| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-अभिनव-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
१०. दन्तपोनसिक्खापदवण्णना
10. Dantaponasikkhāpadavaṇṇanā
कायेनाति हत्थादीसु येन केनचि सरीरावयवेन, अन्तमसो पादङ्गुलियापि गण्हन्तो कायेन गण्हाति नामाति वेदितब्बो। दानेपि एसेव नयो। कायप्पटिबद्धेनाति पत्तादीसु येन केनचि सरीरसम्बद्धेन उपकरणेन। दानेपि एसेव नयो। कटच्छुआदीसु येन केनचि उपकरणेन दिन्नं कायप्पटिबद्धेन दिन्नंयेव होति। अञ्ञतरेनाति कायेन वा कायप्पटिबद्धेन वा निस्सग्गियेन वाति अत्थो। तत्थ निस्सग्गियेनाति (पाचि॰ अट्ठ॰ २६५) कायतो च कायप्पटिबद्धतो च मोचेत्वा हत्थपासे ठितस्स काये वा कायप्पटिबद्धे वा पातियमानञ्हि निस्सग्गियेन पयोगेन दिन्नं नाम होति। तस्साति पटिग्गहितकस्स। वुत्तविपल्लासवसेनाति वुत्तस्स पटिपक्खवसेन। इदं वुत्तं होति – यं कायकायप्पटिबद्धनिस्सग्गियानं अञ्ञतरेन दिय्यमाने कायेन वा कायप्पटिबद्धेन वा गण्हाति, एतं पटिग्गहितं नामाति।
Kāyenāti hatthādīsu yena kenaci sarīrāvayavena, antamaso pādaṅguliyāpi gaṇhanto kāyena gaṇhāti nāmāti veditabbo. Dānepi eseva nayo. Kāyappaṭibaddhenāti pattādīsu yena kenaci sarīrasambaddhena upakaraṇena. Dānepi eseva nayo. Kaṭacchuādīsu yena kenaci upakaraṇena dinnaṃ kāyappaṭibaddhena dinnaṃyeva hoti. Aññatarenāti kāyena vā kāyappaṭibaddhena vā nissaggiyena vāti attho. Tattha nissaggiyenāti (pāci. aṭṭha. 265) kāyato ca kāyappaṭibaddhato ca mocetvā hatthapāse ṭhitassa kāye vā kāyappaṭibaddhe vā pātiyamānañhi nissaggiyena payogena dinnaṃ nāma hoti. Tassāti paṭiggahitakassa. Vuttavipallāsavasenāti vuttassa paṭipakkhavasena. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ kāyakāyappaṭibaddhanissaggiyānaṃ aññatarena diyyamāne kāyena vā kāyappaṭibaddhena vā gaṇhāti, etaṃ paṭiggahitaṃ nāmāti.
संहारिमेनाति थाममज्झिमेन पुरिसेन संहारिमेन, इमिना असंहारिमे फलके वा पासाणे वा पटिग्गहणं न रुहतीति दस्सेति। धारेतुं समत्थेनाति सन्धारेतुं योग्गेन, इमिना सुखुमेसु तिन्तिणिकादिपण्णेसु पटिग्गहणं न रुहतीति दस्सेति। अतत्थजातकरुक्खपण्णेनाति जातट्ठानतो चुतेन पदुमिनिपण्णादिना, इमिना पन महन्तेपि तत्थजातके पदुमिनिपण्णे वा किंसुकपण्णादिम्हि वा पटिग्गहेतुं न वट्टति। न हि तं कायप्पटिबद्धसङ्खं गच्छतीति दस्सेति। यथा च तत्थजातके, एवं खाणुके बन्धित्वा ठपितमञ्चादिम्हिपि। ननु पटिबद्धप्पटिबद्धेनापि पत्ताधारादिना पटिग्गण्हन्तस्स पटिग्गहणं रुहति, अथ कस्मा कायकायप्पटिबद्धेहियेव पटिग्गहणं इध वुत्तं, न पटिबद्धप्पटिबद्धेनापीति आह ‘‘पटिबद्धप्पटिबद्धं नाम इध नत्थी’’ति। केचि पन ‘‘आधारकेन पटिग्गहणं कायप्पटिबद्धप्पटिबद्धेन पटिग्गहणं नाम होति, तस्मा न वट्टती’’ति वदन्ति, तं वचनमत्तमेव। अत्थतो पन सब्बम्पि तं कायप्पटिबद्धमेव होतीति दस्सेति।
Saṃhārimenāti thāmamajjhimena purisena saṃhārimena, iminā asaṃhārime phalake vā pāsāṇe vā paṭiggahaṇaṃ na ruhatīti dasseti. Dhāretuṃ samatthenāti sandhāretuṃ yoggena, iminā sukhumesu tintiṇikādipaṇṇesu paṭiggahaṇaṃ na ruhatīti dasseti. Atatthajātakarukkhapaṇṇenāti jātaṭṭhānato cutena paduminipaṇṇādinā, iminā pana mahantepi tatthajātake paduminipaṇṇe vā kiṃsukapaṇṇādimhi vā paṭiggahetuṃ na vaṭṭati. Na hi taṃ kāyappaṭibaddhasaṅkhaṃ gacchatīti dasseti. Yathā ca tatthajātake, evaṃ khāṇuke bandhitvā ṭhapitamañcādimhipi. Nanu paṭibaddhappaṭibaddhenāpi pattādhārādinā paṭiggaṇhantassa paṭiggahaṇaṃ ruhati, atha kasmā kāyakāyappaṭibaddhehiyeva paṭiggahaṇaṃ idha vuttaṃ, na paṭibaddhappaṭibaddhenāpīti āha ‘‘paṭibaddhappaṭibaddhaṃ nāma idha natthī’’ti. Keci pana ‘‘ādhārakena paṭiggahaṇaṃ kāyappaṭibaddhappaṭibaddhena paṭiggahaṇaṃ nāma hoti, tasmā na vaṭṭatī’’ti vadanti, taṃ vacanamattameva. Atthato pana sabbampi taṃ kāyappaṭibaddhameva hotīti dasseti.
अकल्लकोति गिलानो। मुखेन पटिग्गण्हातीति सहत्थेन गहेत्वा परिभुञ्जितुं असक्कोन्तो मुखेन पटिग्गण्हाति। अभिहटभाजनतो पतितरजम्पि वट्टति अभिहटत्ताति अधिप्पाहो।
Akallakoti gilāno. Mukhena paṭiggaṇhātīti sahatthena gahetvā paribhuñjituṃ asakkonto mukhena paṭiggaṇhāti. Abhihaṭabhājanato patitarajampi vaṭṭati abhihaṭattāti adhippāho.
तस्मिं ठत्वाति तादिसे हत्थपासे ठत्वा। यन्ति यं भारं। मज्झिमो पुरिसोति थाममज्झिमपुरिसो। विनये पञ्ञत्तं दुक्कटं विनयदुक्कटं। तं अनुपसम्पन्नस्स दत्वाति पिण्डाय चरित्वा विहारं वा आसनसालं वा गन्त्वा तं भिक्खं अनुपसम्पन्नस्स दत्वा, इदञ्च पुब्बाभोगस्स अनुरूपवसेन वुत्तं। यस्मा पन तं ‘‘अनुपसम्पन्नस्स दस्सामी’’ति चित्तुप्पादमत्तेन तंसन्तकं नाम न होति, तस्मा विनापि तस्स दानादिं पटिग्गहेत्वा परिभुञ्जितुं वट्टति।
Tasmiṃ ṭhatvāti tādise hatthapāse ṭhatvā. Yanti yaṃ bhāraṃ. Majjhimo purisoti thāmamajjhimapuriso. Vinaye paññattaṃ dukkaṭaṃ vinayadukkaṭaṃ. Taṃ anupasampannassa datvāti piṇḍāya caritvā vihāraṃ vā āsanasālaṃ vā gantvā taṃ bhikkhaṃ anupasampannassa datvā, idañca pubbābhogassa anurūpavasena vuttaṃ. Yasmā pana taṃ ‘‘anupasampannassa dassāmī’’ti cittuppādamattena taṃsantakaṃ nāma na hoti, tasmā vināpi tassa dānādiṃ paṭiggahetvā paribhuñjituṃ vaṭṭati.
अस्सुखेळसिङ्घाणिकादीसूति एत्थ अस्सु नाम अक्खिजलं। खेळो नाम लाला। सिङ्घाणिकाति अन्तोसीसतो पूतिसेम्हभावं आपन्नं मत्थलुङ्गं गलित्वा तालुमत्थकविवरेन ओतरित्वा नासापुटे पूरेत्वा ठितं वुच्चति, आदिसद्देन मुत्तकरीससेम्हदन्तमलअक्खिगूथकण्णगूथकानं, सरीरे उट्ठितलोणस्स च गहणं। ठानतोति अक्खिकूपादितो। अन्तरा चे गण्हाति, किं होतीति आह ‘‘उग्गहितकं नाम होती’’ति, दुट्ठु गहितकं नाम होतीति अत्थो। फलिनिन्ति फलवन्तं। तत्थजातकफलिनिसाखाय वाति तस्मिं रुक्खे जाताय फलिनिसाखाय वा। दुरुपचिण्णदुक्कटन्ति ‘‘न कत्तब्ब’’न्ति वारितस्स कतत्ता दुट्ठु आचिण्णं चरितन्ति दुरुपचिण्णं, तस्मिं दुक्कटं दुरुपचिण्णदुक्कटञ्च आपज्जतीति अत्थो।
Assukheḷasiṅghāṇikādīsūti ettha assu nāma akkhijalaṃ. Kheḷo nāma lālā. Siṅghāṇikāti antosīsato pūtisemhabhāvaṃ āpannaṃ matthaluṅgaṃ galitvā tālumatthakavivarena otaritvā nāsāpuṭe pūretvā ṭhitaṃ vuccati, ādisaddena muttakarīsasemhadantamalaakkhigūthakaṇṇagūthakānaṃ, sarīre uṭṭhitaloṇassa ca gahaṇaṃ. Ṭhānatoti akkhikūpādito. Antarā ce gaṇhāti, kiṃ hotīti āha ‘‘uggahitakaṃ nāma hotī’’ti, duṭṭhu gahitakaṃ nāma hotīti attho. Phalininti phalavantaṃ. Tatthajātakaphalinisākhāya vāti tasmiṃ rukkhe jātāya phalinisākhāya vā. Durupaciṇṇadukkaṭanti ‘‘na kattabba’’nti vāritassa katattā duṭṭhu āciṇṇaṃ caritanti durupaciṇṇaṃ, tasmiṃ dukkaṭaṃ durupaciṇṇadukkaṭañca āpajjatīti attho.
आहरीयतीति आहारो, अज्झोहरितब्बं यं किञ्चि, इध पन चत्तारि कालिकानि अधिप्पेतानीति आह ‘‘यं किञ्ची’’तिआदि। तत्थ अरुणुग्गमनतो याव ठितमज्झन्हिका भुञ्जितब्बतो याव कालो अस्साति यावकालिकं। अरुणुग्गमनतो याव यामावसाना पिपासाय सति पिपासच्छेदनत्थं पातब्बतो यामो कालो अस्साति यामकालिकं। याव सत्ताहं निदहित्वा परिभुञ्जितब्बतो सत्ताहं कालो अस्साति सत्ताहकालिकं। यावजीवम्पि परिहरित्वा परिभुञ्जितब्बतो याव जीवं एतस्साति यावजीविकं। तेनाह ‘‘तत्था’’तिआदि।
Āharīyatīti āhāro, ajjhoharitabbaṃ yaṃ kiñci, idha pana cattāri kālikāni adhippetānīti āha ‘‘yaṃ kiñcī’’tiādi. Tattha aruṇuggamanato yāva ṭhitamajjhanhikā bhuñjitabbato yāva kālo assāti yāvakālikaṃ. Aruṇuggamanato yāva yāmāvasānā pipāsāya sati pipāsacchedanatthaṃ pātabbato yāmo kālo assāti yāmakālikaṃ. Yāva sattāhaṃ nidahitvā paribhuñjitabbato sattāhaṃ kālo assāti sattāhakālikaṃ. Yāvajīvampi pariharitvā paribhuñjitabbato yāva jīvaṃ etassāti yāvajīvikaṃ. Tenāha ‘‘tatthā’’tiādi.
वनमूलपत्तपुप्फफलादीति एत्थ ताव मूलं नाम मूलकखारकचच्चुतम्बकादीनं तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थञ्चेव भोजनीयत्थञ्च फरणकं सूपेय्यपण्णमूलं। पत्तं नाम मूलकखारकचच्चुतम्बकादीनं तादिसंयेव पत्तं। पुप्फं नाम मूलकखारकादीनं तादिसंयेव पुप्फं। फलं नाम पनसलबुजादीनं तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थञ्चेव भोजनीयत्थञ्च फरणकं फलं। आदिसद्देन कन्दमूलादीनं गहणं।
Vanamūlapattapupphaphalādīti ettha tāva mūlaṃ nāma mūlakakhārakacaccutambakādīnaṃ tesu tesu janapadesu pakatiāhāravasena manussānaṃ khādanīyatthañceva bhojanīyatthañca pharaṇakaṃ sūpeyyapaṇṇamūlaṃ. Pattaṃ nāma mūlakakhārakacaccutambakādīnaṃ tādisaṃyeva pattaṃ. Pupphaṃ nāma mūlakakhārakādīnaṃ tādisaṃyeva pupphaṃ. Phalaṃ nāma panasalabujādīnaṃ tesu tesu janapadesu pakatiāhāravasena manussānaṃ khādanīyatthañceva bhojanīyatthañca pharaṇakaṃ phalaṃ. Ādisaddena kandamūlādīnaṃ gahaṇaṃ.
अम्बपानन्ति (महाव॰ अट्ठ॰ ३००) आमेहि वा पक्केहि वा अम्बेहि कतपानं। तत्थ आमेहि करोन्तेन अम्बतरुणादीनि भिन्दित्वा उदके पक्खिपित्वा आतपे आदिच्चपाकेन पचित्वा परिस्सावेत्वा तदहुपटिग्गहितेहि मधुसक्करकप्पूरादीहि योजेत्वा कातब्बं। एवं कतं पुरेभत्तमेव कप्पति। अनुपसम्पन्नेन कतं लभित्वा पन पुरेभत्तं पटिग्गहितं पुरेभत्तं सामिसपरिभोगेनापि वट्टति, पच्छाभत्तं निरामिसपरिभोगेन याव अरुणुग्गमना वट्टति। एस नयो सब्बपानेसु।
Ambapānanti (mahāva. aṭṭha. 300) āmehi vā pakkehi vā ambehi katapānaṃ. Tattha āmehi karontena ambataruṇādīni bhinditvā udake pakkhipitvā ātape ādiccapākena pacitvā parissāvetvā tadahupaṭiggahitehi madhusakkarakappūrādīhi yojetvā kātabbaṃ. Evaṃ kataṃ purebhattameva kappati. Anupasampannena kataṃ labhitvā pana purebhattaṃ paṭiggahitaṃ purebhattaṃ sāmisaparibhogenāpi vaṭṭati, pacchābhattaṃ nirāmisaparibhogena yāva aruṇuggamanā vaṭṭati. Esa nayo sabbapānesu.
तेसु पन जम्बुपानन्ति जम्बुफलेहि कतपानं। चोचपानन्ति अट्ठिकेहि कदलिफलेहि कतपानं। मोचपानन्ति अनट्ठिकेहि कदलिफलेहि कतपानं। मधुकपानन्ति मधुकानं जातिरसेन कतपानं। तं पन उदकसम्भिन्नं वट्टति, सुद्धं न वट्टति। मुद्दिकापानन्ति मुद्दिका उदके मद्दित्वा अम्बपानं विय कतपानं । सालूकपानन्ति रत्तुप्पलनीलुप्पलादीनं सालूके मद्दित्वा कतपानं। फारुसकपानन्ति फारुसकेहि अम्बपानं विय कतपानं। इमिनाव नयेन वेत्तपानादीनि वेदितब्बानि। एतानि च पन सब्बानि पानानि अग्गिपाकानि न वट्टन्ति। तेनाह ‘‘सीतोदकेना’’तिआदि। अवसेसेसुपि अनुञ्ञातफलपत्तपुप्फरसेसूति धञ्ञफलपक्कसाकमधुकपुप्फरसतो अवसेसेसु ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सब्बं फलरसं ठपेत्वा धञ्ञफलरस’’न्तिआदिना (महाव॰ ३००) अनुञ्ञातकेसु फलपत्तपुप्फरसेसुपि।
Tesu pana jambupānanti jambuphalehi katapānaṃ. Cocapānanti aṭṭhikehi kadaliphalehi katapānaṃ. Mocapānanti anaṭṭhikehi kadaliphalehi katapānaṃ. Madhukapānanti madhukānaṃ jātirasena katapānaṃ. Taṃ pana udakasambhinnaṃ vaṭṭati, suddhaṃ na vaṭṭati. Muddikāpānanti muddikā udake madditvā ambapānaṃ viya katapānaṃ . Sālūkapānanti rattuppalanīluppalādīnaṃ sālūke madditvā katapānaṃ. Phārusakapānanti phārusakehi ambapānaṃ viya katapānaṃ. Imināva nayena vettapānādīni veditabbāni. Etāni ca pana sabbāni pānāni aggipākāni na vaṭṭanti. Tenāha ‘‘sītodakenā’’tiādi. Avasesesupianuññātaphalapattapuppharasesūti dhaññaphalapakkasākamadhukapuppharasato avasesesu ‘‘anujānāmi, bhikkhave, sabbaṃ phalarasaṃ ṭhapetvā dhaññaphalarasa’’ntiādinā (mahāva. 300) anuññātakesu phalapattapuppharasesupi.
खादनीयत्थन्ति खादनीयेन कत्तब्बकिच्चं। नेव फरतीति न निप्फादेति। अनाहारेपि उदके आहारसञ्ञायाति ‘‘आहारं आहरेय्या’’ति पदस्स पदभाजने (पाचि॰ २६५) वुत्तमत्थं सम्मा असल्लक्खेत्वा ‘‘आहरीयतीति आहारो’’ति अनाहारेपि उदके आहारसञ्ञाय कुक्कुच्चायन्तानं। दन्तपोने च ‘‘मुखद्वारं आहटं इद’’न्ति सञ्ञायाति मुखद्वारं अनाहटम्पि दन्तपोनं ‘‘मुखद्वारं आहटं इदं दन्तपोन’’न्ति विपल्लत्थसञ्ञाय कुक्कुच्चायन्तानं। यथासुखं पातुन्ति पटिग्गहेत्वा वा अप्पटिग्गहेत्वा वा यथाकामं पातुं। दन्तपोनपरिभोगेनाति दन्तकट्ठपरिभोगेन, दन्तधोवनादिनाति अत्थो, इमिना तस्स पन रसं गिलितुं न वट्टतीति दस्सेति।
Khādanīyatthanti khādanīyena kattabbakiccaṃ. Neva pharatīti na nipphādeti. Anāhārepi udake āhārasaññāyāti ‘‘āhāraṃ āhareyyā’’ti padassa padabhājane (pāci. 265) vuttamatthaṃ sammā asallakkhetvā ‘‘āharīyatīti āhāro’’ti anāhārepi udake āhārasaññāya kukkuccāyantānaṃ. Dantapone ca ‘‘mukhadvāraṃ āhaṭaṃ ida’’nti saññāyāti mukhadvāraṃ anāhaṭampi dantaponaṃ ‘‘mukhadvāraṃ āhaṭaṃ idaṃ dantapona’’nti vipallatthasaññāya kukkuccāyantānaṃ. Yathāsukhaṃ pātunti paṭiggahetvā vā appaṭiggahetvā vā yathākāmaṃ pātuṃ. Dantaponaparibhogenāti dantakaṭṭhaparibhogena, dantadhovanādināti attho, iminā tassa pana rasaṃ gilituṃ na vaṭṭatīti dasseti.
चत्तारि महाविकटानीति गूथं, मुत्तं, छारिका, मत्तिका (महाव॰ २६८) च ‘‘आसयादिवसेन विरूपानि जातानी’’ति कत्वा विकटानीति वा अपकतिभोजनत्ता विकटानि ‘‘विरूपानि जातानी’’ति वा अत्थो। सति पच्चयेति कारणे सति, सप्पदट्ठेति अत्थो। धूमादिअब्बोहारिकाभावोति धूमपुप्फगन्धदन्तखयादिअब्बोहारिकाभावो।
Cattāri mahāvikaṭānīti gūthaṃ, muttaṃ, chārikā, mattikā (mahāva. 268) ca ‘‘āsayādivasena virūpāni jātānī’’ti katvā vikaṭānīti vā apakatibhojanattā vikaṭāni ‘‘virūpāni jātānī’’ti vā attho. Sati paccayeti kāraṇe sati, sappadaṭṭheti attho. Dhūmādiabbohārikābhāvoti dhūmapupphagandhadantakhayādiabbohārikābhāvo.
दन्तपोनसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Dantaponasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
भोजनवग्गो चतुत्थो।
Bhojanavaggo catuttho.
