| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३७८] ३. दरीमुखजातकवण्णना
[378] 3. Darīmukhajātakavaṇṇanā
पङ्को च कामाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो महाभिनिक्खमनं आरब्भ कथेसि। पच्चुप्पन्नवत्थु हेट्ठा कथितमेव।
Paṅkoca kāmāti idaṃ satthā jetavane viharanto mahābhinikkhamanaṃ ārabbha kathesi. Paccuppannavatthu heṭṭhā kathitameva.
अतीते राजगहनगरे मगधराजा नाम रज्जं कारेसि। तदा बोधिसत्तो तस्स अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्ति, ब्रह्मदत्तकुमारोतिस्स नामं अकंसु। तस्स जातदिवसेयेव पुरोहितस्सपि पुत्तो जायि, तस्स मुखं अतिविय सोभति, तेनस्स दरीमुखोति नामं अकंसु। ते उभोपि राजकुलेयेव संवड्ढा अञ्ञमञ्ञं पियसहाया हुत्वा सोळसवस्सकाले तक्कसिलं गन्त्वा सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा ‘‘सब्बसमयसिप्पञ्च सिक्खिस्साम, देसचारित्तञ्च जानिस्सामा’’ति गामनिगमादीसु चरन्ता बाराणसिं पत्वा देवकुले वसित्वा पुनदिवसे बाराणसिं भिक्खाय पविसिंसु। तत्थ एकस्मिं कुले ‘‘ब्राह्मणे भोजेत्वा वाचनकं दस्सामा’’ति पायासं पचित्वा आसनानि पञ्ञत्तानि होन्ति। मनुस्सा ते उभोपि भिक्खाय चरन्ते दिस्वा ‘‘ब्राह्मणा आगता’’ति गेहं पवेसेत्वा महासत्तस्स आसने सुद्धवत्थं पञ्ञापेसुं, दरीमुखस्स आसने रत्तकम्बलं। दरीमुखो तं निमित्तं दिस्वा ‘‘अज्ज मय्हं सहायो बाराणसिराजा भविस्सति, अहं सेनापती’’ति अञ्ञासि। ते तत्थ भुञ्जित्वा वाचनकं गहेत्वा मङ्गलं वत्वा निक्खम्म तं राजुय्यानं अगमंसु। तत्थ महासत्तो मङ्गलसिलापट्टे निपज्जि, दरीमुखो पनस्स पादे परिमज्जन्तो निसीदि।
Atīte rājagahanagare magadharājā nāma rajjaṃ kāresi. Tadā bodhisatto tassa aggamahesiyā kucchimhi nibbatti, brahmadattakumārotissa nāmaṃ akaṃsu. Tassa jātadivaseyeva purohitassapi putto jāyi, tassa mukhaṃ ativiya sobhati, tenassa darīmukhoti nāmaṃ akaṃsu. Te ubhopi rājakuleyeva saṃvaḍḍhā aññamaññaṃ piyasahāyā hutvā soḷasavassakāle takkasilaṃ gantvā sabbasippāni uggaṇhitvā ‘‘sabbasamayasippañca sikkhissāma, desacārittañca jānissāmā’’ti gāmanigamādīsu carantā bārāṇasiṃ patvā devakule vasitvā punadivase bārāṇasiṃ bhikkhāya pavisiṃsu. Tattha ekasmiṃ kule ‘‘brāhmaṇe bhojetvā vācanakaṃ dassāmā’’ti pāyāsaṃ pacitvā āsanāni paññattāni honti. Manussā te ubhopi bhikkhāya carante disvā ‘‘brāhmaṇā āgatā’’ti gehaṃ pavesetvā mahāsattassa āsane suddhavatthaṃ paññāpesuṃ, darīmukhassa āsane rattakambalaṃ. Darīmukho taṃ nimittaṃ disvā ‘‘ajja mayhaṃ sahāyo bārāṇasirājā bhavissati, ahaṃ senāpatī’’ti aññāsi. Te tattha bhuñjitvā vācanakaṃ gahetvā maṅgalaṃ vatvā nikkhamma taṃ rājuyyānaṃ agamaṃsu. Tattha mahāsatto maṅgalasilāpaṭṭe nipajji, darīmukho panassa pāde parimajjanto nisīdi.
तदा बाराणसिरञ्ञो मतस्स सत्तमो दिवसो होति। पुरोहितो रञ्ञो सरीरकिच्चं कत्वा अपुत्तके रज्जे सत्तमे दिवसे फुस्सरथं विस्सज्जेसि। फुस्सरथविस्सज्जनकिच्चं महाजनकजातके (जा॰ २.२२.१२३ आदयो) आवि भविस्सति। फुस्सरथो नगरा निक्खमित्वा चतुरङ्गिनिया सेनाय परिवुतो अनेकसतेहि तूरियेहि वज्जमानेहि उय्यानद्वारं पापुणि। दरीमुखो तूरियसद्दं सुत्वा ‘‘सहायस्स मे फुस्सरथो आगच्छति, अज्जेवेस राजा हुत्वा मय्हं सेनापतिट्ठानं दस्सति, को मे घरावासेनत्थो, निक्खमित्वा पब्बजिस्सामी’’ति बोधिसत्तं अनामन्तेत्वाव एकमन्तं गन्त्वा पटिच्छन्ने अट्ठासि। पुरोहितो उय्यानद्वारे रथं ठपेत्वा उय्यानं पविट्ठो बोधिसत्तं मङ्गलसिलापट्टे निपन्नं दिस्वा पादेसु लक्खणानि ओलोकेत्वा ‘‘अयं पुञ्ञवा सत्तो द्विसहस्सदीपपरिवारानं चतुन्नम्पि महादीपानं रज्जं कारेतुं समत्थो, धिति पनस्स कीदिसा’’ति सब्बतूरियानि पग्गण्हापेसि। बोधिसत्तो पबुज्झित्वा मुखतो साटकं अपनेत्वा महाजनं ओलोकेत्वा पुन साटकेन मुखं पटिच्छादेत्वा थोकं निपज्जित्वा पस्सद्धदरथो उट्ठाय सिलापट्टे पल्लङ्केन निसीदि। पुरोहितो जाणुकेन पतिट्ठाय ‘‘देव, रज्जं तुम्हाकं पापुणाती’’ति आह। ‘‘अपुत्तकं भणे रज्ज’’न्ति। ‘‘आम, देवा’’ति। ‘‘तेन हि साधू’’ति सम्पटिच्छि। ते तस्स उय्यानेयेव अभिसेकं अकंसु। सो यसमहन्तताय दरीमुखं असरित्वाव रथं अभिरुय्ह महाजनपरिवुतो नगरं पविसित्वा पदक्खिणं कत्वा राजद्वारे ठितोव अमच्चानं ठानन्तरानि विचारेत्वा पासादं अभिरुहि।
Tadā bārāṇasirañño matassa sattamo divaso hoti. Purohito rañño sarīrakiccaṃ katvā aputtake rajje sattame divase phussarathaṃ vissajjesi. Phussarathavissajjanakiccaṃ mahājanakajātake (jā. 2.22.123 ādayo) āvi bhavissati. Phussaratho nagarā nikkhamitvā caturaṅginiyā senāya parivuto anekasatehi tūriyehi vajjamānehi uyyānadvāraṃ pāpuṇi. Darīmukho tūriyasaddaṃ sutvā ‘‘sahāyassa me phussaratho āgacchati, ajjevesa rājā hutvā mayhaṃ senāpatiṭṭhānaṃ dassati, ko me gharāvāsenattho, nikkhamitvā pabbajissāmī’’ti bodhisattaṃ anāmantetvāva ekamantaṃ gantvā paṭicchanne aṭṭhāsi. Purohito uyyānadvāre rathaṃ ṭhapetvā uyyānaṃ paviṭṭho bodhisattaṃ maṅgalasilāpaṭṭe nipannaṃ disvā pādesu lakkhaṇāni oloketvā ‘‘ayaṃ puññavā satto dvisahassadīpaparivārānaṃ catunnampi mahādīpānaṃ rajjaṃ kāretuṃ samattho, dhiti panassa kīdisā’’ti sabbatūriyāni paggaṇhāpesi. Bodhisatto pabujjhitvā mukhato sāṭakaṃ apanetvā mahājanaṃ oloketvā puna sāṭakena mukhaṃ paṭicchādetvā thokaṃ nipajjitvā passaddhadaratho uṭṭhāya silāpaṭṭe pallaṅkena nisīdi. Purohito jāṇukena patiṭṭhāya ‘‘deva, rajjaṃ tumhākaṃ pāpuṇātī’’ti āha. ‘‘Aputtakaṃ bhaṇe rajja’’nti. ‘‘Āma, devā’’ti. ‘‘Tena hi sādhū’’ti sampaṭicchi. Te tassa uyyāneyeva abhisekaṃ akaṃsu. So yasamahantatāya darīmukhaṃ asaritvāva rathaṃ abhiruyha mahājanaparivuto nagaraṃ pavisitvā padakkhiṇaṃ katvā rājadvāre ṭhitova amaccānaṃ ṭhānantarāni vicāretvā pāsādaṃ abhiruhi.
तस्मिं खणे दरीमुखो ‘‘सुञ्ञं दानि उय्यान’’न्ति आगन्त्वा मङ्गलसिलाय निसीदि, अथस्स पुरतो पण्डुपलासं पति। सो तस्मिंयेव पण्डुपलासे खयवयं पट्ठपेत्वा तिलक्खणं सम्मसित्वा पथविं उन्नादेन्तो पच्चेकबोधिं निब्बत्तेसि। तस्स तङ्खणञ्ञेव गिहिलिङ्गं अन्तरधायि, इद्धिमयपत्तचीवरं आकासतो ओतरित्वा सरीरे पटिमुञ्चि। तावदेव अट्ठपरिक्खारधरो इरियापथसम्पन्नो वस्ससट्ठिकत्थेरो विय हुत्वा इद्धिया आकासे उप्पतित्वा हिमवन्तपदेसे नन्दमूलकपब्भारं अगमासि। बोधिसत्तोपि धम्मेन रज्जं कारेसि, यसमहन्तताय पन यसेन पमत्तो हुत्वा चत्तालीस वस्सानि दरीमुखं न सरि, चत्तालीसे पन संवच्छरे अतीते तं सरित्वा ‘‘मय्हं सहायो दरीमुखो नाम अत्थि, कहं नु खो सो’’ति तं दट्ठुकामो अहोसि। सो ततो पट्ठाय अन्तेपुरेपि परिसमज्झेपि ‘‘कहं नु खो मय्हं सहायो दरीमुखो , यो मे तस्स वसनट्ठानं कथेति, महन्तमस्स यसं दस्सामी’’ति वदति। एवं तस्स पुनप्पुनं तं सरन्तस्सेव अञ्ञानि दस संवच्छरानि अतिक्कन्तानि।
Tasmiṃ khaṇe darīmukho ‘‘suññaṃ dāni uyyāna’’nti āgantvā maṅgalasilāya nisīdi, athassa purato paṇḍupalāsaṃ pati. So tasmiṃyeva paṇḍupalāse khayavayaṃ paṭṭhapetvā tilakkhaṇaṃ sammasitvā pathaviṃ unnādento paccekabodhiṃ nibbattesi. Tassa taṅkhaṇaññeva gihiliṅgaṃ antaradhāyi, iddhimayapattacīvaraṃ ākāsato otaritvā sarīre paṭimuñci. Tāvadeva aṭṭhaparikkhāradharo iriyāpathasampanno vassasaṭṭhikatthero viya hutvā iddhiyā ākāse uppatitvā himavantapadese nandamūlakapabbhāraṃ agamāsi. Bodhisattopi dhammena rajjaṃ kāresi, yasamahantatāya pana yasena pamatto hutvā cattālīsa vassāni darīmukhaṃ na sari, cattālīse pana saṃvacchare atīte taṃ saritvā ‘‘mayhaṃ sahāyo darīmukho nāma atthi, kahaṃ nu kho so’’ti taṃ daṭṭhukāmo ahosi. So tato paṭṭhāya antepurepi parisamajjhepi ‘‘kahaṃ nu kho mayhaṃ sahāyo darīmukho , yo me tassa vasanaṭṭhānaṃ katheti, mahantamassa yasaṃ dassāmī’’ti vadati. Evaṃ tassa punappunaṃ taṃ sarantasseva aññāni dasa saṃvaccharāni atikkantāni.
दरीमुखपच्चेकबुद्धोपि पञ्ञासवस्सच्चयेन आवज्जेन्तो ‘‘मं खो सहायो सरती’’ति ञत्वा ‘‘इदानि सो महल्लको पुत्तधीतादीहि वुद्धिप्पत्तो, गन्त्वा धम्मं कथेत्वा पब्बाजेस्सामि न’’न्ति इद्धिया आकासेन आगन्त्वा उय्याने ओतरित्वा सुवण्णपटिमा विय सिलापट्टे निसीदि। उय्यानपालो तं दिस्वा उपसङ्कमित्वा ‘‘भन्ते, कुतो तुम्हे एथा’’ति पुच्छि। ‘‘नन्दमूलकपब्भारतो’’ति। ‘‘के नाम तुम्हे’’ति? ‘‘दरीमुखपच्चेकबुद्धो नामाहं, आवुसो’’ति। ‘‘भन्ते, अम्हाकं राजानं जानाथा’’ति? ‘‘आम जानामि, गिहिकाले नो सहायो’’ति। ‘‘भन्ते, राजा तुम्हे दट्ठुकामो, कथेस्सामि तस्स तुम्हाकं आगतभाव’’न्ति। ‘‘गच्छ कथेही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति वत्वा तुरिततुरितोव गन्त्वा तस्स सिलापट्टे निसिन्नभावं रञ्ञो कथेसि। राजा ‘‘आगतो किर मे सहायो, पस्सिस्सामि न’’न्ति रथं आरुय्ह महन्तेन परिवारेन उय्यानं गन्त्वा पच्चेकबुद्धं वन्दित्वा पटिसन्थारं कत्वा एकमन्तं निसीदि। अथ नं पच्चेकबुद्धो ‘‘किं, ब्रह्मदत्त, धम्मेन रज्जं कारेसि, अगतिगमनं न गच्छसि, धनत्थाय लोकं न पीळेसि, दानादीनि पुञ्ञानि करोसी’’तिआदीनि वदन्तो पटिसन्थारं कत्वा ‘‘ब्रह्मदत्त, महल्लकोसि, एतरहि कामे पहाय पब्बजितुं ते समयो’’ति वत्वा तस्स धम्मं देसेन्तो पठमं गाथमाह –
Darīmukhapaccekabuddhopi paññāsavassaccayena āvajjento ‘‘maṃ kho sahāyo saratī’’ti ñatvā ‘‘idāni so mahallako puttadhītādīhi vuddhippatto, gantvā dhammaṃ kathetvā pabbājessāmi na’’nti iddhiyā ākāsena āgantvā uyyāne otaritvā suvaṇṇapaṭimā viya silāpaṭṭe nisīdi. Uyyānapālo taṃ disvā upasaṅkamitvā ‘‘bhante, kuto tumhe ethā’’ti pucchi. ‘‘Nandamūlakapabbhārato’’ti. ‘‘Ke nāma tumhe’’ti? ‘‘Darīmukhapaccekabuddho nāmāhaṃ, āvuso’’ti. ‘‘Bhante, amhākaṃ rājānaṃ jānāthā’’ti? ‘‘Āma jānāmi, gihikāle no sahāyo’’ti. ‘‘Bhante, rājā tumhe daṭṭhukāmo, kathessāmi tassa tumhākaṃ āgatabhāva’’nti. ‘‘Gaccha kathehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti vatvā turitaturitova gantvā tassa silāpaṭṭe nisinnabhāvaṃ rañño kathesi. Rājā ‘‘āgato kira me sahāyo, passissāmi na’’nti rathaṃ āruyha mahantena parivārena uyyānaṃ gantvā paccekabuddhaṃ vanditvā paṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ paccekabuddho ‘‘kiṃ, brahmadatta, dhammena rajjaṃ kāresi, agatigamanaṃ na gacchasi, dhanatthāya lokaṃ na pīḷesi, dānādīni puññāni karosī’’tiādīni vadanto paṭisanthāraṃ katvā ‘‘brahmadatta, mahallakosi, etarahi kāme pahāya pabbajituṃ te samayo’’ti vatvā tassa dhammaṃ desento paṭhamaṃ gāthamāha –
१४.
14.
‘‘पङ्को च कामा पलिपो च कामा, भयञ्च मेतं तिमूलं पवुत्तं।
‘‘Paṅko ca kāmā palipo ca kāmā, bhayañca metaṃ timūlaṃ pavuttaṃ;
रजो च धूमो च मया पकासिता, हित्वा तुवं पब्बज ब्रह्मदत्ता’’ति॥
Rajo ca dhūmo ca mayā pakāsitā, hitvā tuvaṃ pabbaja brahmadattā’’ti.
तत्थ पङ्कोति उदके जातानि तिणसेवालकुमुदगच्छादीनि अधिप्पेतानि। यथा हि उदकं तरन्तं तानि लग्गापेन्ति सज्जापेन्ति, तथा संसारसागरं तरन्तस्स योगावचरस्स पञ्च कामगुणा सब्बे वा पन वत्थुकामकिलेसकामा लग्गापनवसेन पङ्को नाम। इमस्मिञ्हि पङ्के आसत्ता विसत्ता देवापि मनुस्सापि तिरच्छानापि किलमन्ति रोदन्ति परिदेवन्ति। पलिपो च कामाति पलिपो वुच्चति महाकद्दमो, यम्हि लग्गा सूकरमिगादयोपि सीहापि वारणापि अत्तानं उद्धरित्वा गन्तुं न सक्कोन्ति, वत्थुकामकिलेसकामापि तंसरिक्खताय ‘‘पलिपा’’ति वुत्ता। पञ्ञवन्तोपि हि सत्ता तेसु कामेसु सकिं लग्गकालतो पट्ठाय ते कामे पदालेत्वा सीघं उट्ठाय अकिञ्चनं अपलिबोधं रमणीयं पब्बज्जं उपगन्तुं न सक्कोन्ति। भयञ्च मेतन्ति भयञ्च एतं, म-कारो ब्यञ्जनसन्धिवसेन वुत्तो। तिमूलन्ति तीहि मूलेहि पतिट्ठितं विय अचलं। बलवभयस्सेतं नामं। पवुत्तन्ति महाराज, एते कामा नाम दिट्ठधम्मिकसम्परायिकस्स अत्तानुवादभयादिकस्स चेव द्वत्तिंसकम्मकरणछनवुतिरोगवसप्पवत्तस्स च भयस्स पच्चयट्ठेन बलवभयन्ति बुद्धपच्चेकबुद्धबुद्धसावकेहि चेव सब्बञ्ञुबोधिसत्तेहि च पवुत्तं कथितं, दीपितन्ति अत्थो। अथ वा भयञ्च मेतन्ति भयञ्च मया एतं तिमूलं पवुत्तन्ति एवञ्चेत्थ अत्थो दट्ठब्बोयेव।
Tattha paṅkoti udake jātāni tiṇasevālakumudagacchādīni adhippetāni. Yathā hi udakaṃ tarantaṃ tāni laggāpenti sajjāpenti, tathā saṃsārasāgaraṃ tarantassa yogāvacarassa pañca kāmaguṇā sabbe vā pana vatthukāmakilesakāmā laggāpanavasena paṅko nāma. Imasmiñhi paṅke āsattā visattā devāpi manussāpi tiracchānāpi kilamanti rodanti paridevanti. Palipo ca kāmāti palipo vuccati mahākaddamo, yamhi laggā sūkaramigādayopi sīhāpi vāraṇāpi attānaṃ uddharitvā gantuṃ na sakkonti, vatthukāmakilesakāmāpi taṃsarikkhatāya ‘‘palipā’’ti vuttā. Paññavantopi hi sattā tesu kāmesu sakiṃ laggakālato paṭṭhāya te kāme padāletvā sīghaṃ uṭṭhāya akiñcanaṃ apalibodhaṃ ramaṇīyaṃ pabbajjaṃ upagantuṃ na sakkonti. Bhayañca metanti bhayañca etaṃ, ma-kāro byañjanasandhivasena vutto. Timūlanti tīhi mūlehi patiṭṭhitaṃ viya acalaṃ. Balavabhayassetaṃ nāmaṃ. Pavuttanti mahārāja, ete kāmā nāma diṭṭhadhammikasamparāyikassa attānuvādabhayādikassa ceva dvattiṃsakammakaraṇachanavutirogavasappavattassa ca bhayassa paccayaṭṭhena balavabhayanti buddhapaccekabuddhabuddhasāvakehi ceva sabbaññubodhisattehi ca pavuttaṃ kathitaṃ, dīpitanti attho. Atha vā bhayañca metanti bhayañca mayā etaṃ timūlaṃ pavuttanti evañcettha attho daṭṭhabboyeva.
रजो च धूमो चाति रजधूमसदिसत्ता ‘‘रजो’’ति च ‘‘धूमो’’ति च मया पकासिता। यथा हि सुन्हातस्स सुविलित्तालङ्कतस्स पुरिसस्स सरीरे सुखुमरजं पतितं, तं सरीरं दुब्बण्णं सोभारहितं किलिट्ठं करोति, एवमेव इद्धिबलेन आकासेन आगन्त्वा चन्दो विय च सूरियो विय च लोके पञ्ञातापि सकिं कामरजस्स अन्तो पतितकालतो पट्ठाय गुणवण्णगुणसोभागुणसुद्धीनं उपहतत्ता दुब्बण्णा सोभारहिता किलिट्ठायेव होन्ति। यथा च धूमेन पहटकालतो पट्ठाय सुपरिसुद्धापि भित्ति काळवण्णा होति, एवं अतिपरिसुद्धञ्ञाणापि कामधूमेन पहटकालतो पट्ठाय गुणविनासप्पत्तिया महाजनमज्झे काळकाव हुत्वा पञ्ञायन्ति। इति रजधूमसरिक्खताय एते कामा ‘‘रजो च धूमो चा’’ति मया तुय्हं पकासिता, तस्मा इमे कामे हित्वा तुवं पब्बज ब्रह्मदत्ताति राजानं पब्बज्जाय उस्साहं जनेति।
Rajo ca dhūmo cāti rajadhūmasadisattā ‘‘rajo’’ti ca ‘‘dhūmo’’ti ca mayā pakāsitā. Yathā hi sunhātassa suvilittālaṅkatassa purisassa sarīre sukhumarajaṃ patitaṃ, taṃ sarīraṃ dubbaṇṇaṃ sobhārahitaṃ kiliṭṭhaṃ karoti, evameva iddhibalena ākāsena āgantvā cando viya ca sūriyo viya ca loke paññātāpi sakiṃ kāmarajassa anto patitakālato paṭṭhāya guṇavaṇṇaguṇasobhāguṇasuddhīnaṃ upahatattā dubbaṇṇā sobhārahitā kiliṭṭhāyeva honti. Yathā ca dhūmena pahaṭakālato paṭṭhāya suparisuddhāpi bhitti kāḷavaṇṇā hoti, evaṃ atiparisuddhaññāṇāpi kāmadhūmena pahaṭakālato paṭṭhāya guṇavināsappattiyā mahājanamajjhe kāḷakāva hutvā paññāyanti. Iti rajadhūmasarikkhatāya ete kāmā ‘‘rajo ca dhūmo cā’’ti mayā tuyhaṃ pakāsitā, tasmā ime kāme hitvā tuvaṃ pabbaja brahmadattāti rājānaṃ pabbajjāya ussāhaṃ janeti.
तं सुत्वा राजा किलेसेहि अत्तनो बद्धभावं कथेन्तो दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā kilesehi attano baddhabhāvaṃ kathento dutiyaṃ gāthamāha –
१५.
15.
‘‘गधितो च रत्तो च अधिमुच्छितो च, कामेस्वहं ब्राह्मण भिंसरूपं।
‘‘Gadhito ca ratto ca adhimucchito ca, kāmesvahaṃ brāhmaṇa bhiṃsarūpaṃ;
तं नुस्सहे जीविकत्थो पहातुं, काहामि पुञ्ञानि अनप्पकानी’’ति॥
Taṃ nussahe jīvikattho pahātuṃ, kāhāmi puññāni anappakānī’’ti.
तत्थ गधितोति अभिज्झाकायगन्थेन बद्धो। रत्तोति पकतिजहापनेन रागेन रत्तो। अधिमुच्छितोति अतिविय मुच्छितो। कामेस्वहन्ति दुविधेसुपि कामेसु अहं। ब्राह्मणाति दरीमुखपच्चेकबुद्धं आलपति। भिंसरूपन्ति बलवरूपं। तं नुस्सहेति तं दुविधम्पि कामं न उस्सहामि न सक्कोमि। जीविकत्थो पहातुन्ति इमाय जीविकाय अत्थिको अहं तं कामं पहातुं न सक्कोमीति वदति। काहामि पुञ्ञानीति इदानि दानसीलउपोसथकम्मसङ्खातानि पुञ्ञानि अनप्पकानि बहूनि करिस्सामीति।
Tattha gadhitoti abhijjhākāyaganthena baddho. Rattoti pakatijahāpanena rāgena ratto. Adhimucchitoti ativiya mucchito. Kāmesvahanti duvidhesupi kāmesu ahaṃ. Brāhmaṇāti darīmukhapaccekabuddhaṃ ālapati. Bhiṃsarūpanti balavarūpaṃ. Taṃ nussaheti taṃ duvidhampi kāmaṃ na ussahāmi na sakkomi. Jīvikattho pahātunti imāya jīvikāya atthiko ahaṃ taṃ kāmaṃ pahātuṃ na sakkomīti vadati. Kāhāmi puññānīti idāni dānasīlauposathakammasaṅkhātāni puññāni anappakāni bahūni karissāmīti.
एवं किलेसकामो नामेस सकिं अल्लीनकालतो पट्ठाय अपनेतुं न सक्कोति, येन संकिलिट्ठचित्तो महापुरिसो पच्चेकबुद्धेन पब्बज्जाय गुणे कथितेपि ‘‘पब्बजितुं न सक्कोमी’’ति आह। योयं दीपङ्करपादमूले अत्तनि सम्भवेन ञाणेन बुद्धकरधम्मे विचिनन्तो ततियं नेक्खम्मपारमिं दिस्वा –
Evaṃ kilesakāmo nāmesa sakiṃ allīnakālato paṭṭhāya apanetuṃ na sakkoti, yena saṃkiliṭṭhacitto mahāpuriso paccekabuddhena pabbajjāya guṇe kathitepi ‘‘pabbajituṃ na sakkomī’’ti āha. Yoyaṃ dīpaṅkarapādamūle attani sambhavena ñāṇena buddhakaradhamme vicinanto tatiyaṃ nekkhammapāramiṃ disvā –
‘‘इमं त्वं ततियं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।
‘‘Imaṃ tvaṃ tatiyaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;
नेक्खम्मपारमितं गच्छ, यदि बोधिं पत्तुमिच्छसि॥
Nekkhammapāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.
‘‘यथा अन्दुघरे पुरिसो, चिरवुत्थो दुखट्टितो।
‘‘Yathā andughare puriso, ciravuttho dukhaṭṭito;
न तत्थ रागं जनेति, मुत्तिंयेव गवेसति॥
Na tattha rāgaṃ janeti, muttiṃyeva gavesati.
‘‘तथेव त्वं सब्बभवे, पस्स अन्दुघरे विय।
‘‘Tatheva tvaṃ sabbabhave, passa andughare viya;
नेक्खम्माभिमुखो हुत्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’ति॥ –
Nekkhammābhimukho hutvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti. –
एवं नेक्खम्मे गुणं परिकित्तेसि, सो पच्चेकबुद्धेन पब्बज्जाय वण्णं वत्वा ‘‘किलेसे छड्डेत्वा समणो होही’’ति वुच्चमानोपि ‘‘नाहं किलेसे छड्डेत्वा समणो भवितुं सक्कोमी’’ति वदति।
Evaṃ nekkhamme guṇaṃ parikittesi, so paccekabuddhena pabbajjāya vaṇṇaṃ vatvā ‘‘kilese chaḍḍetvā samaṇo hohī’’ti vuccamānopi ‘‘nāhaṃ kilese chaḍḍetvā samaṇo bhavituṃ sakkomī’’ti vadati.
इमस्मिं किर लोके अट्ठ उम्मत्तका नाम। तेनाहु पोराणा ‘‘अट्ठ पुग्गला उम्मत्तकसञ्ञं पटिलभन्ति, कामुम्मत्तको लोभवसं गतो , कोधुम्मत्तको दोसवसं गतो, दिट्ठुम्मत्तको विपल्लासवसं गतो, मोहुम्मत्तको अञ्ञाणवसं गतो, यक्खुम्मत्तको यक्खवसं गतो, पित्तुम्मत्तको पित्तवसं गतो, सुरुम्मत्तको पानवसं गतो, ब्यसनुम्मत्तको सोकवसं गतो’’ति। इमेसु अट्ठसु उम्मत्तकेसु महासत्तो इमस्मिं जातके कामुम्मत्तको हुत्वा लोभवसं गतो पब्बज्जाय गुणं न अञ्ञासि।
Imasmiṃ kira loke aṭṭha ummattakā nāma. Tenāhu porāṇā ‘‘aṭṭha puggalā ummattakasaññaṃ paṭilabhanti, kāmummattako lobhavasaṃ gato , kodhummattako dosavasaṃ gato, diṭṭhummattako vipallāsavasaṃ gato, mohummattako aññāṇavasaṃ gato, yakkhummattako yakkhavasaṃ gato, pittummattako pittavasaṃ gato, surummattako pānavasaṃ gato, byasanummattako sokavasaṃ gato’’ti. Imesu aṭṭhasu ummattakesu mahāsatto imasmiṃ jātake kāmummattako hutvā lobhavasaṃ gato pabbajjāya guṇaṃ na aññāsi.
एवं अनत्थकारकं पन इमं गुणपरिधंसकं लोभजातं कस्मा सत्ता परिमुञ्चितुं न सक्कोन्तीति? अनमतग्गे संसारे अनेकानि कप्पकोटिसतसहस्सानि एकतो बन्धितभावेन। एवं सन्तेपि तं पण्डिता ‘‘अप्पस्सादा कामा’’तिआदीनं अनेकेसं पच्चवेक्खणानं वसेन पजहन्ति। तेनेव दरीमुखपच्चेकबुद्धो महासत्तेन ‘‘पब्बजितुं न सक्कोमी’’ति वुत्तेपि धुरनिक्खेपं अकत्वा उत्तरिम्पि ओवदन्तो द्वे गाथा आह।
Evaṃ anatthakārakaṃ pana imaṃ guṇaparidhaṃsakaṃ lobhajātaṃ kasmā sattā parimuñcituṃ na sakkontīti? Anamatagge saṃsāre anekāni kappakoṭisatasahassāni ekato bandhitabhāvena. Evaṃ santepi taṃ paṇḍitā ‘‘appassādā kāmā’’tiādīnaṃ anekesaṃ paccavekkhaṇānaṃ vasena pajahanti. Teneva darīmukhapaccekabuddho mahāsattena ‘‘pabbajituṃ na sakkomī’’ti vuttepi dhuranikkhepaṃ akatvā uttarimpi ovadanto dve gāthā āha.
१६.
16.
‘‘यो अत्थकामस्स हितानुकम्पिनो, ओवज्जमानो न करोति सासनं।
‘‘Yo atthakāmassa hitānukampino, ovajjamāno na karoti sāsanaṃ;
इदमेव सेय्यो इति मञ्ञमानो, पुनप्पुनं गब्भमुपेति मन्दो॥
Idameva seyyo iti maññamāno, punappunaṃ gabbhamupeti mando.
१७.
17.
‘‘सो घोररूपं निरयं उपेति, सुभासुभं मुत्तकरीसपूरं।
‘‘So ghorarūpaṃ nirayaṃ upeti, subhāsubhaṃ muttakarīsapūraṃ;
सत्ता सकाये न जहन्ति गिद्धा, ये होन्ति कामेसु अवीतरागा’’ति॥
Sattā sakāye na jahanti giddhā, ye honti kāmesu avītarāgā’’ti.
तत्थ अत्थकामस्साति वुड्ढिकामस्स। हितानुकम्पिनोति हितेन मुदुचित्तेन अनुकम्पन्तस्स। ओवज्जमानोति ओवदियमानो। इदमेव सेय्योति यं अत्तना गहितं असेय्यं अनुत्तमम्पि समानं, तं इदमेव सेय्यो इति मञ्ञमानो। मन्दोति सो अञ्ञाणपुग्गलो मातुकुच्छियं वासं नातिक्कमति, पुनप्पुनं गब्भं उपेतियेवाति अत्थो।
Tattha atthakāmassāti vuḍḍhikāmassa. Hitānukampinoti hitena muducittena anukampantassa. Ovajjamānoti ovadiyamāno. Idameva seyyoti yaṃ attanā gahitaṃ aseyyaṃ anuttamampi samānaṃ, taṃ idameva seyyo iti maññamāno. Mandoti so aññāṇapuggalo mātukucchiyaṃ vāsaṃ nātikkamati, punappunaṃ gabbhaṃ upetiyevāti attho.
सो घोररूपन्ति महाराज, सो मन्दो तं मातुकुच्छिं उपेन्तो घोररूपं दारुणजातिकं निरयं उपेति नाम। मातुकुच्छि हि निरस्सादट्ठेन इध ‘‘निरयो’’ति वुत्तो, ‘‘चतुकुट्टिकनिरयो’’ति वुच्चति। ‘‘चतुकुट्टिकनिरयो नाम कतरो’’ति वुत्ते मातुकुच्छिमेव वत्तुं वट्टति। अवीचिमहानिरये निब्बत्तसत्तस्स हि अपरापरं आधावनपरिधावनं होतियेव, तस्मा तं ‘‘चतुकुट्टिकनिरयो’’ति वत्तुं न लब्भति, मातुकुच्छियं पन नव वा दस वा मासे चतूहिपि पस्सेहि इतो चितो च धावितुं नाम न सक्का, अतिसम्बाधे ओकासे चतुकोटेन चतुसङ्कुटितेनेव हुत्वा अच्छितब्बं, तस्मा एस ‘‘चतुकुट्टिकनिरयो’’ति वुच्चति।
So ghorarūpanti mahārāja, so mando taṃ mātukucchiṃ upento ghorarūpaṃ dāruṇajātikaṃ nirayaṃ upeti nāma. Mātukucchi hi nirassādaṭṭhena idha ‘‘nirayo’’ti vutto, ‘‘catukuṭṭikanirayo’’ti vuccati. ‘‘Catukuṭṭikanirayo nāma kataro’’ti vutte mātukucchimeva vattuṃ vaṭṭati. Avīcimahāniraye nibbattasattassa hi aparāparaṃ ādhāvanaparidhāvanaṃ hotiyeva, tasmā taṃ ‘‘catukuṭṭikanirayo’’ti vattuṃ na labbhati, mātukucchiyaṃ pana nava vā dasa vā māse catūhipi passehi ito cito ca dhāvituṃ nāma na sakkā, atisambādhe okāse catukoṭena catusaṅkuṭiteneva hutvā acchitabbaṃ, tasmā esa ‘‘catukuṭṭikanirayo’’ti vuccati.
सुभासुभन्ति सुभानं असुभं। सुभानञ्हि संसारभीरुकानं योगावचरकुलपुत्तानं मातुकुच्छि एकन्तं असुभसम्मतो। तेन वुत्तं –
Subhāsubhanti subhānaṃ asubhaṃ. Subhānañhi saṃsārabhīrukānaṃ yogāvacarakulaputtānaṃ mātukucchi ekantaṃ asubhasammato. Tena vuttaṃ –
‘‘अजञ्ञं जञ्ञसङ्खातं, असुचिं सुचिसम्मतं।
‘‘Ajaññaṃ jaññasaṅkhātaṃ, asuciṃ sucisammataṃ;
नानाकुणपपरिपूरं, जञ्ञरूपं अपस्सतो॥
Nānākuṇapaparipūraṃ, jaññarūpaṃ apassato.
‘‘धिरत्थुमं आतुरं पूतिकायं, जेगुच्छियं अस्सुचिं ब्याधिधम्मं।
‘‘Dhiratthumaṃ āturaṃ pūtikāyaṃ, jegucchiyaṃ assuciṃ byādhidhammaṃ;
यत्थप्पमत्ता अधिमुच्छिता पजा, हापेन्ति मग्गं सुगतूपपत्तिया’’ति॥ (जा॰ १.३.१२८-१२९)।
Yatthappamattā adhimucchitā pajā, hāpenti maggaṃ sugatūpapattiyā’’ti. (jā. 1.3.128-129);
सत्ताति आसत्ता विसत्ता लग्गा लग्गिता सकाये न जहन्तीति तं मातुकुच्छिं न परिच्चजन्ति । गिद्धाति गधिता। ये होन्तीति ये कामेसु अवीतरागा होन्ति, ते एतं गब्भवासं न जहन्तीति।
Sattāti āsattā visattā laggā laggitā sakāye na jahantīti taṃ mātukucchiṃ na pariccajanti . Giddhāti gadhitā. Ye hontīti ye kāmesu avītarāgā honti, te etaṃ gabbhavāsaṃ na jahantīti.
एवं दरीमुखपच्चेकबुद्धो गब्भओक्कन्तिमूलकञ्च, परिहारमूलकञ्च दुक्खं दस्सेत्वा इदानि गब्भवुट्ठानमूलकं दस्सेतुं दियड्ढगाथमाह।
Evaṃ darīmukhapaccekabuddho gabbhaokkantimūlakañca, parihāramūlakañca dukkhaṃ dassetvā idāni gabbhavuṭṭhānamūlakaṃ dassetuṃ diyaḍḍhagāthamāha.
१८.
18.
‘‘मीळ्हेन लित्ता रुहिरेन मक्खिता, सेम्हेन लित्ता उपनिक्खमन्ति।
‘‘Mīḷhena littā ruhirena makkhitā, semhena littā upanikkhamanti;
यं यञ्हि कायेन फुसन्ति तावदे, सब्बं असातं दुखमेव केवलं॥
Yaṃ yañhi kāyena phusanti tāvade, sabbaṃ asātaṃ dukhameva kevalaṃ.
१९.
19.
‘‘दिस्वा वदामि न हि अञ्ञतो सवं, पुब्बेनिवासं बहुकं सरामी’’ति॥
‘‘Disvā vadāmi na hi aññato savaṃ, pubbenivāsaṃ bahukaṃ sarāmī’’ti.
तत्थ मीळ्हेन लित्ताति महाराज, इमे सत्ता मातुकुच्छितो निक्खमन्ता न चतुज्जातिगन्धेहि विलिम्पित्वा सुरभिमालं पिळन्धित्वा निक्खमन्ति, पुराणगूथेन पन मक्खिता पलिबुद्धा हुत्वा निक्खमन्ति। रुहिरेन मक्खिताति रत्तलोहितचन्दनानुलित्तापि च हुत्वा न निक्खमन्ति, रत्तलोहितमक्खिता पन हुत्वा निक्खमन्ति। सेम्हेन लित्ताति न चापि सेतचन्दनविलित्ता निक्खमन्ति, बहलपिच्छिलसेम्हलित्ता पन हुत्वा निक्खमन्ति। इत्थीनञ्हि गब्भवुट्ठानकाले एता असुचियो निक्खमन्ति। तावदेति तस्मिं समये। इदं वुत्तं होति – महाराज, इमे सत्ता तस्मिं मातुकुच्छितो निक्खमनसमये एवं मीळ्हादिलित्ता निक्खमन्ता यं यं निक्खमनमग्गपदेसं वा हत्थं वा पादं वा फुसन्ति, तं सब्बं असातं अमधुरं केवलं असम्मिस्सं दुक्खमेव फुसन्ति, सुखं नाम तेसं तस्मिं समये नत्थीति।
Tattha mīḷhena littāti mahārāja, ime sattā mātukucchito nikkhamantā na catujjātigandhehi vilimpitvā surabhimālaṃ piḷandhitvā nikkhamanti, purāṇagūthena pana makkhitā palibuddhā hutvā nikkhamanti. Ruhirena makkhitāti rattalohitacandanānulittāpi ca hutvā na nikkhamanti, rattalohitamakkhitā pana hutvā nikkhamanti. Semhena littāti na cāpi setacandanavilittā nikkhamanti, bahalapicchilasemhalittā pana hutvā nikkhamanti. Itthīnañhi gabbhavuṭṭhānakāle etā asuciyo nikkhamanti. Tāvadeti tasmiṃ samaye. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, ime sattā tasmiṃ mātukucchito nikkhamanasamaye evaṃ mīḷhādilittā nikkhamantā yaṃ yaṃ nikkhamanamaggapadesaṃ vā hatthaṃ vā pādaṃ vā phusanti, taṃ sabbaṃ asātaṃ amadhuraṃ kevalaṃ asammissaṃ dukkhameva phusanti, sukhaṃ nāma tesaṃ tasmiṃ samaye natthīti.
दिस्वा वदामि न हि अञ्ञतो सवन्ति महाराज, अहं इमं एत्तकं वदन्तो न अञ्ञतो सवं, अञ्ञस्स समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा तं सुत्वा न वदामि, अत्तनो पन पच्चेकबोधिञाणेन दिस्वा पटिविज्झित्वा पच्चक्खं कत्वा वदामीति अत्थो। पुब्बेनिवासं बहुकन्ति इदं अत्तनो आनुभावं दस्सेन्तो आह। इदं वुत्तं होति – महाराज, अहञ्हि पुब्बे निवुत्थक्खन्धपटिपाटिसङ्खातं पुब्बेनिवासं बहुकं सरामि, सतसहस्सकप्पाधिकानि द्वे असङ्ख्येय्यानि सरामीति।
Disvā vadāmi na hi aññato savanti mahārāja, ahaṃ imaṃ ettakaṃ vadanto na aññato savaṃ, aññassa samaṇassa vā brāhmaṇassa vā taṃ sutvā na vadāmi, attano pana paccekabodhiñāṇena disvā paṭivijjhitvā paccakkhaṃ katvā vadāmīti attho. Pubbenivāsaṃ bahukanti idaṃ attano ānubhāvaṃ dassento āha. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, ahañhi pubbe nivutthakkhandhapaṭipāṭisaṅkhātaṃ pubbenivāsaṃ bahukaṃ sarāmi, satasahassakappādhikāni dve asaṅkhyeyyāni sarāmīti.
इदानि सत्था अभिसम्बुद्धो हुत्वा ‘‘एवं सो पच्चेकबुद्धो राजानं सुभासितकथाय सङ्गण्ही’’ति वत्वा ओसाने उपड्ढगाथमाह –
Idāni satthā abhisambuddho hutvā ‘‘evaṃ so paccekabuddho rājānaṃ subhāsitakathāya saṅgaṇhī’’ti vatvā osāne upaḍḍhagāthamāha –
‘‘चित्राहि गाथाहि सुभासिताहि, दरीमुखो निज्झापयि सुमेध’’न्ति॥
‘‘Citrāhi gāthāhi subhāsitāhi, darīmukho nijjhāpayi sumedha’’nti.
तत्थ चित्राहीति अनेकत्थसन्निस्सिताहि। सुभासिताहीति सुकथिताहि। दरीमुखो निज्झापयि सुमेधन्ति भिक्खवे, सो दरीमुखपच्चेकबुद्धो तं सुमेधं सुन्दरपञ्ञं कारणाकारणजाननसमत्थं राजानं निज्झापेसि सञ्ञापेसि, अत्तनो वचनं गण्हापेसीति अत्थो।
Tattha citrāhīti anekatthasannissitāhi. Subhāsitāhīti sukathitāhi. Darīmukho nijjhāpayi sumedhanti bhikkhave, so darīmukhapaccekabuddho taṃ sumedhaṃ sundarapaññaṃ kāraṇākāraṇajānanasamatthaṃ rājānaṃ nijjhāpesi saññāpesi, attano vacanaṃ gaṇhāpesīti attho.
एवं पच्चेकबुद्धो कामेसु दोसं दस्सेत्वा अत्तनो वचनं गाहापेत्वा ‘‘महाराज, इदानि पब्बज वा मा वा, मया पन तुय्हं कामेसु आदीनवो पब्बज्जाय च आनिसंसो कथितो, त्वं अप्पमत्तो होही’’ति वत्वा सुवण्णराजहंसो विय आकासे उप्पतित्वा वलाहकगब्भं मद्दन्तो नन्दमूलकपब्भारमेव गतो। महासत्तो दसनखसमोधानसमुज्जलं अञ्जलिं सिरस्मिं ठपेत्वा नमस्समानो तस्मिं दस्सनविसये अतीते जेट्ठपुत्तं पक्कोसापेत्वा रज्जं पटिच्छापेत्वा महाजनस्स रोदन्तस्स परिदेवन्तस्स कामे पहाय हिमवन्तं पविसित्वा पण्णसालं मापेत्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा न चिरस्सेव अभिञ्ञा च समापत्तियो च निब्बत्तेत्वा आयुपरियोसाने ब्रह्मलोकूपगो अहोसि।
Evaṃ paccekabuddho kāmesu dosaṃ dassetvā attano vacanaṃ gāhāpetvā ‘‘mahārāja, idāni pabbaja vā mā vā, mayā pana tuyhaṃ kāmesu ādīnavo pabbajjāya ca ānisaṃso kathito, tvaṃ appamatto hohī’’ti vatvā suvaṇṇarājahaṃso viya ākāse uppatitvā valāhakagabbhaṃ maddanto nandamūlakapabbhārameva gato. Mahāsatto dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ sirasmiṃ ṭhapetvā namassamāno tasmiṃ dassanavisaye atīte jeṭṭhaputtaṃ pakkosāpetvā rajjaṃ paṭicchāpetvā mahājanassa rodantassa paridevantassa kāme pahāya himavantaṃ pavisitvā paṇṇasālaṃ māpetvā isipabbajjaṃ pabbajitvā na cirasseva abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā āyupariyosāne brahmalokūpago ahosi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने बहू सोतापन्नादयो अहेसुं। तदा राजा अहमेव अहोसिन्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne bahū sotāpannādayo ahesuṃ. Tadā rājā ahameva ahosinti.
दरीमुखजातकवण्णना ततिया।
Darīmukhajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३७८. दरीमुखजातकं • 378. Darīmukhajātakaṃ
