसिस्सिंसु। सत्था सुद्धवत्थं पसारेसि, धातुयो तत्थ पतिंसु। ता पत्ते पक्खिपित्वा चतुमहापथे थूपं कारेसि ‘‘महाजनो वन्दित्वा पुञ्‍ञभागी भविस्सती’’ति। भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं, ‘‘आवुसो, सन्ततिमहामत्तो गाथावसाने अरहत्तं पत्वा अलङ्कतपटियत्तोयेव आकासे निसीदित्वा परिनिब्बुतो, किं नु खो एतं ‘समणो’ति वत्तुं वट्टति उदाहु ब्राह्मणो’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्‍निसिन्‍ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते, ‘‘भिक्खवे, मम पुत्तं ‘समणो’तिपि वत्तुं वट्टति, ‘ब्राह्मणो’तिपि वत्तुं वट्टतियेवा’’ति वत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –

    Evaṃ so attano pubbakammaṃ kathetvā ākāse nisinnova tejodhātuṃ samāpajjitvā parinibbāyi. Sarīre aggijālā uṭṭhahitvā maṃsalohitaṃ jhāpesi, sumanapupphāni viya dhātuyo avasissiṃsu. Satthā suddhavatthaṃ pasāresi, dhātuyo tattha patiṃsu. Tā patte pakkhipitvā catumahāpathe thūpaṃ kāresi ‘‘mahājano vanditvā puññabhāgī bhavissatī’’ti. Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ, ‘‘āvuso, santatimahāmatto gāthāvasāne arahattaṃ patvā alaṅkatapaṭiyattoyeva ākāse nisīditvā parinibbuto, kiṃ nu kho etaṃ ‘samaṇo’ti vattuṃ vaṭṭati udāhu brāhmaṇo’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte, ‘‘bhikkhave, mama puttaṃ ‘samaṇo’tipi vattuṃ vaṭṭati, ‘brāhmaṇo’tipi vattuṃ vaṭṭatiyevā’’ti vatvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –

    १४२.

    142.

    अलङ्कतो चेपि समं चरेय्य,

    Alaṅkato cepi samaṃ careyya,

    सन्तो दन्तो नियतो ब्रह्मचारी।

    Santo danto niyato brahmacārī;

    सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डं,

    Sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ,

    सो ब्राह्मणो सो समणो स भिक्खू’’ति॥

    So brāhmaṇo so samaṇo sa bhikkhū’’ti.

    तत्थ अलङ्कतोति वत्थाभरणेहि पटिमण्डितो। तस्सत्थो – वत्थालङ्कारादीहि अलङ्कतो चेपि पुग्गलो कायादीहि समं चरेय्य, रागादिवूपसमेन सन्तो इन्द्रियदमनेन दन्तो चतुमग्गनियमेन नियतो सेट्ठचरियाय ब्रह्मचारी कायदण्डादीनं ओरोपितताय सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डं। सो एवरूपो बाहितपापत्ता ब्राह्मणोतिपि समितपापत्ता समणोतिपि भिन्‍नकिलेसत्ता भिक्खूतिपि वत्तब्बोयेवाति।

    Tattha alaṅkatoti vatthābharaṇehi paṭimaṇḍito. Tassattho – vatthālaṅkārādīhi alaṅkato cepi puggalo kāyādīhi samaṃ careyya, rāgādivūpasamena santo indriyadamanena danto catumagganiyamena niyato seṭṭhacariyāya brahmacārī kāyadaṇḍādīnaṃ oropitatāya sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ. So evarūpo bāhitapāpattā brāhmaṇotipi samitapāpattā samaṇotipi bhinnakilesattā bhikkhūtipi vattabboyevāti.

    देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।

    Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.

    सन्ततिमहामत्तवत्थु नवमं।

    Santatimahāmattavatthu navamaṃ.

    १०. पिलोतिकतिस्सत्थेरवत्थु

    10. Pilotikatissattheravatthu

    हिरीनिसेधोति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो पिलोतिकत्थेरं आरब्भ कथेसि।

    Hirīnisedhoti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto pilotikattheraṃ ārabbha kathesi.

    एकस्मिञ्हि समये आनन्दत्थेरो एकं पिलोतिकखण्डनिवत्थं कपालं आदाय भिक्खाय चरन्तं दारकं दिस्वा ‘‘किं ते एवं विचरित्वा जीवनतो पब्बज्‍जा न उत्तरितरा’’ति वत्वा, ‘‘भन्ते, को मं पब्बाजेस्सती’’ति वुत्ते ‘‘अहं पब्बाजेस्सामी’’ति तं आदाय गन्त्वा सहत्था न्हापेत्वा कम्मट्ठानं दत्वा पब्बाजेसि। तञ्‍च पन निवत्थपिलोतिकखण्डं पसारेत्वा ओलोकेन्तो परिस्सावनकरणमत्तम्पि गय्हूपगं कञ्‍चि पदेसं अदिस्वा कपालेन सद्धिं एकिस्सा रुक्खसाखाय ठपेसि। सो पब्बजित्वा लद्धूपसम्पदो बुद्धानं उप्पन्‍नलाभसक्‍कारं परिभुञ्‍जमानो महग्घानि चीवरानि अच्छादेत्वा विचरन्तो थूलसरीरो हुत्वा उक्‍कण्ठित्वा ‘‘किं मे जनस्स सद्धादेय्यं निवासेत्वा विचरणेन, अत्तनो पिलोतिकमेव निवासेस्सामी’’ति तं ठानं गन्त्वा पिलोतिकं गहेत्वा ‘‘अहिरिक निल्‍लज्‍ज एवरूपानं वत्थानं अच्छादनट्ठानं पहाय इमं पिलोतिकखण्डं निवासेत्वा कपालहत्थो भिक्खाय चरितुं गच्छसी’’ति तं आरम्मणं कत्वा अत्तनाव अत्तानं ओवदि, ओवदन्तस्सेव पनस्स चित्तं सन्‍निसीदि। सो तं पिलोतिकं तत्थेव पटिसामेत्वा निवत्तित्वा विहारमेव गतो। सो कतिपाहच्‍चयेन पुनपि उक्‍कण्ठित्वा तथेव वत्वा निवत्ति, पुनपि तथेवाति। तं एवं अपरापरं विचरन्तं दिस्वा भिक्खू ‘‘कहं , आवुसो, गच्छसी’’ति पुच्छन्ति। सो ‘‘आचरियस्स सन्तिकं गच्छामावुसो’’ति वत्वा एतेनेव नीहारेन अत्तनो पिलोतिकखण्डमेव आरम्मणं कत्वा अत्तानं निसेधेत्वा कतिपाहेनेव अरहत्तं पापुणि। भिक्खू आहंसु – ‘‘किं, आवुसो, न दानि आचरियस्स सन्तिकं गच्छसि, ननु अयं ते विचरणमग्गो’’ति। आवुसो, आचरियेन सद्धिं संसग्गे सति गतोम्हि, इदानि पन मे छिन्‍नो संसग्गो, तेनस्स सन्तिकं न गच्छामीति। भिक्खू तथागतस्स आरोचेसुं – ‘‘भन्ते, पिलोतिकत्थेरो अञ्‍ञं ब्याकरोती’’ति। किमाह, भिक्खवेति? इदं नाम, भन्तेति। तं सुत्वा सत्था ‘‘आम, भिक्खवे, मम पुत्तो संसग्गे सति आचरियस्स सन्तिकं गतो, इदानि पनस्स संसग्गो छिन्‍नो, अत्तनाव अत्तानं निसेधेत्वा अरहत्तं पत्तो’’ति वत्वा इमा गाथा अभासि –

    Ekasmiñhi samaye ānandatthero ekaṃ pilotikakhaṇḍanivatthaṃ kapālaṃ ādāya bhikkhāya carantaṃ dārakaṃ disvā ‘‘kiṃ te evaṃ vicaritvā jīvanato pabbajjā na uttaritarā’’ti vatvā, ‘‘bhante, ko maṃ pabbājessatī’’ti vutte ‘‘ahaṃ pabbājessāmī’’ti taṃ ādāya gantvā sahatthā nhāpetvā kammaṭṭhānaṃ datvā pabbājesi. Tañca pana nivatthapilotikakhaṇḍaṃ pasāretvā olokento parissāvanakaraṇamattampi gayhūpagaṃ kañci padesaṃ adisvā kapālena saddhiṃ ekissā rukkhasākhāya ṭhapesi. So pabbajitvā laddhūpasampado buddhānaṃ uppannalābhasakkāraṃ paribhuñjamāno mahagghāni cīvarāni acchādetvā vicaranto thūlasarīro hutvā ukkaṇṭhitvā ‘‘kiṃ me janassa saddhādeyyaṃ nivāsetvā vicaraṇena, attano pilotikameva nivāsessāmī’’ti taṃ ṭhānaṃ gantvā pilotikaṃ gahetvā ‘‘ahirika nillajja evarūpānaṃ vatthānaṃ acchādanaṭṭhānaṃ pahāya imaṃ pilotikakhaṇḍaṃ nivāsetvā kapālahattho bhikkhāya carituṃ gacchasī’’ti taṃ ārammaṇaṃ katvā attanāva attānaṃ ovadi, ovadantasseva panassa cittaṃ sannisīdi. So taṃ pilotikaṃ tattheva paṭisāmetvā nivattitvā vihārameva gato. So katipāhaccayena punapi ukkaṇṭhitvā tatheva vatvā nivatti, punapi tathevāti. Taṃ evaṃ aparāparaṃ vicarantaṃ disvā bhikkhū ‘‘kahaṃ , āvuso, gacchasī’’ti pucchanti. So ‘‘ācariyassa santikaṃ gacchāmāvuso’’ti vatvā eteneva nīhārena attano pilotikakhaṇḍameva ārammaṇaṃ katvā attānaṃ nisedhetvā katipāheneva arahattaṃ pāpuṇi. Bhikkhū āhaṃsu – ‘‘kiṃ, āvuso, na dāni ācariyassa santikaṃ gacchasi, nanu ayaṃ te vicaraṇamaggo’’ti. Āvuso, ācariyena saddhiṃ saṃsagge sati gatomhi, idāni pana me chinno saṃsaggo, tenassa santikaṃ na gacchāmīti. Bhikkhū tathāgatassa ārocesuṃ – ‘‘bhante, pilotikatthero aññaṃ byākarotī’’ti. Kimāha, bhikkhaveti? Idaṃ nāma, bhanteti. Taṃ sutvā satthā ‘‘āma, bhikkhave, mama putto saṃsagge sati ācariyassa santikaṃ gato, idāni panassa saṃsaggo chinno, attanāva attānaṃ nisedhetvā arahattaṃ patto’’ti vatvā imā gāthā abhāsi –

    १४३.

    143.

    ‘‘हिरीनिसेधो पुरिसो, कोचि लोकस्मिं विज्‍जति।

    ‘‘Hirīnisedho puriso, koci lokasmiṃ vijjati;

    यो निद्दं अपबोधेति, अस्सो भद्रो कसामिव॥

    Yo niddaṃ apabodheti, asso bhadro kasāmiva.

    १४४.

    144.

    ‘‘अस्सो यथा भद्रो कसानिविट्ठो,

    ‘‘Asso yathā bhadro kasāniviṭṭho,

    आतापिनो संवेगिनो भवाथ।

    Ātāpino saṃvegino bhavātha;

    सद्धाय सीलेन च वीरियेन च,

    Saddhāya sīlena ca vīriyena ca,

    समाधिना धम्मविनिच्छयेन च।

    Samādhinā dhammavinicchayena ca;

    सम्पन्‍नविज्‍जाचरणा पतिस्सता,

    Sampannavijjācaraṇā patissatā,

    जहिस्सथ दुक्खमिदं अनप्पक’’न्ति॥

    Jahissatha dukkhamidaṃ anappaka’’nti.

    तत्थ अन्तो उप्पन्‍नं अकुसलवितक्‍कं हिरिया निसेधेतीति हिरीनिसेधो। कोचि लोकस्मिन्ति एवरूपो पुग्गलो दुल्‍लभो, कोचिदेव लोकस्मिं विज्‍जति। यो निद्दन्ति अप्पमत्तो समणधम्मं करोन्तो अत्तनो उप्पन्‍नं निद्दं अपहरन्तो बुज्झतीति अपबोधेति। कसामिवाति यथा भद्रो अस्सो अत्तनि पतमानं कसं अपहरति, अत्तनि पतितुं न देति। यो एवं निद्दं अपबोधेति, सो दुल्‍लभोति अत्थो।

    Tattha anto uppannaṃ akusalavitakkaṃ hiriyā nisedhetīti hirīnisedho. Koci lokasminti evarūpo puggalo dullabho, kocideva lokasmiṃ vijjati. Yo niddanti appamatto samaṇadhammaṃ karonto attano uppannaṃ niddaṃ apaharanto bujjhatīti apabodheti. Kasāmivāti yathā bhadro asso attani patamānaṃ kasaṃ apaharati, attani patituṃ na deti. Yo evaṃ niddaṃ apabodheti, so dullabhoti attho.

    दुतियगाथाय अयं सङ्खेपत्थो – ‘‘भिक्खवे, यथा भद्रो अस्सो पमादमागम्म कसाय निविट्ठो, अहम्पि नाम कसाय पहटो’’ति अपरभागे आतप्पं करोति, एवं तुम्हेपि आतापिनो संवेगिनो भवथ , एवंभूता लोकियलोकुत्तराय दुविधाय सद्धाय च चतुपारिसुद्धिसीलेन च कायिकचेतसिकवीरियेन च अट्ठसमापत्तिसमाधिना च कारणाकारणजाननलक्खणेन धम्मविनिच्छयेन च समन्‍नागता हुत्वा तिस्सन्‍नं वा अट्ठन्‍नं वा विज्‍जानं, पञ्‍चदसन्‍नञ्‍च चरणानं सम्पत्तिया सम्पन्‍नविज्‍जाचरणा । उपट्ठितसतिताय पतिस्सता हुत्वा इदं अनप्पकं वट्टदुक्खं पजहिस्सथाति।

    Dutiyagāthāya ayaṃ saṅkhepattho – ‘‘bhikkhave, yathā bhadro asso pamādamāgamma kasāya niviṭṭho, ahampi nāma kasāya pahaṭo’’ti aparabhāge ātappaṃ karoti, evaṃ tumhepi ātāpino saṃvegino bhavatha, evaṃbhūtā lokiyalokuttarāya duvidhāya saddhāya ca catupārisuddhisīlena ca kāyikacetasikavīriyena ca aṭṭhasamāpattisamādhinā ca kāraṇākāraṇajānanalakkhaṇena dhammavinicchayena ca samannāgatā hutvā tissannaṃ vā aṭṭhannaṃ vā vijjānaṃ, pañcadasannañca caraṇānaṃ sampattiyā sampannavijjācaraṇā. Upaṭṭhitasatitāya patissatā hutvā idaṃ anappakaṃ vaṭṭadukkhaṃ pajahissathāti.

    देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।

    Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.

    पिलोतिकतिस्सत्थेरवत्थु दसमं।

    Pilotikatissattheravatthu dasamaṃ.

    ११. सुखसामणेरवत्थु

    11. Sukhasāmaṇeravatthu

    उदकञ्हि नयन्तीति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो सुखसामणेरं आरब्भ कथेसि।

    Udakañhi nayantīti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto sukhasāmaṇeraṃ ārabbha kathesi.

    अतीतस्मिञ्हि बाराणसिसेट्ठिनो गन्धकुमारो नाम पुत्तो अहोसि। राजा तस्स पितरि कालकते तं पक्‍कोसापेत्वा समस्सासेत्वा महन्तेन सक्‍कारेन तस्सेव सेट्ठिट्ठानं अदासि। सो ततो पट्ठाय गन्धसेट्ठीति पञ्‍ञायि। अथस्स भण्डागारिको धनगब्भद्वारं विवरित्वा, ‘‘सामि, इदं ते एत्तकं पितु धनं, एत्तकं पितामहादीन’’न्ति नीहरित्वा दस्सेसि। सो तं धनरासिं ओलोकेत्वा आह – ‘‘किं पन ते इमं धनं गहेत्वा न गमिंसू’’ति। ‘‘सामि, धनं गहेत्वा गता नाम नत्थि। अत्तना कतं कुसलाकुसलमेव हि आदाय सत्ता गच्छन्ती’’ति। सो चिन्तेसि – ‘‘ते बालताय धनं सण्ठापेत्वा पहाय गता, अहं पनेतं गहेत्वाव गमिस्सामी’’ति। एवं पन चिन्तेन्तो ‘‘दानं वा दस्सामि, पूजं वा करिस्सामी’’ति अचिन्तेत्वा ‘‘इदं सब्बं खादित्वाव गमिस्सामी’’ति चिन्तेसि। सो सतसहस्सं विस्सज्‍जेत्वा फलिकमयं न्हानकोट्ठकं कारेसि, सतसहस्सं दत्वा फलिकमयमेव न्हानफलकं, सतसहस्सं दत्वा निसीदनपल्‍लङ्कं, सतसहस्सं दत्वा भोजनपातिं, सतसहस्समेव दत्वा भोजनट्ठाने मण्डपं कारापेसि, सतसहस्सं दत्वा भोजनपातिया आसित्तकूपधानं कारेसि, सतसहस्सेनेव गेहे सीहपञ्‍जरं सण्ठापेसि, अत्तनो पातरासत्थाय सहस्सं अदासि, सायमासत्थायपि सहस्समेव। पुण्णमदिवसे पन भोजनत्थाय सतसहस्सं दापेसि, तं भत्तं भुञ्‍जनदिवसे सतसहस्सं विस्सज्‍जेत्वा नगरं अलङ्करित्वा भेरिं चरापेसि – ‘‘गन्धसेट्ठिस्स किर भत्तभुञ्‍जनाकारं ओलोकेन्तू’’ति।

    Atītasmiñhi bārāṇasiseṭṭhino gandhakumāro nāma putto ahosi. Rājā tassa pitari kālakate taṃ pakkosāpetvā samassāsetvā mahantena sakkārena tasseva seṭṭhiṭṭhānaṃ adāsi. So tato paṭṭhāya gandhaseṭṭhīti paññāyi. Athassa bhaṇḍāgāriko dhanagabbhadvāraṃ vivaritvā, ‘‘sāmi, idaṃ te ettakaṃ pitu dhanaṃ, ettakaṃ pitāmahādīna’’nti nīharitvā dassesi. So taṃ dhanarāsiṃ oloketvā āha – ‘‘kiṃ pana te imaṃ dhanaṃ gahetvā na gamiṃsū’’ti. ‘‘Sāmi, dhanaṃ gahetvā gatā nāma natthi. Attanā kataṃ kusalākusalameva hi ādāya sattā gacchantī’’ti. So cintesi – ‘‘te bālatāya dhanaṃ saṇṭhāpetvā pahāya gatā, ahaṃ panetaṃ gahetvāva gamissāmī’’ti. Evaṃ pana cintento ‘‘dānaṃ vā dassāmi, pūjaṃ vā karissāmī’’ti acintetvā ‘‘idaṃ sabbaṃ khāditvāva gamissāmī’’ti cintesi. So satasahassaṃ vissajjetvā phalikamayaṃ nhānakoṭṭhakaṃ kāresi, satasahassaṃ datvā phalikamayameva nhānaphalakaṃ, satasahassaṃ datvā nisīdanapallaṅkaṃ, satasahassaṃ datvā bhojanapātiṃ, satasahassameva datvā bhojanaṭṭhāne maṇḍapaṃ kārāpesi, satasahassaṃ datvā bhojanapātiyā āsittakūpadhānaṃ kāresi, satasahasseneva gehe sīhapañjaraṃ saṇṭhāpesi, attano pātarāsatthāya sahassaṃ adāsi, sāyamāsatthāyapi sahassameva. Puṇṇamadivase pana bhojanatthāya satasahassaṃ dāpesi, taṃ bhattaṃ bhuñjanadivase satasahassaṃ vissajjetvā nagaraṃ alaṅkaritvā bheriṃ carāpesi – ‘‘gandhaseṭṭhissa kira bhattabhuñjanākāraṃ olokentū’’ti.

    महाजनो मञ्‍चातिमञ्‍चे बन्धित्वा सन्‍निपति। सोपि सतसहस्सग्घनके न्हानकोट्ठके सतसहस्सग्घनके फलके निसीदित्वा सोळसहि गन्धोदकघटेहि न्हत्वा तं सीहपञ्‍जरं विवरित्वा तस्मिं पल्‍लङ्के निसीदि। अथस्स तस्मिं आसित्तकूपधाने तं पातिं ठपेत्वा सतसहस्सग्घनकं भोजनं वड्ढेसुं। सो नाटकपरिवुतो एवरूपाय सम्पत्तिया तं भोजनं भुञ्‍जति। अपरेन समयेन एको गामिकमनुस्सो अत्तनो परिब्बयाहरणत्थं दारुआदीनि यानके पक्खिपित्वा नगरं गन्त्वा सहायकस्स गेहे निवासं गण्हि। तदा पन पुण्णमदिवसो होति। ‘‘गन्धसेट्ठिनो भुञ्‍जनलीळं ओलोकेन्तू’’ति नगरे भेरिं चरापेसि। अथ नं सहायको आह – ‘‘सम्म, गन्धसेट्ठिनो ते भुञ्‍जनलीळं दिट्ठपुब्ब’’न्ति। ‘‘न दिट्ठपुब्बं, सम्मा’’ति। ‘‘तेन हि एहि, गच्छाम, अयं नगरे भेरी चरति, एतस्स महासम्पत्तिं पस्सामा’’ति नगरवासी जनपदवासिं गहेत्वा अगमासि। महाजनोपि मञ्‍चातिमञ्‍चे अभिरुहित्वा पस्सति। गामवासी भत्तगन्धं घायित्वाव नगरवासिं आह – ‘‘मय्हं एताय पातिया भत्तपिण्डे पिपासा जाता’’ति। सम्म, मा एतं पत्थयि, न सक्‍का लद्धुन्ति। सम्म, अलभन्तो न जीविस्सामीति। सो तं पटिबाहितुं असक्‍कोन्तो परिसपरियन्ते ठत्वा ‘‘पणमामि ते, सामी’’ति तिक्खत्तुं महासद्दं निच्छारेत्वा ‘‘को एसो’’ति वुत्ते अहं, सामीति। ‘‘किमेत’’न्ति। ‘‘अयं एको गामवासी तुम्हाकं पातियं भत्तपिण्डे पिपासं उपादेसि, एकं भत्तपिण्डं दापेथा’’ति। ‘‘न सक्‍का लद्धु’’न्ति। ‘‘किं, सम्म, सुतं ते’’ति? ‘‘सुतं मे, अपिच लभन्तो जीविस्सामि, अलभन्तस्स मे मरणं भविस्सती’’ति। सो पुनपि विरवि – ‘‘अयं किर, सामि, अलभन्तो मरिस्सति, जीवितमस्स देथा’’ति। अम्भो भत्तपिण्डो नाम सतम्पि अग्घति, सतद्वयम्पि अग्घति। यो यो याचति, तस्स तस्स ददमानो अहं किं भुञ्‍जिस्सामीति? सामि, अयं अलभन्तो मरिस्सति, जीवितमस्स देथाति। न सक्‍काव मुधा लद्धुं, यदि पन अलभन्तो न जीवति, तीणि संवच्छरानि मम गेहे भतिं करोतु, एवमस्स भत्तपातिं दापेस्सामीति। गामवासी तं सुत्वा ‘‘एवं होतु, सम्मा’’ति सहायकं वत्वा पुत्तदारं पहाय ‘‘भत्तपातिअत्थाय तीणि संवच्छरानि भतिं करिस्सामी’’ति सेट्ठिस्स गेहं पाविसि। सो भतिं करोन्तो सब्बकिच्‍चानि सक्‍कच्‍चं अकासि। गेहे वा अरञ्‍ञे वा रत्तिं वा दिवा वा सब्बानि कत्तब्बकम्मानि कतानेव पञ्‍ञायिंसु। ‘‘भत्तभतिको’’ति च वुत्ते सकलनगरेपि पञ्‍ञायि। अथस्स दिवसे परिपुण्णे भत्तवेय्यावटिको ‘‘भत्तभतिकस्स, सामि, दिवसो पुण्णो, दुक्‍करं तेन कतं तीणि संवच्छरानि भतिं करोन्तेन, एकम्पि कम्मं न कोपितपुब्ब’’न्ति आह।

    Mahājano mañcātimañce bandhitvā sannipati. Sopi satasahassagghanake nhānakoṭṭhake satasahassagghanake phalake nisīditvā soḷasahi gandhodakaghaṭehi nhatvā taṃ sīhapañjaraṃ vivaritvā tasmiṃ pallaṅke nisīdi. Athassa tasmiṃ āsittakūpadhāne taṃ pātiṃ ṭhapetvā satasahassagghanakaṃ bhojanaṃ vaḍḍhesuṃ. So nāṭakaparivuto evarūpāya sampattiyā taṃ bhojanaṃ bhuñjati. Aparena samayena eko gāmikamanusso attano paribbayāharaṇatthaṃ dāruādīni yānake pakkhipitvā nagaraṃ gantvā sahāyakassa gehe nivāsaṃ gaṇhi. Tadā pana puṇṇamadivaso hoti. ‘‘Gandhaseṭṭhino bhuñjanalīḷaṃ olokentū’’ti nagare bheriṃ carāpesi. Atha naṃ sahāyako āha – ‘‘samma, gandhaseṭṭhino te bhuñjanalīḷaṃ diṭṭhapubba’’nti. ‘‘Na diṭṭhapubbaṃ, sammā’’ti. ‘‘Tena hi ehi, gacchāma, ayaṃ nagare bherī carati, etassa mahāsampattiṃ passāmā’’ti nagaravāsī janapadavāsiṃ gahetvā agamāsi. Mahājanopi mañcātimañce abhiruhitvā passati. Gāmavāsī bhattagandhaṃ ghāyitvāva nagaravāsiṃ āha – ‘‘mayhaṃ etāya pātiyā bhattapiṇḍe pipāsā jātā’’ti. Samma, mā etaṃ patthayi, na sakkā laddhunti. Samma, alabhanto na jīvissāmīti. So taṃ paṭibāhituṃ asakkonto parisapariyante ṭhatvā ‘‘paṇamāmi te, sāmī’’ti tikkhattuṃ mahāsaddaṃ nicchāretvā ‘‘ko eso’’ti vutte ahaṃ, sāmīti. ‘‘Kimeta’’nti. ‘‘Ayaṃ eko gāmavāsī tumhākaṃ pātiyaṃ bhattapiṇḍe pipāsaṃ upādesi, ekaṃ bhattapiṇḍaṃ dāpethā’’ti. ‘‘Na sakkā laddhu’’nti. ‘‘Kiṃ, samma, sutaṃ te’’ti? ‘‘Sutaṃ me, apica labhanto jīvissāmi, alabhantassa me maraṇaṃ bhavissatī’’ti. So punapi viravi – ‘‘ayaṃ kira, sāmi, alabhanto marissati, jīvitamassa dethā’’ti. Ambho bhattapiṇḍo nāma satampi agghati, satadvayampi agghati. Yo yo yācati, tassa tassa dadamāno ahaṃ kiṃ bhuñjissāmīti? Sāmi, ayaṃ alabhanto marissati, jīvitamassa dethāti. Na sakkāva mudhā laddhuṃ, yadi pana alabhanto na jīvati, tīṇi saṃvaccharāni mama gehe bhatiṃ karotu, evamassa bhattapātiṃ dāpessāmīti. Gāmavāsī taṃ sutvā ‘‘evaṃ hotu, sammā’’ti sahāyakaṃ vatvā puttadāraṃ pahāya ‘‘bhattapātiatthāya tīṇi saṃvaccharāni bhatiṃ karissāmī’’ti seṭṭhissa gehaṃ pāvisi. So bhatiṃ karonto sabbakiccāni sakkaccaṃ akāsi. Gehe vā araññe vā rattiṃ vā divā vā sabbāni kattabbakammāni katāneva paññāyiṃsu. ‘‘Bhattabhatiko’’ti ca vutte sakalanagarepi paññāyi. Athassa divase paripuṇṇe bhattaveyyāvaṭiko ‘‘bhattabhatikassa, sāmi, divaso puṇṇo, dukkaraṃ tena kataṃ tīṇi saṃvaccharāni bhatiṃ karontena, ekampi kammaṃ na kopitapubba’’nti āha.

    अथस्स सेट्ठि अत्तनो सायपातरासत्थाय द्वे सहस्सानि, तस्स पातरासत्थाय सहस्सन्ति तीणि सहस्सानि दापेत्वा आह – ‘‘अज्‍ज मय्हं कत्तब्बं परिहारं तस्सेव करोथा’’ति। वत्वा च पन ठपेत्वा एकं चिन्तामणिं नाम पियभरियं अवसेसजनम्पि ‘‘अज्‍ज तमेव परिवारेथा’’ति वत्वा सब्बसम्पत्तिं तस्स निय्यादेसि। सो सेट्ठिनो न्हानोदकेन तस्सेव कोट्ठके तस्मिं फलके निसिन्‍नो न्हत्वा तस्सेव निवासनसाटके निवासेत्वा तस्सेव पल्‍लङ्के निसीदि। सेट्ठिपि नगरे भेरिं चरापेसि – ‘‘भत्तभतिको गन्धसेट्ठिस्स गेहे तीणि संवच्छरानि भतिं कत्वा पातिं लभि, तस्स भुञ्‍जनसम्पत्तिं ओलोकेन्तू’’ति। महाजनो मञ्‍चातिमञ्‍चे अभिरुहित्वा पस्सति, गामवासिस्स ओलोकितोलोकितट्ठानं कम्पनाकारप्पत्तं अहोसि। नाटका परिवारेत्वा अट्ठसुं, तस्स पुरतो भत्तपातिं वड्ढेत्वा ठपयिंसु। अथस्स हत्थधोवनवेलाय गन्धमादने एको पच्‍चेकबुद्धो सत्तमे दिवसे समापत्तितो वुट्ठाय ‘‘कत्थ नु खो अज्‍ज भिक्खाचारत्थाय गच्छामी’’ति उपधारेन्तो भत्तभतिकं अद्दस। अथ सो ‘‘अयं तीणि संवच्छरानि भतिं कत्वा भत्तपातिं लभि, अत्थि नु खो एतस्स सद्धा, नत्थी’’ति उपधारेन्तो ‘‘अत्थी’’ति ञत्वा ‘‘सद्धापि एकच्‍चे सङ्गहं कातुं न सक्‍कोन्ति, सक्खिस्सति नु खो मे सङ्गहं कातु’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘सक्खिस्सति चेव मम च सङ्गहकरणं निस्साय महासम्पत्तिं लभिस्सती’’ति ञत्वा चीवरं पारुपित्वा पत्तमादाय वेहासं अब्भुग्गन्त्वा परिसन्तरेन गन्त्वा तस्स पुरतो ठितमेव अत्तानं दस्सेसि।

    Athassa seṭṭhi attano sāyapātarāsatthāya dve sahassāni, tassa pātarāsatthāya sahassanti tīṇi sahassāni dāpetvā āha – ‘‘ajja mayhaṃ kattabbaṃ parihāraṃ tasseva karothā’’ti. Vatvā ca pana ṭhapetvā ekaṃ cintāmaṇiṃ nāma piyabhariyaṃ avasesajanampi ‘‘ajja tameva parivārethā’’ti vatvā sabbasampattiṃ tassa niyyādesi. So seṭṭhino nhānodakena tasseva koṭṭhake tasmiṃ phalake nisinno nhatvā tasseva nivāsanasāṭake nivāsetvā tasseva pallaṅke nisīdi. Seṭṭhipi nagare bheriṃ carāpesi – ‘‘bhattabhatiko gandhaseṭṭhissa gehe tīṇi saṃvaccharāni bhatiṃ katvā pātiṃ labhi, tassa bhuñjanasampattiṃ olokentū’’ti. Mahājano mañcātimañce abhiruhitvā passati, gāmavāsissa olokitolokitaṭṭhānaṃ kampanākārappattaṃ ahosi. Nāṭakā parivāretvā aṭṭhasuṃ, tassa purato bhattapātiṃ vaḍḍhetvā ṭhapayiṃsu. Athassa hatthadhovanavelāya gandhamādane eko paccekabuddho sattame divase samāpattito vuṭṭhāya ‘‘kattha nu kho ajja bhikkhācāratthāya gacchāmī’’ti upadhārento bhattabhatikaṃ addasa. Atha so ‘‘ayaṃ tīṇi saṃvaccharāni bhatiṃ katvā bhattapātiṃ labhi, atthi nu kho etassa saddhā, natthī’’ti upadhārento ‘‘atthī’’ti ñatvā ‘‘saddhāpi ekacce saṅgahaṃ kātuṃ na sakkonti, sakkhissati nu kho me saṅgahaṃ kātu’’nti cintetvā ‘‘sakkhissati ceva mama ca saṅgahakaraṇaṃ nissāya mahāsampattiṃ labhissatī’’ti ñatvā cīvaraṃ pārupitvā pattamādāya vehāsaṃ abbhuggantvā parisantarena gantvā tassa purato ṭhitameva attānaṃ dassesi.

    सो पच्‍चेकबुद्धं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘अहं पुब्बे अदिन्‍नभावेन एकिस्सा भत्तपातिया अत्थाय तीणि संवच्छरानि परगेहे भतिं अकासिं, इदानि मे इदं भत्तं एकं रत्तिन्दिवं रक्खेय्य, सचे पन नं अय्यस्स दस्सामि, अनेकानिपि कप्पकोटिसहस्सानि रक्खिस्सति , अय्यस्सेव नं दस्सामी’’ति। सो तीणि संवच्छरानि भतिं कत्वा लद्धभत्तपातितो एकपिण्डम्पि मुखे अट्ठपेत्वा तण्हं विनोदेत्वा सयमेव पातिं उक्खिपित्वा पच्‍चेकबुद्धस्स सन्तिकं गन्त्वा पातिं अञ्‍ञस्स हत्थे दत्वा पञ्‍चपतिट्ठितेन वन्दित्वा पातिं वामहत्थेन गहेत्वा दक्खिणहत्थेन तस्स पत्ते भत्तं आकिरि। पच्‍चेकबुद्धो भत्तस्स उपड्ढसेसकाले पत्तं हत्थेन पिदहि। अथ नं सो आह – ‘‘भन्ते, एकोव पटिविसो न सक्‍का द्विधा कातुं, मा मं इधलोकेन सङ्गण्हथ, परलोकेन सङ्गहमेव करोथ, सावसेसं अकत्वा निरवसेसमेव दस्सामी’’ति। अत्तनो हि थोकम्पि अनवसेसेत्वा दिन्‍नं निरवसेसदानं नाम, तं महप्फलं होति। सो तथा करोन्तो सब्बं दत्वा पुन वन्दित्वा आह – ‘‘भन्ते, एकं भत्तपातिं निस्साय तीणि संवच्छरानि मे परगेहे भतिं करोन्तेन दुक्खं अनुभूतं, इदानि मे निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने सुखमेव होतु, तुम्हेहि दिट्ठधम्मस्सेव भागी अस्स’’न्ति। पच्‍चेकबुद्धो ‘‘एवं होतु, चिन्तामणि विय ते सब्बकामददो मनोसङ्कप्पा पुण्णचन्दो विय पूरेन्तू’’ति अनुमोदनं करोन्तो –

    So paccekabuddhaṃ disvā cintesi – ‘‘ahaṃ pubbe adinnabhāvena ekissā bhattapātiyā atthāya tīṇi saṃvaccharāni paragehe bhatiṃ akāsiṃ, idāni me idaṃ bhattaṃ ekaṃ rattindivaṃ rakkheyya, sace pana naṃ ayyassa dassāmi, anekānipi kappakoṭisahassāni rakkhissati , ayyasseva naṃ dassāmī’’ti. So tīṇi saṃvaccharāni bhatiṃ katvā laddhabhattapātito ekapiṇḍampi mukhe aṭṭhapetvā taṇhaṃ vinodetvā sayameva pātiṃ ukkhipitvā paccekabuddhassa santikaṃ gantvā pātiṃ aññassa hatthe datvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā pātiṃ vāmahatthena gahetvā dakkhiṇahatthena tassa patte bhattaṃ ākiri. Paccekabuddho bhattassa upaḍḍhasesakāle pattaṃ hatthena pidahi. Atha naṃ so āha – ‘‘bhante, ekova paṭiviso na sakkā dvidhā kātuṃ, mā maṃ idhalokena saṅgaṇhatha, paralokena saṅgahameva karotha, sāvasesaṃ akatvā niravasesameva dassāmī’’ti. Attano hi thokampi anavasesetvā dinnaṃ niravasesadānaṃ nāma, taṃ mahapphalaṃ hoti. So tathā karonto sabbaṃ datvā puna vanditvā āha – ‘‘bhante, ekaṃ bhattapātiṃ nissāya tīṇi saṃvaccharāni me paragehe bhatiṃ karontena dukkhaṃ anubhūtaṃ, idāni me nibbattanibbattaṭṭhāne sukhameva hotu, tumhehi diṭṭhadhammasseva bhāgī assa’’nti. Paccekabuddho ‘‘evaṃ hotu, cintāmaṇi viya te sabbakāmadado manosaṅkappā puṇṇacando viya pūrentū’’ti anumodanaṃ karonto –

    ‘‘इच्छितं पत्थितं तुय्हं, सब्बमेव समिज्झतु।

    ‘‘Icchitaṃ patthitaṃ tuyhaṃ, sabbameva samijjhatu;

    सब्बे पूरेन्तु सङ्कप्पा, चन्दो पन्‍नरसो यथा॥

    Sabbe pūrentu saṅkappā, cando pannaraso yathā.

    ‘‘इच्छितं पत्थिकं तुय्हं, खिप्पमेव समिज्झतु।

    ‘‘Icchitaṃ patthikaṃ tuyhaṃ, khippameva samijjhatu;

    सब्बे पूरेन्तु सङ्कप्पा, मणि जोतिरसो यथा’’ति॥ –

    Sabbe pūrentu saṅkappā, maṇi jotiraso yathā’’ti. –

    वत्वा ‘‘अयं महाजनो याव गन्धमादनपब्बतगमना मं पस्सन्तो तिट्ठतू’’ति अधिट्ठाय आकासेन गन्धमादनं अगमासि।

    Vatvā ‘‘ayaṃ mahājano yāva gandhamādanapabbatagamanā maṃ passanto tiṭṭhatū’’ti adhiṭṭhāya ākāsena gandhamādanaṃ agamāsi.

    महाजनोपि नं पस्सन्तोव अट्ठासि। सो तत्थ गन्त्वा तं पिण्डपातं पञ्‍चसतानं पच्‍चेकबुद्धानं विभजित्वा अदासि। सब्बे अत्तनो पहोनकं गण्हिंसु। ‘‘अप्पो पिण्डपातो कथं पहोसी’’ति न चिन्तेतब्बं। चत्तारि हि अचिन्तेय्यानि (अ॰ नि॰ ४.७७) वुत्तानि, तत्रायं पच्‍चेकबुद्धविसयोति। महाजनो पच्‍चेकबुद्धानं पिण्डपातं विभजित्वा दिय्यमानं दिस्वा साधुकारसहस्सानि पवत्तेसि, असनिसतनिपाकसद्दो विय अहोसि। तं सुत्वा गन्धसेट्ठि चिन्तेसि – ‘‘भत्तभतिको मया दिन्‍नसम्पत्तिं धारेतुं नासक्खि मञ्‍ञे, तेनायं महाजनो परिहासं करोन्तो सन्‍निपतितो नदती’’ति। सो तप्पवत्तिजाननत्थं मनुस्से पेसेसि। ते आगन्त्वा ‘‘सम्पत्तिधारका नाम, सामि, एवं होन्तू’’ति वत्वा तं पवत्तिं आरोचेसुं। सेट्ठि तं सुत्वाव पञ्‍चवण्णाय पीतिया फुट्ठसरीरो हुत्वा ‘‘अहो दुक्‍करं तेन कतं, अहं एत्तकं कालं एवरूपाय सम्पत्तिया ठितो किञ्‍चि दातुं नासक्खि’’न्ति तं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘सच्‍चं किर तया इदं नाम कत’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘आम, सामी’’ति वुत्ते, ‘‘हन्द, सहस्सं गहेत्वा तव दाने मय्हम्पि पत्तिं देही’’ति आह। सो तथा अकासि। सेट्ठिपिस्स सब्बं अत्तनो सन्तकं मज्झे भिन्दित्वा अदासि।

    Mahājanopi naṃ passantova aṭṭhāsi. So tattha gantvā taṃ piṇḍapātaṃ pañcasatānaṃ paccekabuddhānaṃ vibhajitvā adāsi. Sabbe attano pahonakaṃ gaṇhiṃsu. ‘‘Appo piṇḍapāto kathaṃ pahosī’’ti na cintetabbaṃ. Cattāri hi acinteyyāni (a. ni. 4.77) vuttāni, tatrāyaṃ paccekabuddhavisayoti. Mahājano paccekabuddhānaṃ piṇḍapātaṃ vibhajitvā diyyamānaṃ disvā sādhukārasahassāni pavattesi, asanisatanipākasaddo viya ahosi. Taṃ sutvā gandhaseṭṭhi cintesi – ‘‘bhattabhatiko mayā dinnasampattiṃ dhāretuṃ nāsakkhi maññe, tenāyaṃ mahājano parihāsaṃ karonto sannipatito nadatī’’ti. So tappavattijānanatthaṃ manusse pesesi. Te āgantvā ‘‘sampattidhārakā nāma, sāmi, evaṃ hontū’’ti vatvā taṃ pavattiṃ ārocesuṃ. Seṭṭhi taṃ sutvāva pañcavaṇṇāya pītiyā phuṭṭhasarīro hutvā ‘‘aho dukkaraṃ tena kataṃ, ahaṃ ettakaṃ kālaṃ evarūpāya sampattiyā ṭhito kiñci dātuṃ nāsakkhi’’nti taṃ pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ kira tayā idaṃ nāma kata’’nti pucchitvā ‘‘āma, sāmī’’ti vutte, ‘‘handa, sahassaṃ gahetvā tava dāne mayhampi pattiṃ dehī’’ti āha. So tathā akāsi. Seṭṭhipissa sabbaṃ attano santakaṃ majjhe bhinditvā adāsi.

    चतस्सो हि सम्पदा नाम – वत्थुसम्पदा, पच्‍चयसम्पदा, चेतनासम्पदा, गुणातिरेकसम्पदाति। तत्थ निरोधसमापत्तिरहो अरहा वा अनागामी वा दक्खिणेय्यो वत्थुसम्पदा नाम। पच्‍चयानं धम्मेन समेन उप्पत्ति पच्‍चयसम्पदा नाम। दानतो पुब्बे दानकाले पच्छा भागेति तीसु कालेसु चेतनाय सोमनस्ससहगतञाणसम्पयुत्तभावो चेतनासम्पदा नाम। दक्खिणेय्यस्स समापत्तितो वुट्ठितभावो गुणातिरेकसम्पदा नामाति। इमस्स च खीणासवो पच्‍चेकबुद्धो दक्खिणेय्या, भतिं कत्वा लद्धभावेन पच्‍चयो धम्मतो उप्पन्‍नो, तीसु कालेसु परिसुद्धा चेतना, समापत्तितो वुट्ठितमत्तो पच्‍चेकबुद्धो गुणातिरेकोति चतस्सोपि सम्पदा निप्फन्‍ना। एतासं आनुभावेन दिट्ठेव धम्मे महासम्पत्तिं पापुणन्ति। तस्मा सो सेट्ठिनो सन्तिका सम्पत्तिं लभि। अपरभागे च राजापि इमिना कतकम्मं सुत्वा तं पक्‍कोसापेत्वा सहस्सं दत्वा पत्तिं गहेत्वा तुट्ठमानसो महन्तं भोगक्खन्धं दत्वा सेट्ठिट्ठानं अदासि। भत्तभतिकसेट्ठीतिस्स नामं अकासि। सो गन्धसेट्ठिना सद्धिं सहायो हुत्वा एकतो खादन्तो पिवन्तो यावतायुकं ठत्वा ततो चुतो देवलोके निब्बत्तित्वा एकं बुद्धन्तरं दिब्बसम्पत्तिं अनुभवित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं सारिपुत्तत्थेरस्सूपट्ठाककुले पटिसन्धिं गण्हि। अथस्स माता लद्धगब्भपरिहारा कतिपाहच्‍चयेन ‘‘अहो वताहं पञ्‍चसतेहि भिक्खूहि सद्धिं सारिपुत्तत्थेरस्स सतरसभोजनं दत्वा कासायवत्थनिवत्था सुवण्णसरकं आदाय आसनपरियन्ते निसिन्‍ना तेसं भिक्खूनं उच्छिट्ठावसेसकं परिभुञ्‍जेय्य’’न्ति दोहळिनी हुत्वा तथेव कत्वा दोहळं पटिविनोदेसि। सा सेसमङ्गलेसुपि तथारूपमेव दानं दत्वा पुत्तं विजायित्वा नामग्गहणदिवसे ‘‘पुत्तस्स मे, भन्ते, सिक्खापदानि देथा’’ति थेरं आह। थेरो ‘‘किमस्स नाम’’न्ति पुच्छि। ‘‘भन्ते, पुत्तस्स मे पटिसन्धिग्गहणतो पट्ठाय इमस्मिं गेहे कस्सचि दुक्खं नाम न भूतपुब्बं, तेनेवस्स सुखकुमारोति नामं भविस्सती’’ति वुत्ते तदेवस्स नामं गहेत्वा सिक्खापदानि अदासि।

    Catasso hi sampadā nāma – vatthusampadā, paccayasampadā, cetanāsampadā, guṇātirekasampadāti. Tattha nirodhasamāpattiraho arahā vā anāgāmī vā dakkhiṇeyyo vatthusampadā nāma. Paccayānaṃ dhammena samena uppatti paccayasampadā nāma. Dānato pubbe dānakāle pacchā bhāgeti tīsu kālesu cetanāya somanassasahagatañāṇasampayuttabhāvo cetanāsampadā nāma. Dakkhiṇeyyassa samāpattito vuṭṭhitabhāvo guṇātirekasampadā nāmāti. Imassa ca khīṇāsavo paccekabuddho dakkhiṇeyyā, bhatiṃ katvā laddhabhāvena paccayo dhammato uppanno, tīsu kālesu parisuddhā cetanā, samāpattito vuṭṭhitamatto paccekabuddho guṇātirekoti catassopi sampadā nipphannā. Etāsaṃ ānubhāvena diṭṭheva dhamme mahāsampattiṃ pāpuṇanti. Tasmā so seṭṭhino santikā sampattiṃ labhi. Aparabhāge ca rājāpi iminā katakammaṃ sutvā taṃ pakkosāpetvā sahassaṃ datvā pattiṃ gahetvā tuṭṭhamānaso mahantaṃ bhogakkhandhaṃ datvā seṭṭhiṭṭhānaṃ adāsi. Bhattabhatikaseṭṭhītissa nāmaṃ akāsi. So gandhaseṭṭhinā saddhiṃ sahāyo hutvā ekato khādanto pivanto yāvatāyukaṃ ṭhatvā tato cuto devaloke nibbattitvā ekaṃ buddhantaraṃ dibbasampattiṃ anubhavitvā imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ sāriputtattherassūpaṭṭhākakule paṭisandhiṃ gaṇhi. Athassa mātā laddhagabbhaparihārā katipāhaccayena ‘‘aho vatāhaṃ pañcasatehi bhikkhūhi saddhiṃ sāriputtattherassa satarasabhojanaṃ datvā kāsāyavatthanivatthā suvaṇṇasarakaṃ ādāya āsanapariyante nisinnā tesaṃ bhikkhūnaṃ ucchiṭṭhāvasesakaṃ paribhuñjeyya’’nti dohaḷinī hutvā tatheva katvā dohaḷaṃ paṭivinodesi. Sā sesamaṅgalesupi tathārūpameva dānaṃ datvā puttaṃ vijāyitvā nāmaggahaṇadivase ‘‘puttassa me, bhante, sikkhāpadāni dethā’’ti theraṃ āha. Thero ‘‘kimassa nāma’’nti pucchi. ‘‘Bhante, puttassa me paṭisandhiggahaṇato paṭṭhāya imasmiṃ gehe kassaci dukkhaṃ nāma na bhūtapubbaṃ, tenevassa sukhakumāroti nāmaṃ bhavissatī’’ti vutte tadevassa nāmaṃ gahetvā sikkhāpadāni adāsi.

    तदा एवञ्‍चस्स मातु ‘‘नाहं मम पुत्तस्स अज्झासयं भिन्दिस्सामी’’ति चित्तं उप्पज्‍जि। सा तस्स कण्णविज्झनमङ्गलादीसुपि तथेव दानं अदासि। कुमारोपि सत्तवस्सिककाले ‘‘इच्छामहं, अम्म, थेरस्स सन्तिके पब्बजितु’’न्ति आह। सा ‘‘साधु, तात, नाहं तव अज्झासयं भिन्दिस्सामी’’ति थेरं निमन्तेत्वा भोजेत्वा, ‘‘भन्ते, पुत्तो मे पब्बजितुं इच्छति, इमाहं सायन्हसमये विहारं आनेस्सामी’’ति थेरं उय्योजेत्वा ञातके सन्‍निपातेत्वा ‘‘पुत्तस्स मे गिहिकाले कत्तब्बं किच्‍चं अज्‍जेव करिस्सामा’’ति वत्वा पुत्तं अलङ्करित्वा महन्तेन सिरिसोभग्गेन विहारं नेत्वा थेरस्स निय्यादेसि। थेरोपि तं, ‘‘तात, पब्बज्‍जा नाम दुक्‍करा , सक्खिस्ससि अभिरमितु’’न्ति वत्वा ‘‘करिस्सामि वो, भन्ते, ओवाद’’न्ति वुत्ते कम्मट्ठानं दत्वा पब्बाजेसि। मातापितरोपिस्स पब्बज्‍जाय सक्‍कारं करोन्ता अन्तोविहारेयेव सत्ताहं बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स सतरसभोजनं दत्वा सायं अत्तनो गेहं अगमंसु। अट्ठमे दिवसे सारिपुत्तत्थेरो भिक्खुसङ्घे गामं पविट्ठे विहारे कत्तब्बकिच्‍चं कत्वा सामणेरं पत्तचीवरं गाहापेत्वा गामं पिण्डाय पाविसि। सामणेरो अन्तरामग्गे मातिकादीनि दिस्वा पण्डितसामणेरो विय पुच्छि। थेरोपि तस्स तथेव ब्याकासि। सामणेरो तानि कारणानि सुत्वा ‘‘सचे तुम्हे अत्तनो पत्तचीवरं गण्हेय्याथ, अहं निवत्तेय्य’’न्ति वत्वा थेरेन तस्स अज्झासयं अभिन्दित्वा, ‘‘सामणेर, देहि मम पत्तचीवर’’न्ति पत्तचीवरे गहिते थेरं वन्दित्वा निवत्तमानो, ‘‘भन्ते, मय्हं आहारं आहरमानो सतरसभोजनं आहरेय्याथा’’ति आह। कुतो तं लभिस्सामीति? अत्तनो पुञ्‍ञेन अलभन्तो मम पुञ्‍ञेन लभिस्सथ, भन्तेति। अथस्स थेरो कुञ्‍चिकं दत्वा गामं पिण्डाय पाविसि। सोपि विहारं आगन्त्वा थेरस्स गब्भं विवरित्वा पविसित्वा द्वारं पिधाय अत्तनो काये ञाणं ओतारेत्वा निसीदि।

    Tadā evañcassa mātu ‘‘nāhaṃ mama puttassa ajjhāsayaṃ bhindissāmī’’ti cittaṃ uppajji. Sā tassa kaṇṇavijjhanamaṅgalādīsupi tatheva dānaṃ adāsi. Kumāropi sattavassikakāle ‘‘icchāmahaṃ, amma, therassa santike pabbajitu’’nti āha. Sā ‘‘sādhu, tāta, nāhaṃ tava ajjhāsayaṃ bhindissāmī’’ti theraṃ nimantetvā bhojetvā, ‘‘bhante, putto me pabbajituṃ icchati, imāhaṃ sāyanhasamaye vihāraṃ ānessāmī’’ti theraṃ uyyojetvā ñātake sannipātetvā ‘‘puttassa me gihikāle kattabbaṃ kiccaṃ ajjeva karissāmā’’ti vatvā puttaṃ alaṅkaritvā mahantena sirisobhaggena vihāraṃ netvā therassa niyyādesi. Theropi taṃ, ‘‘tāta, pabbajjā nāma dukkarā , sakkhissasi abhiramitu’’nti vatvā ‘‘karissāmi vo, bhante, ovāda’’nti vutte kammaṭṭhānaṃ datvā pabbājesi. Mātāpitaropissa pabbajjāya sakkāraṃ karontā antovihāreyeva sattāhaṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa satarasabhojanaṃ datvā sāyaṃ attano gehaṃ agamaṃsu. Aṭṭhame divase sāriputtatthero bhikkhusaṅghe gāmaṃ paviṭṭhe vihāre kattabbakiccaṃ katvā sāmaṇeraṃ pattacīvaraṃ gāhāpetvā gāmaṃ piṇḍāya pāvisi. Sāmaṇero antarāmagge mātikādīni disvā paṇḍitasāmaṇero viya pucchi. Theropi tassa tatheva byākāsi. Sāmaṇero tāni kāraṇāni sutvā ‘‘sace tumhe attano pattacīvaraṃ gaṇheyyātha, ahaṃ nivatteyya’’nti vatvā therena tassa ajjhāsayaṃ abhinditvā, ‘‘sāmaṇera, dehi mama pattacīvara’’nti pattacīvare gahite theraṃ vanditvā nivattamāno, ‘‘bhante, mayhaṃ āhāraṃ āharamāno satarasabhojanaṃ āhareyyāthā’’ti āha. Kuto taṃ labhissāmīti? Attano puññena alabhanto mama puññena labhissatha, bhanteti. Athassa thero kuñcikaṃ datvā gāmaṃ piṇḍāya pāvisi. Sopi vihāraṃ āgantvā therassa gabbhaṃ vivaritvā pavisitvā dvāraṃ pidhāya attano kāye ñāṇaṃ otāretvā nisīdi.

    तस्स गुणतेजेन सक्‍कस्स आसनं उण्हाकारं दस्सेसि। सक्‍को ‘‘किं नु खो एत’’न्ति ओलोकेन्तो सामणेरं दिस्वा ‘‘सुखसामणेरो अत्तनो उपज्झायस्स पत्तचीवरं दत्वा ‘समणधम्मं करिस्सामी’ति निवत्तो, मया तत्थ गन्तुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा चत्तारो महाराजे पक्‍कोसापेत्वा ‘‘गच्छथ, ताता, विहारस्सूपवने दुस्सद्दके सकुणे पलापेथा’’ति उय्योजेसि। ते तथा कत्वा सामन्ता आरक्खं गण्हिंसु। चन्दिमसूरिये ‘‘अत्तनो विमानानि गहेत्वा तिट्ठथा’’ति आणापेसि। तेपि तथा करिंसु। सयम्पि आविञ्छनट्ठाने आरक्खं गण्हि। विहारो सन्‍निसिन्‍नो निरवो अहोसि। सामणेरो एकग्गचित्तेन विपस्सनं वड्ढेत्वा तीणि मग्गफलानि पापुणि। थेरो ‘‘सामणेरेन ‘सतरसभोजनं आहरेय्याथा’ति वुत्तं, कस्स नु खो घरे सक्‍का लद्धु’’न्ति ओलोकेन्तो एकं अज्झासयसम्पन्‍नं उपट्ठाकतुलं दिस्वा तत्थ गन्त्वा, ‘‘भन्ते, साधु वो कतं अज्‍ज इधागच्छन्तेही’’ति तेहि तुट्ठमानसेहि पत्तं गहेत्वा निसीदापेत्वा यागुखज्‍जकं दत्वा याव भत्तकालं धम्मकथं याचितो तेसं सारणीयधम्मकथं कथेत्वा कालं सल्‍लक्खेत्वा देसनं निट्ठापेसि। अथस्स सतरसभोजनं दत्वा तं आदाय गन्तुकामं थेरं दिस्वा ‘‘भुञ्‍जथ, भन्ते, अपरम्पि ते दस्सामा’’ति थेरं भोजेत्वा पुन पत्तपूरं अदंसु। थेरो तं आदाय ‘‘सामणेरो मे छातो’’ति तुरिततुरितो विहारं पायासि। तं दिवसं सत्था पातोव निक्खमित्वा गन्धकुटियं निसिन्‍नोव आवज्‍जेसि – ‘‘अज्‍ज सुखसामणेरो उपज्झायस्स पत्तचीवरं दत्वा ‘समणधम्मं करिस्सामी’ति निवत्तो, निप्फन्‍नं नु खो तस्स किच्‍च’’न्ति। सो तिण्णंयेव मग्गफलानं पत्तभावं दिस्वा उत्तरिपि उपधारेन्तो ‘‘सक्खिस्सतायं अज्‍ज अरहत्तं पापुणितुं , सारिपुत्तो पन ‘सामणेरो मे छातो’ति वेगेन भत्तं आदाय निक्खमति, सचे इमस्मिं अरहत्तं अप्पत्ते भत्तं आहरिस्सति, इमस्स अन्तरायो भविस्सति, मया गन्त्वा द्वारकोट्ठके आरक्खं गण्हितुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा गन्धकुटितो निक्खमित्वा द्वारकोट्ठके ठत्वा आरक्खं गण्हि।

    Tassa guṇatejena sakkassa āsanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko ‘‘kiṃ nu kho eta’’nti olokento sāmaṇeraṃ disvā ‘‘sukhasāmaṇero attano upajjhāyassa pattacīvaraṃ datvā ‘samaṇadhammaṃ karissāmī’ti nivatto, mayā tattha gantuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā cattāro mahārāje pakkosāpetvā ‘‘gacchatha, tātā, vihārassūpavane dussaddake sakuṇe palāpethā’’ti uyyojesi. Te tathā katvā sāmantā ārakkhaṃ gaṇhiṃsu. Candimasūriye ‘‘attano vimānāni gahetvā tiṭṭhathā’’ti āṇāpesi. Tepi tathā kariṃsu. Sayampi āviñchanaṭṭhāne ārakkhaṃ gaṇhi. Vihāro sannisinno niravo ahosi. Sāmaṇero ekaggacittena vipassanaṃ vaḍḍhetvā tīṇi maggaphalāni pāpuṇi. Thero ‘‘sāmaṇerena ‘satarasabhojanaṃ āhareyyāthā’ti vuttaṃ, kassa nu kho ghare sakkā laddhu’’nti olokento ekaṃ ajjhāsayasampannaṃ upaṭṭhākatulaṃ disvā tattha gantvā, ‘‘bhante, sādhu vo kataṃ ajja idhāgacchantehī’’ti tehi tuṭṭhamānasehi pattaṃ gahetvā nisīdāpetvā yāgukhajjakaṃ datvā yāva bhattakālaṃ dhammakathaṃ yācito tesaṃ sāraṇīyadhammakathaṃ kathetvā kālaṃ sallakkhetvā desanaṃ niṭṭhāpesi. Athassa satarasabhojanaṃ datvā taṃ ādāya gantukāmaṃ theraṃ disvā ‘‘bhuñjatha, bhante, aparampi te dassāmā’’ti theraṃ bhojetvā puna pattapūraṃ adaṃsu. Thero taṃ ādāya ‘‘sāmaṇero me chāto’’ti turitaturito vihāraṃ pāyāsi. Taṃ divasaṃ satthā pātova nikkhamitvā gandhakuṭiyaṃ nisinnova āvajjesi – ‘‘ajja sukhasāmaṇero upajjhāyassa pattacīvaraṃ datvā ‘samaṇadhammaṃ karissāmī’ti nivatto, nipphannaṃ nu kho tassa kicca’’nti. So tiṇṇaṃyeva maggaphalānaṃ pattabhāvaṃ disvā uttaripi upadhārento ‘‘sakkhissatāyaṃ ajja arahattaṃ pāpuṇituṃ , sāriputto pana ‘sāmaṇero me chāto’ti vegena bhattaṃ ādāya nikkhamati, sace imasmiṃ arahattaṃ appatte bhattaṃ āharissati, imassa antarāyo bhavissati, mayā gantvā dvārakoṭṭhake ārakkhaṃ gaṇhituṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā gandhakuṭito nikkhamitvā dvārakoṭṭhake ṭhatvā ārakkhaṃ gaṇhi.

    थेरोपि भत्तं आहरि। अथ नं हेट्ठा वुत्तनयेनेव चत्तारो पञ्हे पुच्छि। पञ्हविस्सज्‍जनावसाने सामणेरो अरहत्तं पापुणि। सत्था थेरं आमन्तेत्वा ‘‘गच्छ, सारिपुत्त, सामणेरस्स ते भत्तं देही’’ति आह। थेरो गन्त्वा द्वारं आकोटेसि। सामणेरोपि निक्खमित्वा उपज्झायस्स वत्तं कत्वा ‘‘भत्तकिच्‍चं करोही’’ति वुत्ते थेरस्स भत्तेन अनत्थिकभावं ञत्वा सत्तवस्सिककुमारो तङ्खणञ्‍ञेव अरहत्तं पत्तो नीचासनट्ठानं पच्‍चवेक्खन्तो भत्तकिच्‍चं कत्वा पत्तं धोवि। तस्मिं काले चत्तारो महाराजानो आरक्खं विस्सज्‍जेसुं। चन्दिमसूरियापि विमानानि मुञ्‍चिंसु। सक्‍कोपि आविञ्छनट्ठाने आरक्खं विस्सज्‍जेसि। सूरियो नभमज्झं अतिक्‍कन्तोयेव पञ्‍ञायि। भिक्खू ‘‘सायन्हो पञ्‍ञायति, सामणेरेन च इदानेव भत्तकिच्‍चं कतं, किं नु खो अज्‍ज पुब्बण्हो बलवा जातो, सायन्हो मन्दो’’ति वदिंसु। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्‍निसिन्‍ना’’ति पुच्छित्वा, ‘‘भन्ते, अज्‍ज पुब्बण्हो बलवा जातो, सायन्हो मन्दो, सामणेरेन च इदानेव भत्तकिच्‍चं कतं, अथ च पन सूरियो नभमज्झं अतिक्‍कन्तोयेव पञ्‍ञायती’’ति वुत्ते, ‘‘भिक्खवे, एवमेवं होति पुञ्‍ञवन्तानं समणधम्मकरणकाले। अज्‍ज हि चत्तारो महाराजानो सामन्ता आरक्खं गण्हिंसु, चन्दिमसूरिया विमानानि गहेत्वा अट्ठंसु, सक्‍को आविञ्छनके आरक्खं गण्हि, अहम्पि द्वारकोट्ठके आरक्खं गण्हिं, अज्‍ज सुखसामणेरो मातिकाय उदकं हरन्ते, उसुकारे उसुं उजुं करोन्ते , तच्छके चक्‍कादीनि करोन्ते दिस्वा अत्तानं दमेत्वा अरहत्तं पत्तो’’ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Theropi bhattaṃ āhari. Atha naṃ heṭṭhā vuttanayeneva cattāro pañhe pucchi. Pañhavissajjanāvasāne sāmaṇero arahattaṃ pāpuṇi. Satthā theraṃ āmantetvā ‘‘gaccha, sāriputta, sāmaṇerassa te bhattaṃ dehī’’ti āha. Thero gantvā dvāraṃ ākoṭesi. Sāmaṇeropi nikkhamitvā upajjhāyassa vattaṃ katvā ‘‘bhattakiccaṃ karohī’’ti vutte therassa bhattena anatthikabhāvaṃ ñatvā sattavassikakumāro taṅkhaṇaññeva arahattaṃ patto nīcāsanaṭṭhānaṃ paccavekkhanto bhattakiccaṃ katvā pattaṃ dhovi. Tasmiṃ kāle cattāro mahārājāno ārakkhaṃ vissajjesuṃ. Candimasūriyāpi vimānāni muñciṃsu. Sakkopi āviñchanaṭṭhāne ārakkhaṃ vissajjesi. Sūriyo nabhamajjhaṃ atikkantoyeva paññāyi. Bhikkhū ‘‘sāyanho paññāyati, sāmaṇerena ca idāneva bhattakiccaṃ kataṃ, kiṃ nu kho ajja pubbaṇho balavā jāto, sāyanho mando’’ti vadiṃsu. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā, ‘‘bhante, ajja pubbaṇho balavā jāto, sāyanho mando, sāmaṇerena ca idāneva bhattakiccaṃ kataṃ, atha ca pana sūriyo nabhamajjhaṃ atikkantoyeva paññāyatī’’ti vutte, ‘‘bhikkhave, evamevaṃ hoti puññavantānaṃ samaṇadhammakaraṇakāle. Ajja hi cattāro mahārājāno sāmantā ārakkhaṃ gaṇhiṃsu, candimasūriyā vimānāni gahetvā aṭṭhaṃsu, sakko āviñchanake ārakkhaṃ gaṇhi, ahampi dvārakoṭṭhake ārakkhaṃ gaṇhiṃ, ajja sukhasāmaṇero mātikāya udakaṃ harante, usukāre usuṃ ujuṃ karonte , tacchake cakkādīni karonte disvā attānaṃ dametvā arahattaṃ patto’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    १४५.

    145.

    ‘‘उदकञ्हि नयन्ति नेत्तिका, उसुकारा नमयन्ति तेजनं।

    ‘‘Udakañhi nayanti nettikā, usukārā namayanti tejanaṃ;

    दारुं नमयन्ति तच्छका, अत्तानं दमयन्ति सुब्बता’’ति॥

    Dāruṃ namayanti tacchakā, attānaṃ damayanti subbatā’’ti.

    तत्थ सुब्बताति सुवदा, सुखेन ओवदितब्बा अनुसासितब्बाति अत्थो। सेसं हेट्ठा वुत्तनयमेव।

    Tattha subbatāti suvadā, sukhena ovaditabbā anusāsitabbāti attho. Sesaṃ heṭṭhā vuttanayameva.

    देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।

    Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.

    सुखसामणेरवत्थु एकादसमं।

    Sukhasāmaṇeravatthu ekādasamaṃ.

    दण्डवग्गवण्णना निट्ठिता।

    Daṇḍavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.

    दसमो वग्गो।

    Dasamo vaggo.




    Next: ११. जरावग्गो • 11. Jarāvaggo




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / धम्मपदपाळि • Dhammapadapāḷi / १०. दण्डवग्गो • 10. Daṇḍavaggo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact